انتخابات در ایران

نخستین انتخابات در ایران در زمان قاجاریان پیرو پیروزی انقلاب مشروطه برگزار شد.

پس از انقلاب مشروطه مجلس عالی در ایران تشکیل شد و قانون انتخابات را برای برگزاری انتخابات مجلس اول تدوین کرد و به امضای شاه رساند. مطابق فرمان مظفرالدین شاه مجلس شورای ملی به شرح زیر بود:[1]

• شرایط نمایندگان: سواد خواندن، نوشتن و توان تکلم به زبان فارسی از شرایط نامزدهای انتخابات بود و فقط طبقه‌های خاصی از اجتماع حق داشتند در مجلس نماینده داشته باشند.
• شرایط رای‌دهندگان
• شرط طبقه اجتماعی: شاهزادگان قاجار، روحانیون، اشراف، تجار، زمین‌داران و اصناف طبقه‌هایی بودند که به فرمان شاه می‌توانستند نمایندگان خود را برگزینند و از مردم عادی کسانی حق رأی داشتند که ملکی به ارزش دست کم هزار تومان می‌داشتند یا جزو اصناف شناخته‌شده می‌بودند و اجاره مغازه‌شان حداقل به اندازه متوسط اجاره محل می‌بود و صنف‌هایی کم‌درآمد مانند حمالان و شتربانان نماینده و حق رأی نداشتند.
• شرط سن:داشتن بیست و پنج سال سن و «رعیت ایران» بودن از شرایط افرادی بود که حق رأی داشتند.
• شرط جنسیت:زن‌ها حق رأی نداشتند.
• شیوهٔ انتخابات: در مجلس اول تهران ۶۰ نماینده داشت و سایر ایالت‌ها ۹۶ کرسی داشتند. نمایندگان ایالت‌ها توسط مجلس ایالتی به صورت دو مرحله‌ای انتخاب می‌شدند و نتیجهٔ رأی مجلس ایالتی نمایندگان مجلس شورای ملی برگزیده می‌شدند.

مجلس عالی (شورای عالی دربار) پس از استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه قاجار و فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان تشکیل شد و این مجلس محمدعلی شاه قاجار را عزل کرد و احمدشاه قاجار را به جای وی به پادشاهی رساند.[1] اعضای این مجمع منصوب صدر اعظم بودند و برای انتخاب اعضای آن انتخاباتی برگزار نشد.[2]

نمایندگان مجلس عالی:

• شرط شغل و طبقهٔ اجتماعی را از قانون انتخابات حذف کردند.
• شرط ثروت را از ۱۰۰۰ تومان به ۲۵۰ تومان تغییر دادند.
• کرسی‌های تهران را به ۱۵ نماینده کاهش دادند و کرسی ایالت‌های دیگر را به ۱۰۱ کرسی افزایش دادند
• برای اقلیت‌های مذهبی ۴ کرسی تعیین کردند.

سه ماه پس از فتح تهران مجلس دوم شورای ملی تشکیل شد.[1]

در سال ۱۲۸۸ نظامنامه انتخابات را تصویب کرد و تغییراتی در قانون انتخابات به وجود آورد:

• شرط سن رای‌دهندگان:اتباع حداقل بیست سال داشته باشند
• شرط وضعیت اجتماعی: فرد ایران باشد و یکی از شروط زیر را داشته باشد:
  • معروفیت محلی داشته
  • لااقل شش ماه قبل از انتخاب در محل انتخاب یا توابع آن سکنی داشته باشند
  • لااقل دارای دویست و پنجاه تومان علاقه ملکی یا ده تومان مالیات بده باشند یا پنجاه تومان عایدی سالیانه داشته‌باشد
  • تحصیل‌کرده باشند
• شرط جنسیت: زن‌ها حق رأی نداشتند.
• افرادی که اجازهٔ رأی نداشتند:
  • افراد خارج از رشد
  • آن‌هایی که در تحت قیمومیت شرعی هستند
  • تبعه خارجه
  • اشخاصی که خروجشان از دین حنیف اسلام در حضور یکی از حکام شرع جامع‌الشرایط به ثبوت رسیده باشد
  • ورشکستگان به تقصیر
  • مرتکبین قتل و سرقت و مقصرینی که مستوجب مجازات قانونی اسلامی شده‌اند.
  • معروفین به ارتکاب قتل و سرقت و غیره که شرعاً برائت خود را ثابت نکرده باشند.
  • اهل نظام بری و بحری (نظامیان) که مشغول خدمتند.

مجلس دوم در سال ۱۲۹۰ نظامنامه انتخابات تغییراتی داد به شرح زیر بود

• شرط طبقه اجتماعی:شرط مالکیت برای رای‌دهندگان لغو شد.
• افراد زیر به آن‌هایی که اجازهٔ رأی نداشتند افزوده شد:
  • متکدیان
  • اشخاصی که به وسائل بی‌شرفانه تحصیل معاش می‌نمایند
  • مقصرین سیاسی که ضد اساس حکومت ملی و استقلال مملکت قیام و اقدام کرده‌اند
• شرط سنی نمایندگان:

سن نامزدهای انتخاباتی باید در محدوده سنی سی تا هفتاد سال باشد

• شرط مذهب:

نمایندگان باید مسلمان باشند مگر نمایندگان اقلیت‌های مذهبی (مسیحی و زرتشتی و کلیمی)

در سال ۱۳۴۱ قانون در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی تصویب شد که در آن برای اولین بار به زنان ایرانی حق رأی می‌داد و شرط مسلمانی و قسم خوردن به قرآن را برمی‌داشت.[1]

روحانیون قم مخالفت‌های شدیدی با این قانون نشان دادند و به خشونت نیز کشیده شد ولی در نهایت اجرا شد.

ساختار حقوقی جمهوری اسلامی به ترتیبی تنظیم شد که همه مقام‌های حکومتی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با رأی مردم انتخاب شوند و تنها تغییر قانون رأی در این دوره در مورد شرط سن رای‌دهندگان بود که در ابتدا به ۱۵ سال رسید و دوباره آن را در سال ۱۳۸۵ از ۱۵ سال به ۱۸ سال تغییر دادند.[1]