کشتار حجاج در مکه

کشتار حجاج در مکه که در روز ۹ مرداد ۱۳۶۶ (۳۱ جولای ۱۹۸۷) روی داد، به کشتار حجاج عمدتاً ایرانی که به شعارهای سیاسی موسوم به «اعلان برائت از مشرکین» در طول مناسک حج واجب پرداخته‌بودند، اشاره دارد. این رویداد سبب ایجاد تنش در روابط ایران و عربستان سعودی شد. در این واقعه ۲۷۵ تن از حجاج ایرانی، ۸۵ عربستانی از جمله نیروی پلیس و ۴۵ تن از حجاج دیگر کشورها کشته و شماری نیز زخمی شدند. این حادثه یک سال پس از رسوایی بزرگ انتقال مواد منفجره به عربستان سعودی با کاروان حجاج ایرانی اتفاق افتاد. برخی این اقدام جمهوری اسلامی ایران برای انجام بمب‌گذاری در عربستان را علت و زمینه‌ساز حادثه سال ۱۳۶۶ می‌دانند.[1]

یک تمبر ۱۹۸۷ ایران با توصیف «قتل‌عام حجاج بیت الله الحرام در راهپیمایی برائت از مشرکین جمعهٔ خونین ذی الحجهٔ ۱۴۰۷ ه‍.ق ۹ امرداد ۱۳۶۶ ه‍. ش»
مختصات: ۲۱°۲۶′۷٫۱۸″ شمالی ۳۹°۴۹′۴۴٫۶۸″ شرقی

این کشتار در زمان حکومت ملک فهد اتفاق افتاد .

پیش‌زمینه
بنای یادبود بر آرامگاه کشته‌شدگان واقعه حج ۱۳۶۶ در بهشت‌زهرا

شکل‌گیری مراسم «برائت از مشرکین» بر اساس فرمان روح‌الله خمینی و دادن شعارهای «مرگ» به برخی از کشورها، موجب حساسیت عربستان سعودی به این مراسم شد. در ابتدا سعودی این مراسم را تهدیدی برای خود نمی‌دید.[2] اما پس از انقلاب اسلامی، در سال ۱۹۸۱، این مراسم به سردادن شعارهای تند سیاسی در مسجدالحرام و مسجد النبی، دو مکان از مقدس ترین مکان‌ها در اسلام منتهی شد که این نیز منجر به درگیری شدید با نیروهای امنیت عربستان و کشته‌شدن یک فرد شد.[3]

پس از این حوادث، روح‌الله خمینی به حجاج ایرانی دستور داد که در هنگام زیارت نظم، احترام و آرامش را حفظ کنند.[4] در سال‌های بعد، هر دو طرف تلاش کردند تا اوضاع را آرام کنند: خمینی از پیروان خود خواست که احترام و نظم را حفظ کنند، مطالب چاپ شده سیاسی را توزیع نکنند و دولت‌های مسلمان را مورد انتقاد قرار ندهند. در عوض ، مقامات سعودی موقعیت قبلی خود را تغییر داده و اجازه دادند دو تظاهرات جداگانه برگزار شود: یکی در مکه، و دیگری در مدینه.[5] تا سال ۱۹۸۶، اوضاع به اندازه کافی آرام بود و مقامات سعودی اعلام کردند که دوباره قبرستان بقیع را برای زائران شیعه باز می‌کنند.[6] اما در این سال، یعنی ۱۳۶۵، ماموران امنیتی عربستان توانستند در ساک حجاج ایران مواد منفجره پیدا کنند. این تلاش برای انتقال گسترده مواد منفجره، موجب یک رسوایی بین‌المللی برای جمهوری اسلامی شد.[1]

حادثه

در مرداد ۱۳۶۶ مسئولین ایرانی اعلام کردند که یک راهپیمایی یا تظاهرات صرفاً ایرانی کافی نیست. آنها خواستار این بودند که رژیم سعودی در پایان تظاهرات خود به زائران ایرانی اجازه ورود به مسجد الحرام در مکه را بدهد. در نتیجه گفت وگوهای سختگیرانه، اجازه داده شد که تظاهرات نیم کیلومتر قبل از مسجد الحرام به پایان برسد. همزمان تصمیم گرفته شد که نیروهای امنیتی سعودی را در حالت آماده باش بالا در نقطه مورد نظر قرار داشته باشند.[7]

در روز جمعه ۹ مرداد، پس از نماز ظهر تظاهرات آغاز شد و زائران ایرانی شعارهای «مرگ بر آمریکا»، «مرگ بر اتحاد جماهیر شوروی» و «مرگ بر اسرائیل» سر می‌دادند.[8] این راهپیمایی تا اواخر مسیر پیش‌بینی شده، یعنی پانصد متر قبل از مسجد الحرام، بدون مشکل انجام گرفت. در این مرحله، برخی از ایرانیان خواستار ادامه تظاهرات برای ادامه فشار به سمت جلو و حضور در مسجد شدند. با شروع این اتفاق‌ها، افراد ناشناس با پرتاب اشیایی به سمت تظاهرات کنندگان، به آزار و اذیت زائران ایرانی پرداختند.

بر اساس اعلام رسمی دولت سعودی ۴۰۵ نفر در این حادثه جان باختند ولی علت مرگ این افراد لگدمال شدن و فشار بوده و نه تنها شلیک نیروهای نظامی و امنیتی را انکار کرده بلکه استفاده از گاز اشک آور را نیز منکر شده است. بر اساس منابع اطلاعاتی آمریکایی با بالا گرفتن درگیری بین نیروهای امنیتی و پلیس عربستان و تظاهرکنندگان، گارد ملی وارد عمل می‌شود و ابتدا گاز اشک آور شلیک می‌کند و سپس با اسلحه کمری و مسلسل شروع به شلیک می‌کنند و بدین صورت اعتراضات خاتمه می‌یابد.[9]

در این واقعه ۴۰۵ نفر به تیر مستقیم یا در اثر ازدحام جمعیت کشته (۲۷۵ ایرانی، ۸۵ نیروی پلیس عربستانی و ۴۵ تن از حاجیان دیگر کشورها) و ۶۴۹ نفر زخمی (۳۰۳ ایرانی، ۱۴۵ عربستانی و ۲۰۱ از دیگر ملیت ها) شدند.[10] پس از این واقعه، حکومت عربستان سعودی سفارتخانه خود را در تهران تعطیل و روابط دیپلماتیک خود با ایران را قطع کرد.[11]

نظرات درباره علت حادثه
بنای یادبود بر آرامگاه کشته‌شدگان واقعه حج ۱۳۶۶ در بهشت‌زهرا

این حادثه یک سال پس از رسوایی بزرگ انتقال مواد منفجره به عربستان سعودی با کاروان حجاج اتفاق افتاد.[1] حسینعلی منتظری چند ماه بعد از این واقعه در نامه‌ای به روح‌اللّه خمینی نسبت به عملکرد مسئولان ایرانی در این واقعه اعتراض کرد. وی نوشت:[12]

بسیاری از افراد مورد اطمینان که خود ناظر جریان و در خط مقدم راهپیمایی بوده‌اند می‌گویند همهٔ گناه گردن سعودی‌ها نیست و ممکن بود راهپیمایی آبرومندانه انجام شود و به این‌جا هم منجر نشود، ولی در اثر تندی بچه‌ها و بی‌برنامگی اجمالاً هجوم و حمله از طرف بچه‌های نپختهٔ ما شروع شد و سوژه به دست دشمن داد، هر چند دشمن مجهز و مهیا بود و دنبال بهانه می‌گشت تا ما را سرکوب کند. دشمن در سال قبل از آن در موضوع جاسازی و قرار دادن مواد منفجره در ساکهای حجاج با ما عاقلانه برخورد کرد و تا اندازه‌ای اغماض کرد و ما موضوع را رسیدگی نکردیم بلکه مغرور شدیم و در سال بعد چنین مصیبت بزرگی برای عالم اسلام رخ داد.

وی‌ همچنین می‌افزاید که:[1]

سپاه برای انتقال مواد منفجره به عربستان از ساک‌های زائران بدون اجازه آن‌ها استفاده کرد. پس از افشای این در عربستان و رفتن آبروی ایران، در همه جا زمزمه راه انداختند که خوب است بگوییم این نیز تقصیر سید مهدی هاشمی است. این درحالی بود که سید مهدی آن موقع درگیر مشکلات خودش بود. یکی از افراد سپاه که از متصدیان این امر ناجوانمردانه بود آمد نزد من و گفت که مسئولین من اصرار دارند تا بگوییم این امر توسط سید مهدی هاشمی انجام شده ‌است.

هاشمی رفسنجانی در خاطرات ۲۰ مرداد ۶۵، با اشاره به بی اطلاع بودن خود حجاج، در مورد این حادثه اینگونه می‌نویسد:[13]

آقای بشارتی اطلاع داد که عربستان اعلان کرده چند نفر از حجاج ایرانی در ساکهای خود تی‌ان‌تی داشته‌اند. ... درباره کاروانی که در جده گیر افتاده و جمعی از حجاج که در ساک آنها مواد منفجره کشف و بازداشت شده‌اند، پیگیری کردم. معلوم شد که حجاج بی‌اطلاع بوده‌اند. فقط رئیس کاروان می‌دانسته. به وزارت خارجه و اطلاعات گفتم که برای ملاقات با رئیس کاروان در حج تلاش کنند.[14]

میرحسین موسوی در بخشی از استعفانامه ۱۴ مهر ۱۳۶۷، با اشاره به این داستان به علی خامنه‌ای می‌گوید:[1]

همه جا صحبت از سیاست‌های خارجی دولت جمهوری اسلامی است بدون آن که دولت از این سیاست‌ها که در همه جای کشور و جهان بیان می‌شود، خبر داشته باشد... عملیات برون مرزی که بدون اطلاع و دستور دولت صورت می‌گیرد، شما بهتر می‌دانید که تاکنون فاجعه آفرینی و اثر نامطلوب آن‌ها برای کشور چه قدر بوده است... پس از کشف مواد منفجره از حجاج ما در جده، اینجانب از این امر آگاه می‌شوم. متاسفانه و علی رغم همه ضرر و زیانی که این حرکت متوجه کشور کرده است، هنوز نظیر این عملیات می‌تواند هر لحظه و هر ساعت به نام دولت صورت گیرد.

احمد منتظری فرزند حسینعلی منتظری در مصاحبه‌ای گفته است که افراد نفوذی در ایران در سال ۱۹۸۶ در ساک‌های حجاج مواد منفجره جاسازی کرد تا در مراسم مکه منفجر کنند. سپاه در آن زمان مقدار ۳۱۴ کیلو «تی ان تی» را برای خرابکاری و کشتن حجاج با هدف ناامن کردن مراسم حج و سپس مقصر دانستن پادشاهی سعودی در اداره حج به مکه می‌فرستند.[15] علیرضا نوری‌زاده در این باره می‌گوید:[16]

در سال ۱۹۸۶، یک سال قبل از این حادثه، مقامات عربستان سعودی در چمدان شماری از حجاج ایرانی ۱۵۰ کیلوگرم مادهٔ منفجره بسیار قوی پیدا کردند و بعدها مشخص شد که این حجاج از ماجرای مواد منفجره خبری نداشته‌اند و این مواد منفجره از سوی دستگاه حج و زیارت در این وسایل کار گذاشته شده بود.

در پی این حادثه ۱۱۳ نفر از حجاج ایرانی دستگیر شدند که به جز دو یا سه نفر از آن‌ها باقی آزاد شدند.[17] رفسنجانی در خاطرات خود در سال ۱۳۶۶ از گزارش عبدالله نوری یاد می‌کند که در آن ضمن غیرقابل گذشت بودن کار عربستان، به تندروی نیروهای داخلی هم اشاره شده‌است.[18]

پیوند به بیرون

در تاریخ 1394/08/04 پایگاه اطلاع‌رسانی متن زندگی مستند کوتاهی با عنوان «حجی که نا تمام ماند» و با موضوع کشتار زائران ایرانی در سال 1366 منتشر کرد https://web.archive.org/web/20151029001215/http://matnezendegi.ir/content/1379

منابع
  1. «توضیحات احمد منتظری درباره انتقال مواد منفجره در جریان حج ۶۵». BBC News فارسی. ۲۰۱۸-۱۰-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۲.
  2. Sivan, Emmanuel; Friedman, Menachem (29 August 1990). Religious Radicalism and Politics in the Middle East. SUNY Press. ISBN 9780791401590.
  3. Matthiesen, Toby (22 December 2014). The Other Saudis. Cambridge University Press. p. 128. ISBN 9781107043046.
  4. From Beirut to Jerusalem Thomas L. Friedman – 1990 – 541 pages – Snippet view
  5. Sivan, Emmanuel; Friedman, Menachem (29 August 1990). Religious Radicalism and Politics in the Middle East. SUNY Press. ISBN 9780791401590.
  6. QrÄ mer, Martin S. (January 1996). Arab Awakening and Islamic Revival. Transaction Publishers. p. 164. ISBN 978-1-56000-272-7.
  7. Brecher, Michael; Wilkenfeld, Jonathan (1997). A Study of Crisis. University of Michigan Press. p. 656. ISBN 9780472108060.
  8. Kifner, John (2 August 1987). "400 Die As Iranian Marchers Battle Saudi Police in Mecca; Embassies Smashed in Teheran – Gulf Tensions Rise – Angry Crowds Rampage at the Saudi, Kuwaiti and French Offices". The New York Times. p. 1. Retrieved 29 June 2017.
  9. Sivan، Emmanuel (۱۹۹۰). Religius Radicalisme & Polatics in the middle east. USA: State University of New York Press. صص. ۱۸۹–۱۹۰. شابک ۰۷۹۱۴۰۱۵۸۸. دریافت‌شده در ۱۱ شهریور ۱۳۹۸.
  10. K. McLachlan, Iran and the Continuing Crisis in the Persian Gulf. GeoJournal, Vol.28, Issue 3, Nov. 1992, p.359
  11. By Farhang Rajaee (۱۹۹۷)، Iranian perspectives on the Iran-Iraq war، گینزفیل-فلوریدا: University Press of Florida، شابک ۹۷۸-۰۸۱۳۰۱۴۷۶۰
  12. «خاطرات آیت‌الله منتظری». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۰.
  13. «مرکز اسناد آیت الله هاشمی رفسنجانی | خاطرات روزانه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی/ سال 1365/ کتاب «اوج دفاع»». rafsanjani.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۲.
  14. کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی، ص ۲۰۸، دوشنبه ۲۰ مرداد ۱۳۶۵، ۱۱ آگوست ۱۹۸۶
  15. https://melliun.org/iran/182732
  16. «رابطه عشق و نفرت میان ایران و اعراب». رادیو فردا.
  17. کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی ١٣٦٥، صص ٢٣٩-٢٣٨
  18. کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی ۱۳۶۶
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.