ترکمنهای ایران
تُرکَمَنهای ایران (به ترکمنی: Eýran Türkmenleri) عمدتاً در کنارهای شرقی دریای خزر شامل بخشهای شمالی و شرقی استان گلستان و در بخشهایی از خراسان سکونت دارند. آنان به زبان ترکمنی صحبت میکنند، بیشترشان مسلمان و پیرو مذهب حنفی هستند. اتنولوگ جمعیت ترکمنهای ایران در سال ۲۰۱۸ را ۷۹۰ هزار نفر تخمین زدهاست.[6][4][7]
ترکمنهای ایران |
---|
کل جمعیت |
اطلاعاتنامه جهان: ۴۰۰٬۰۰۰ تا ۷۹۰٬۰۰۰ نفر[1][2][3][4] |
نواحی با بیشترین جمعیت |
استان گلستان، استان خراسان شمالی |
زبانهای رایج |
ترکمنی و فارسی. |
ادیان و مذاهب |
اسلام(سنی) |
ریشه
ترکمنها شاخهای از ترکان آسیای میانه معروف به اُغوز یا غُز هستند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریای آرال به زندگی کوچنشینی روزگار میگذراندند. تا حدود قرن هفتم میلادی ترکمنها جزئی از قوم بزرگ ترک بودند. در این سالها به دنبال اضمحلال امپراطوری گؤک تؤرکها،[8] گروهی از ترکها که اغوز نامیده میشدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند.[9]
مردمشناسی
ترکمنهای ایران بیشتر در شرق دریای خزر، منطقه ترکمنصحرا و اطراف رودخانه اترک وگرگانرود سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونتگاههای آنان در بخش شمالی استان گلستان، بخشهای کوچکی از استان خراسان رضوی در شهرستان تربتجام و خراسان شمالی (منطقهٔ راز و جرگلان شهرستان بجنورد) پراکنده هستند. از شهرهای مهم ترکمنان در ایران میتوان بندر ترکمن، گنبد کاووس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوهتپه، سیمینشهر و اینچهبرون را نام برد.
فرهنگ و زبان
ترکمنها تا اوایل قرن بیستم عمدتاً کوچنشین بودند اما پس از آن به مرور دهنشین و شهرنشین شدهاند، از نظر دینی پیرو دین اسلام و مذهب اهل سنت و از لحاظ زبانی با سایر مردمان ترک نظیر آذربایجانیها و ترکهای استانبولی نزدیکی دارند.[10][11]
ساز اصلی در موسیقی ترکمنی انواع دوتار ترکمنی است. همچنین نواختن کمانچه و نی نیز در بین ترکمنان رواج دارد و در دههٔ اخیر برخی، به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الکترونیک روی آوردهاند. محمدرضا درویشی ساز کمانچه را هم ساز اصیل ترکمنی نمیداند.[12]
دستگاههای موسیقی ترکمنی معمولاً بر اساس تعداد پردههای مورد استفاده در تامدئرا و چگونگی توالی آنها نسبت به هم متمایز میشوند. تشخص دستگاهها و تمایز آنها نسبت به هم بر اساس پردهها و نحوه توالی آنها در تامدئرا تدوین یافته به نظر میرسد.[13]
اسبهای ترکمن پرورش یافته در منطقه ترکمنصحرای ایران یکی از اصیلترین نژادهای اسب در سطح جهان میباشد، در سه گروه: یموت، اسب آخال تکه، چناران (مخلوط از تلاقی اسب ترکمن و اسب عرب) دستهبندی شدهاند. شهرستان گنبدکاووس و کلاله از مراکز مهم پرورش اسب ترکمن است.[14] و هرساله مسابقاتی تحت عنوان کورس بهاره و پاییزه درشهرهای گنبدواق قلا و بندرترکمن برگزار میشود.
سرشناسان
- دولتمحمد آزادی شاعر ترکمن
- مختومقلی فراغی بزرگترین شاعر زبان ترکمنی و شاعر ملّی ترکمنهای دنیا
- حاج آقی آل جلیل نیکوکار
- ستار سوقی شاعر ترکمن
- ملانفس شاعر ترکمن
- آنه محمد تاتاری نقاش
- یوسف دیبایی نوازنده و سازنده سازهای سنتی ترکمنی
- امید کوکبی فیزیکدان و فعال حقوق بشر
- سردار آزمون بازیکن سن پترز بورگ روسیه و بازیکن تیم ملی ایران
- فرهاد قائمی والیبالیست تیم ملی و باشگاه والیبال الریان قطر
- عزتالله پورقاز بازیکن فوتبال
- وفا هخامنشی بازیکن فوتبال
- عظیم گوک بازیکن فوتبال
منابع
- Iranicaonline
- http://www.ethnologue.com/language/kmz
- https://www.ethnologue.com/language/tuk
- https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
- Iranian Studies Group at MIT, Iranian-American Community Survey Results, 2005. Web.mit.edu. Retrieved November 28, 2011.
- «TURKIC LANGUAGES OF PERSIA: AN OVERVIEW – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافتشده در ۲۰۲۰-۰۳-۰۲.
- "Ethnologue". Retrieved 8 August 2018.
- Peoples of Western Asia By Marshall Cavendish Corporation
- سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمنها، امینالله گلی، نشر علم، ۱۳۶۶
- سرواژههای Turkish ,Azerbaijani ,Turkmen,Uzbek,Kazakh,http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=67&menu=004 بایگانیشده در ۱۱ اکتبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine
- دنیس سینیور-مجموعه زبانهای اورال-آلتایی صفحهٔ ۹۰
- بنگرید به دائرةالمعارف سازهای ایرانی، محمدرضا درویشی، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، تهران، ۱۳۸۰
- مقدمه کتاب موسیقی ترکمنی، آوانویسی و تجزیه و تحلیل محمد تقی مسعودیه، تهران: مؤسسه فرهنگی – هنری ماهور، ۱۳۷۹
- نغمه عقیلی (۸۶/۱۰/۴). «سمند، زیباترین اسب ترکمن/یکهتازی اسب ترکمن در پهندشت گنبد». روزنامه ایران. دریافتشده در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=
را بررسی کنید (کمک)
جستارهای وابسته
پیوند به بیرون
- بر پایه سرشماری سال ۲۰۰۰؛ کل کسانی که داوطلبانه. خود را از ملیت ایران معرفی کرده بودند، از حدود ۳۷۰ هزار نفر، ۴،۷۰۰ نفر را اقوام ترکمن تشکیل میدادند.