سلجوقیان کرمان

طغرل بن میکائیل، رهبری اتحادیه سلجوقیان، پس از غلبه بر غزنویان در سال ۴۲۹، امپراتوری سلجوقیان را بنیان‌گذارد. سلجوقیان به تصرف سرزمین‌های داخلی و غربی ایران ادامه دادند و باقی‌مانده آل بویه در ایران مرکزی و غربی و عراق را شکست دادند. در سال ۴۴۷ طغرل وارد بغداد مرکز خلافت عباسی شد.[46] طغرل، که در رأس سلجوقیان قرار داشت، تصمیم گرفت با تقسیم نقاط فتح شده و واگذاری فتح نقاط جدید به برادران و برادرزادگان، اولاً تسلط خود بر نقاط فتح شده را تثبیت کند و ثانیاً نواحی دیگر را به سرعت فتح نماید و تحت فرمان درآورد. از همین رو بود که ولایت‌ها را قسمت کرد و هر یک از خویشانش را مأمور فتح یک ناحیه کرد. چغری بیک، که برادر بزرگتر بود مرو و خراسان را دارالملک[47] خود ساخت و موسی بر ولایت بست و هرات و سیستان و نواحی آن گمارده شد و قاورد پسر بزرگ چغری بیک به ولایت طبسین و نواحی کرمان برگزیده شد. قاورد توانست حاکم بویهی کرمان و مکران را شکست دهد و دارالملک کرمان را بدست بگیرد.[48][49]

دوران سلطنت دو جانشین طغرل، یعنی آلب ارسلان و ملکشاه (۴۵۵ تا ۴۸۵ هجری)، دوران اوج قدرت سلجوقیان و پیشرفت اقتصادی و آبادانی قلمروی آنان بود. قلمرو سلجوقیان در زمان آلب ارسلان دومین سلطان سلجوقی در شرق تا رود سیحون و در غرب تا دریای مدیترانه گسترش یافت. آلب ارسلان در سال ۴۶۳ هجری در نبرد ملازگرد امپراتور روم شرقی را شکست داد و اسیر کرد.[50]

با اینکه تقریباً درگیری بر سر جانشینی سلطان درگذشته بین سلجوقیان خیلی زود آغاز شد، وحدت سلطنت بر متصرفات سلجوقیان تا زمان مرگ سلطان ابو شجاع محمد ادامه یافت؛ اما بعد از مرگ سلطان محمد، قلمروی سلجوقیان در عمل به دو پاره تقسیم شد. سلطان سنجر که از زمان سلطان محمد بر خراسان حکومت داشت و قدرت فراوانی به دست آورده بود، بعد از مرگ سلطان محمد خود را جانشین او دانست؛ اما در شرق ایران فرزند سلطان محمد، یعنی محمود ادعای جانشینی داشت. از این پس حکومت بر مناطق شرقی ایران از ری تا ماورالنهر در دست سنجر و جانشینان او و حکومت در غرب ایران و عراق در دست فرزندان سلطان محمد باقی ماند، که به آنان سلاجقه عراق گفته می‌شود.[51]

جرقه‌های درگیری‌ها از دوران سلطان محمد برکیارق آغاز شده بود، که برخی از امرای سلاجقه در نواحی مختلف کم‌کم قدرت مستقلی برای خود به دست آوردند و حکومت‌های محلی در دل قلمرو سلجوقیان به وجود آمد. اما تشدید درگیری‌های درون خاندانی و آغاز تجزیه قدرت از زمان ابو شجاع محمد شروع شد؛ از جمله سلاجقه کرمان که از سال ۴۳۳ هجری به استقلال در کرمان حکومت کردند. قدرت محلی اتابکان نیز به تجزیه امپراتوری سلجوقی سرعت بخشید؛ همانند: حکومت اتابکان دمشق (۴۹۷–۵۴۹)، اتابکان موصل(۴۶۸–۵۲۱)، اتابکان آذربایجان(۵۴۱–۶۲۶) و اتابکان فارس(۵۴۳–۶۸۴). در خوارزم نیز شاخه مستقلی از امرا به نام خوارزمشاهان (۴۹۰–۶۲۸) بر سر کار آمدند که بعداً حکومت سلجوقیان را از شرق ایران برچیدند.[52]

سلجوقیان چند دهه پس از آنکه بویهیان شیعی مذهب با اقتدار سیاسی و نظامی خود قدرت سیاسی و مذهبی خلفای عباسی را در بغداد تحت سلطهٔ خود درآورند، در صحنهٔ جهان اسلام ظاهر شدند. در این زمان اگرچه چندی از امارت‌نشین‌های کوچک عرب شیعی‌مذهب در عراق، جزیره و شمال شام برقرار بودند، اما خطر اصلی در وجود فاطمیان، خلافت شیعی اسماعیلی، در شمال آفریقا و مصر و جنوب شام نهفته بود، که رقیب خلافت عباسی به‌شمار می‌رفت و حالت نظامی و گسترش‌یابنده داشت و پایتخت آن، قاهره، در شکوه فکری و مادی بر بغداد برتری داشت.[53]

استقرار سلجوقیان ترک‌نژاد در ایران، جزیره و شمال شام، سدی در برابر پیشروی بی‌امان سیاسی تشیع اسماعیلی ایجاد کرد و سلجوقیان توانستند به مدت چند سده بر این مناطق تسلط بیابند. سلجوقیان، سنی‌مذهب حنفی بودند و سر آن داشتند که جای قدرت‌های موجود ایران از جمله غزنویان و سلسله‌های شیعی دیلمی شمال و غرب ایران را بگیرند و خلافت عباسی را از زیر فشار آن‌ها برهانند و خود نیز از نتایج پیروزی‌های نظامی و سیاسی بهره‌مند شوند. این نکته که سلاجقه به دنبال این بودند که از نتایج پیروزی‌های سیاسی و نظامی منتفع بشوند در آینده سبب شد تا میان آن‌ها و خلافت تنش و اختلاف جدی شکل گیرد و با اینکه القائم در آغاز از ظهور طغرل‌بیک استقبال کرد، ولی بعدها رابطه بین عباسیان و سلجوقیان بزرگ تیره شد.[54] خلفا هنگامی که در اواسط قرن هفتم هجری توانستند در مقابل سلجوقیان در حال ضعف و سقوط، استقلال عملی از خود نشان دهند به خود آمدند. با همزیستی ۱۳۰ساله عباسیان و سلجوقیان، شرایط مناسبی برای توسعه و تحول اسلام سنی ایجاد شد و مفهوم «خلیفه ـ امام» در مقام رهبر روحانی و معنوی و مفهوم سلطان، در این مورد سلطان سلجوقی، به عنوان رهبر دنیوی و اجرایی برای شمار زیادی از مسلمانان مطرح شد.[55] از تأثیرات مضاعف رهبری سیاسی سلجوقیان بزرگ، استقرار و استحکام تسنن به عنوان مذهب برتر و فایق سرزمین‌های اسلامی بود.[56]

استقرار امپراتوری سلجوقی به لحاظ فرهنگی، زبان عربی را در مقام تنها زبان جوامع فرهیخته و ادبی سرزمین‌های شرقی جهان اسلام، از صحنه بیرون راند. سلجوقیان با مهاجرت از ماوراءالنهر، که هنوز ایرانی و زبان فارسی بر آن حاکم بود، سرتاسر ایران را از آن خود کردند؛ آن‌ها به لحاظ فرهنگی موقعیت و جایگاه بالایی نداشتند، از این‌رو زبان فارسی، زبان دیوانی و فرهنگی آن‌ها در سرزمین‌های ایران و آناتولی شد. زبان فارسی در آناتولی چنان نفوذ کرد و ریشه دواند، که تا قرن نوزدهم قدرت و صلابت خود را نگاه داشت.[57]

همزمان با تثبیت و اقتدار حکومت سلجوقیان در ایران (طغرل، آلب‌ارسلان و ملکشاه)، دوباره خلافت عباسی در بغداد با کمک طغرل و عقب راندن بساسیری، جان گرفت؛ با این حال، در این زمان علاوه بر خلافت عباسی، خلافت فاطمی در مصر و شام تحت حکومت مستنصر دوران قدرت خود را طی می‌کرد، که حتی توانسته بود بر خلافت عباسی نیز سایه افکند. اما این دوره، آغاز افتراق اسماعیلیان مستعلوی و نزاری است.[58] این نهضت دینی و فکری هم‌زمان با قدرت یافتن سلاجقه بود و تهدیدی برای این امپراتوری قدرتمند محسوب می‌شد. خواجه نظام‌الملک توسی، وزیر دیوان‌سالار مشهور سلاجقه، یکی از دلایل قدرت‌گیری روزافزون سلاجقه محسوب می‌شد و تأثیرات وی در همه جای دولت سلجوقی مشهود و نمایان بود. او توانسته بود روابط قدرتمندی با خلافت عباسی ایجاد کند و با قراخانیان ساکن شرق سلاجقه روابط حسنه‌ای ایجاد کند. اما تنها دغدغه مشترک سلطنت سلجوقی و خلافت عباسی متوجه غرب قلمرو آنان یعنی خلافت فاطمی که در زمان خلیفه مستنصر اوج قدرت خود را می‌گذراندند.[59][60]

بعد از نفوذ اسماعیلیان در سایر مناطق جهان اسلام و فرستادن داعی به مناطق مختلف سبب شد تا پیروان و طرفداران آن‌ها در ایران و شام رو به زیادی رود. یکی از این افراد، شخصی به نام حسن صباح بود که بعد از مدتی متأثر از داعیان معروف اسماعیلیان، امیره ضراب، ابونصر سراج و در آخر عبدالملک بن عطاش، تحولی مذهبی در او به وجود آمد. وی در سال ۴۶۹ تا ۴۷۳ هجری عازم سفر حج و سپس مصر و قاهره شد، تا به دیدار مستنصر فاطمی رود. وی که سودای مخالفت با سلاجقه و خلافت عباسی را در سر داشت، در مصر مقام داعی دیلمان، قهستان و دیگر سرزمین‌های اسماعیلی‌نشین را از خلیفه فاطمی دریافت کرد. وی در بازگشت از مصر، سفرهای سیاسی مذهبی خود را برای کسب آگاهی بیشتر آغاز کرد.[61] با این زمینه‌سازی‌های مذهبی و سیاسی، روابط خود را با داعیان اسماعیلی گسترش داد و چنان پیش رفت که در ۶ رجب ۴۸۳ قمری (۱۰ سپتامبر ۱۰۹۰ میلادی) در اندک مدتی توانست نهضتی اسماعیلی در قلاع ایران و از آن میان، الموت، لمسر و … پایه‌گذاری کند که بعدها پس از قتل نزار، ولیعهد و جانشین مستنصر، تحت نام نزاریه فعالیت‌های سیاسی و مذهبی خود را ادامه داد. او طی زمان اندکی توانست بر تمامی قلاع مرتفع مسلط شود و فرمانروایی خود را در میان اسماعیلیان ایران در شمال، شمال غرب، شرق و مرکز ایران نافذ گرداند.[62]

هراس سلجوقیان زمانی شدت گرفت، که حسن صباح توانست در اندک مدتی با دریافت مقام داعی از خلیفه فاطمی، از سوریه تا دورن سلسله کوه‌های البرز، کرانه‌های دریای خزر، پیرامون اصفهان، فارس، کرمان، طخارستان، قهستان و قومس نهضت خود را پایه‌ریزی کند و بر این مناطق و حتی دربار سلجوقی اعمال نفوذ کند.[63][64] حسن صباح برای پیشبرد اهداف خود در ابتدای کار، درصدد زنده کردن قیام‌های ضد عباسی بود، که توانست کسانی که با سلجوقیان و عباسیان سر ناسازگاری داشتند، را به گرد خود جمع کند و هدف مشترک خود یعنی برانداختن خلافت عباسی و حامیان آن را پیش ببرد.

اولین هدف آن‌ها خواجه نظام الملک بود که در معرض دشنه فداییان اسماعیلی، موسوم به حشاشین، قرار گرفت و از پای درآمد؛ و خواجه نیز از مهم‌ترین افرادی بود که می‌توانست راه برچیدن نهضت نزاریان را برای سلطنت و خلافت ترسیم کند؛ بنابراین زمینه درگیری و رویارویی سلجوقیان و نزاریان اجتناب ناپذیر شد.[65] هرچند نخستین درگیری‌ها مدتی پیشتر در زمان الب ارسلان رخ داده بود، که امیری به نام ارسلانتاش توانسته بود نزاریان را دفع کند؛ اما نخستین حملات جدی علیه اسماعیلیان الموت در زمان ملکشاه و در پاسخ به مرگ خواجه صورت گرفت، که هیچ‌کدام نتیجه مثبتی نداشت. بعد از مرگ ملکشاه تا اواخر قرن پنجم هجری، اوضاع نابسامان سلطنت سلجوقی (درگیری‌های درون خاندانی، شکست‌های خارجی و …) سبب شد تا شالوده سیاست‌های سلجوقیان در قبال اسماعیلیان از هم بپاشد. با این حال نزاریان در این اوضاع آشفته نیز دخالتی غیرمستقیم داشتند؛ اما از هرگونه اقدام مستقیم خودداری می‌کردند؛ که دلیل آن متحد شدن رقبای سیاسی سلجوقیان با یکدیگر علیه نزاریان الموت بود؛ بنابراین، حسن صباح از این موقعیت حداکثر استفاده را برد و به تحکیم حاکمیت خود پرداخت. با این حال وی در نبردهایی که در البرز و قهستان با سلاجقه داشتند، به پیروزی‌هایی رسید و حوزه تحت امر خود را گسترش داد. با به قدرت رسیدن سنجر در خراسان، حسن صباح درصدد ایجاد روابط صلح‌آمیز برآمد و طی نامه آمادگی خود را برای صلح به سلطان سلجوقی فرستاد، که با موافقت سلطان سنجر همراه بود. با این حال سلجوقیان به شدت از سمت اسماعیلیان احساس خطر می‌کردند و با تصرف شاهدژ اصفهان، پایتخت سلجوقیان، اصفهان، از طرف نزاریان تهدید می‌شد.[66]

بی‌گمان چنین پیروزی‌هایی باعث شد تا دست کم جانشینان ملکشاه سلجوقی درصدد دفع قدرت نزاریان با یکدیگر همدل شوند؛ اما روابط آشفته درون خاندانی، مانع از اقدام جدی در برابر نزاریان می‌شد. نزاریان نیز با استفاده از این موقعیت‌ها، به تقویت خود و قلعه‌هایشان پرداختند.[67]

در آن زمان بهرام بن لشکرستان از طرف ابوکالیجار دیلمی، حاکم کرمان بود و درصدد حفظ آن در برابر آل سلجوق برآمد؛ ولی چون توانایی مقاومت و مقابله نداشت، شهر را بدون جنگ و خون‌ریزی تسلیم قاورد کرد. در این زمان ابوکالیجار که در خوزستان بود، متوجه کرمان شد و به سمت کرمان حرکت کرد؛ ولی با حیله قاورد در میانه راه مسموم و کشته شد؛ بنابراین قاورد حکومت کرمان را در سال ۴۴۰ ه‍.ق بدست آورد و در نخستین روز حکمرانی خود، به نام طغرل خطبه خواند.[70][71][72][73]

نمایی از سقف گنبد مسجد ملک کرمان به همراه تزئینات گچبری و آجری آن. این بنا در زمان ملک قاورد و به دستور وی ساخته شد.

رویدادهای سلجوقیان کرمان
رویدادهای فرمانروایی آل‌قاورد
۴۴۰	شکست ابوکالیجار و تشکیل حکومت سلاجقه کرمان توسط قاورد در کرمان
۴۴۵	فتح قفص و جیرفت
۴۴۶	فتح سیستان و مکران
۴۴۷	فتح عمان
۴۵۵	فتح فارس توسط قاورد
۴۵۹	درگیری با الب ارسلان
۴۶۵	درگیری قاورد با ملکشاه بر سر حکومت سلاجقه بزرگ
۴۶۵	جنگ کرج ابی دلف و شکست و قتل قاورد
۴۶۵	به حکومت رسیدن رکن‌الدین سلطان‌شاه
۴۷۲	صلح سلطان‌شاه با ملکشاه
۴۷۷	به حکومت رسیدن عمادالدین توران‌شاه
۴۸۵	فتح فارس به دست توران‌شاه
۴۸۵	شورش عمان و سرکوب آن توسط توران‌شاه
۴۹۰	جنگ توران‌شاه با ترکان خاتون و انر و کشته شدن وی
۴۹۰	به حکومت رسیدن ایران‌شاه
۴۹۵	اسماعیلی شدن و قتل ایران‌شاه
۴۹۵	به حکومت رسیدن ارسلان‌شاه
۵۳۷	به حکومت رسیدن محمدشاه
۵۵۱	به حکومت رسیدن طغرل‌شاه
۵۶۲-۵۷۲	جنگ‌های داخلی
۵۷۵	آغاز حملات ملک دینار به کرمان
۵۷۹	به حکومت رسیدن محمدشاه دوم
۵۸۳	فتح کرمان توسط ملک دینار و انحطاط سلجوقیان کرمان

در جنوب جیرفت و در سواحل دریا «جبال قُفْص» واقع شده‌است، که در قرن چهارم هجری مردمانی راهزن در آنجا مستقر بودند. اصطخری در قرن چهارم گوید: «می‌پندارند که ایشان عرب اند»؛ اما حافظ ابرو، جغرافیدان سده نهم هجری، می‌نویسد: «اهالی آن کوه از قبایل عرب‌اند.» به هر روی، در مشرق کوه مزبور «أخواش» و در دامنه غربی آن بلوچ‌ها می‌زیستند. بلوچ‌ها مثل بادیه نشینان زندگی می‌کردند و مردمانی بی‌آزار بودند و خود هیچ‌گاه راهزنی نمی‌کردند، اما راهزنانی که در جبال قفص جای گزیده بودند از ایشان هراس داشتند. قاورد، طرح و اهدافی برای گسترش و افزایش قدرت خود داشت، که یکی از آن‌ها سرکوب قبیله کوفج (قفص) بود، که مناطقی از جیرفت تا سواحل مکران، فارس و اطراف خراسان را با توجه به ضعف آل‌بویه، اشغال و فتح کرده و از طریق دزدی و غارت کردن، اموال بسیاری را بدست آورده بودند؛ پس سرکوب آن‌ها توسط قاورد علاوه بر تحکیم پایه‌های قدرت سلاجقه، ثروت عظیمی را برای قاورد به همراه می‌آورد؛ اما ملک قاورد که قدرت کافی برای مقابله با آن‌ها را نداشت؛ بنابراین، با فریب سران قبایل قفص به مهمانی و کشتن آنها، موفق به سرکوب آن‌ها در سال ۴۴۵ شد.[74][75][76][77][78]

طرح دیگر وی برای گسترش قلمرو، تجارت دریایی و دستیابی به ثروت و غنائم مشهور،[79] لشکرکشی به عمان بود. وی توانست با کمک حاکم هرمز، شهریار بن تافیل، فرمانروای عمان، را شکست دهد و آنجا را در سال ۴۴۷ فتح کند و کنترل تجارت دریایی خلیج فارس را بدست بگیرد.[80] وی همچنین توانست با کمک پسرش، امیرشاه، سجزیان را شکست و سیستان و سواحل دریای عمان را فتح کند و بندر تیس یا تیز را بازسازی کند، تا با استفاده از این بندر بتواند تسلط بیشتری بر دریای عمان داشته باشد و تجارت آن منطقه را تحت کنترل خود درآورد.[81][82][83]

در سال ۴۵۵ ه‍.ق طغرل‌بیک درگذشت و برادر زاده‌اش، آلب‌ارسلان، به تخت سلطنت سلجوقیان رسید. هم‌زمان با این جریانات، قاورد با آگاهی از اوضاع آشفته فارس، عازم آنجا شد و توانست فضلویه شبانکاره را شکست و فراری دهد و فارس را تحت کنترل خود درآورد.[84][85] این اقدام وی، آن هم بی اذن آلب‌ارسلان، و نیز انتشار خبر خطبه خواندن و ضرب سکه به نام قاورد در کرمان و فارس موجب نگرانی الب ارسلان شد؛ بنابراین سلطان با لشکری گران عازم کرمان و در نزدیکی گواشیر مستقر شد و مذاکرات بین طرفین آغاز گردید. سرانجام قاورد به نزد آلب‌ارسلان آمد و دست وی را بوسید و به طاعت از برادر خود ناچار شد و در عوض آلب ارسلان نیز فرمانروایی وی را در کرمان به رسمیت شناخت[86]؛ ولی بعد از مدتی، قاورد راه عصیان در پیش گرفت که موجب خشم و عصبانیت سلطان و فرستادن سپاه به دستور سلطان به کرمان شد و چون ملک قاورد یارای مقابله با آن‌ها را نداشت، به جیرفت فرار کرد و بعد از مدتی اظهار اطاعت از آلب ارسلان کرد؛ بنابراین بین دو طرف پیمان صلحی منعقد شد، که بر مبنای آن مقرر گردید فارس و نواحی آن به کارگزاران آلب‌ارسلان واگذار شود و در عوض فرک و طارم به حکومت کرمان اضافه شود و هم‌چنین توافق شد که قاورد از اختیارات تام فرمانروایی در کرمان برخودار باشد.[87][88][89]

در سال ۴۶۵ ه‍.ق با کشته شدن آلب‌ارسلان و به حکومت رسیدن پسرش، ملکشاه، قاورد که خود را برتر و شایسته‌تر از ملکشاه می‌دید، دعوی حکومت کرد و در نامه‌ای به ملکشاه، خود را میراث‌دار حکومت برادرش، آلب‌ارسلان، معرفی کرد. بعد از نامه نگاری‌ها و مکاتبات فراوان بین دو طرف، که هر کدام سعی بر منصرف‌کردن دیگری داشتند، تنش‌ها شدت گرفت[90][91] و قاورد با لشکر خود عازم اصفهان شد و توانست آنجا را فتح کند.[92] سپس به سمت بغداد حرکت کرد و سرانجام، دو سپاه در حوالی همدان در منطقه کرج ابی دلف به یکدیگر رسیدند و بعد از ۳ روز جنگ، لشکر قاوردیان شکست خورد و قاورد اسیر سپاهیان ملکشاه شد و بعد از مدتی با توصیه خواجه نظام‌الملک، سلطان ملکشاه دستور قتل وی را صادر کرد؛ ولی در مقابل حکومت کرمان را به خاندان قاورد واگذار کرد، که هدف وی از این اقدام علاوه بر رعایت حال خاندان قاورد، جلب‌کردن رضایت مردم کرمان بود، که به قاورد و خاندانش علاقه فراوانی داشتند.[93][94][95]

در باب خانواده قاورد می‌توان گفت که فرزندان زیادی داشت از جمله آنها، کرمان‌شاه، امیران‌شاه، سلطان‌شاه، توران‌شاه، شاهنشاه، مردان‌شاه، عمر و حسین. وی همچنین ۴۰ دختر داشت که آن‌ها را به عقد امرای علویان و آل‌بویه از جمله بهرام بن لشکرستان درآورد.[96][97]

او یکی از پسران قاورد بود، که وی را در نبرد با ملکشاه همراهی می‌کرد و بعد از شکست، به همراه پدر خود اسیر شد و بعد از مرگ پدر بر چشمانش میل کشیدند، ولی این اتفاق باعث کوری وی نشد. وی سرانجام توانست با کمک یکی از خدمت‌گزاران به سمت کرمان فرار کند و در صفر سال ۴۶۷ تخت حکومت را بدست بگیرد. سلطان‌شاه احتمالاً درصدد مخالفت با ملکشاه بوده‌است؛ چون یک سال بعد از حکومتش، ملکشاه عازم کرمان شد و در بردسیر مستقر شد و سرانجام بعد از مذاکرات فراوان، در سال ۴۷۲ بین دو طرف پیمان صلحی امضا شد، که به موجب آن حکومت کرمان و عمان برای سلطان‌شاه حفظ و مقرر شد نام ملکشاه مقدم بر نام سلطان شاه باشد.[100][101][102][103]

به نوشته ابوحامد کرمانی، سلطان‌شاه، شاهی خوش‌گذران بود، که در مدت ۱۰ سال کاری جز خوش‌گذرانی نکرد و همچنین به علت اینکه در میان زنان بزرگ شده بود، رفتار و لحنی به مانند آن‌ها داشت.[104] وی در اواخر حکومت خود نیز بردارش، توران‌شاه را بخاطر وحشتی که از او داشت، به بم تبعید کرد.[105] سلطان‌شاه بعد از ۱۰ سال حکومت به دلیل بیماری استسقا درگذشت.[106][107]

بعد از مرگ سلطان‌شاه، امرای دولت برادرش توران‌شاه را که در بم بود، به کرمان آوردند و در رمضان ۴۷۷ بر تخت حکومت نشاندند. وی منصب وزارت را به ابن‌العلاء، که بعداً وزیر ایران‌شاه هم شد، واگذار کرد. در این زمان ابتدا عمانیان شوریدند و حاکم کرمان را از آن دیار بیرون کردند، اما توران شاه سپاهی را فرستاد و عمان دوباره تسخیر و تابع شد. سپس تورانشاه طی دو مرحله به فارس حمله برد. گرچه منابع، زمان دقیق حملات وی را مشخص نکرده‌اند، هر دو لشکرکشی باید پس از سال ۴۸۵هجری باشد. چراکه بعید است تا زمانی که ملکشاه، امپراتور سلاجقه بزرگ، در اوج قدرت بوده، تورانشاه به خود جرأت چنین اقدامی داده باشد. وی دو نوبت به فارس لشکر کشید؛ در نوبت اول، مغلوب شد و در نوبت دوم آن دیار را تصرف کرد.[108] در این زمان روابط سلاجقه کرمان با سلاجقه بزرگ همچنان تاریک و خصمانه بود، چون بعد از مرگ ملکشاه، همسرش، ترکان خاتون، قصد کرمان کرد و امیری به نام انر را با لشکری عازم آنجا کرد، که در جنگ بین دو سپاه، با وجود زخمی شدن توران‌شاه، سپاه کرمان پیروز شد؛ اما پس از ۱ ماه، توران‌شاه بر اثر زخمی که در جنگ بر او وارد شده بود، درگذشت.[109][110][111]

وی توانست ۱۳ سال حکومت بکند، که طی این مدت بناهای زیادی ساخت و اقدامات عمرانی فراوانی انجام داد. از جمله، تورانشاه مسجد ملک را که در زمان پدرش طراحی شده بود را به اتمام رساند و بازارهایی در اطراف مسجد بنا کرد و در طرف غربی مسجد، مدرسه و کتابخانه ساخت و مکرم بن علاء را مدرس مدرسه نمود.[112] دستور ساخت مدرسه توسط تورانشاه را می‌توان در راستای پیوند دین و دولت تلقی نمود. با توجه به اینکه علمای مذهبی در این دوره در حال رشد و ترقی بودند، احداث مدرسه را می‌توان به جهت رضایت خاطر آن‌ها دانست. تورانشاه به ساخت خانقاه و رباط هم توجه داشت، که نشان دهنده توجه وی به صوفیه بود.[113] بدون شک در اقدامات فرهنگی، مذهبی، عمرانی و خدماتی تورانشاه، مشوق اصلی او وزیرش مکرم بن علاء بوده‌است؛ و طبق کتاب تاریخ وزیری، به خاطر این اقدامات، وی در بین مردم به ملک عادل مشهور گردید.[114][115][116] به‌طوری‌که در مورد وی گفته‌اند که:

بنیاد عدلی و انصافی نهاد که اهل کرمان را حیات تازه آمد… و چندان خیر و صدقات فرمود که درویش در کرمان نماند…[117]

بعد از توران‌شاه، فرزندش ایران‌شاه در ذی‌العقده ۴۹۰ به حکومت رسید، که همان ابتدای کار در مقابل تحرکات سنجر، حاکم سلجوقی خراسان، که قصد گسترش فتوحات و مناطق تحت سلطه خود در شرق را داشت، ایستادگی کرد.[118][119]

وی که در منابع (همانند تاریخ وزیری)، به فردی بیدادگر و خوش‌گذران معروف بود که به مذهب اسماعیلیه گرایش داشت، که این نیز به خاطر همزمانی با دوران اوج اسماعیلیان و فاطمیان و همچنین نزدیکی وی با فردی به نام کاکابلیمان در دوره شاهزادگی بود[120] که اتابک او، نصیرالدوله، سعی بر اصلاح و نصیحت وی کرد؛ اما ایران‌شاه قصد کشتن اتابک را کرد و اتابک گریخت. سرانجام گرایش‌های اعتقادی ایران‌شاه موجب شد که پس از سه سال، در سال ۴۹۵ شیخ الاسلام قاضی جمال‌الدین ابوالمعالی و امام تاج­الدین القراء، که بزرگان مذهب تسنن بودند، فتوای قتل وی را صادر کنند. اطرافیان شاه دستگیر و قتل‌عام شدند، اما ایرانشاه شبانه فرار کرد و به جیرفت و سپس به بم رفت. او با دو سوار به قلعه سموران روی آورد که در بین راه دستگیر شد و توسط فرج نامی به قتل رسید.[121][122][123][124][125]

بعد از قتل ایران‌شاه، بزرگان حکومت کرمان، عموزاده ایران‌شاه، ارسلان‌شاه، را در محرم سال ۴۹۵ به قدرت رساندند و لقب محی‌الاسلام و المسلمین به‌این دلیل به وی داده شد، که بعد از گرایش ایرانشاه به اسماعیلیه، با دستور وی مجدداً تسنن به عنوان مذهب رسمی در دستگاه حکومتی انتخاب و ترویج شد. لقب دیگر او معزالدین و کنیه‌اش ابوالحارث بوده‌است. در دوران وی، برخلاف حکام قبلی، روابط با سلاجقه بهبود یافت، که دلیل آن ازدواج ارسلان‌شاه با دختر سلطان محمد بن ملکشاه، امپراتور سلاجقه بزرگ، بود.[126] ارسلان‌شاه توانست در دوران حکومت خود، با شکست چاولی سقابو در سال ۵۰۸، سرزمین‌های عمان و کیش را مجدداً تصرف کند و زد و خوردهایی که بین سلاجقه کرمان و اتابکان یزد رخ داده بود، را با وصلت خانوادگی به پایان برساند.[127][128][129]

در این دوران، علم و هنر در کرمان رونق و رواج یافت و مدارس، کاروانسرا و بقاع متبرکه متعددی نیز ساخته شد، که موجب رونق تجارت در این زمان شد، به‌طوری که:

... قوافل روم و خراسان و عراق - بل تمامی آفاق - ممر خویش به هندوستان و حبشه و چین و دریا، بار [باز] سواحل کرمان افکندند.[130]

ارسلان‌شاه توانست ۴۲ سال حکومت کرده و سلاجقه کرمان را به اوج قدرت و شکوت برسانند. از او پسران و دختران زیادی به دنیا آمد، که تعدادی از آن‌ها در زمان حیات وی مردند. به‌طوری‌که در هنگام مرگش، هفت با هشت پسر داشت که از این میان پسر کوچکش، کرمان‌شاه، والی شهر و دارالملک کرمان بود. دیگر پسر وی، محمد بود که به حسن اخلاق و درایت مشهور بود، که قبل از مرگ پدرش با قتل برادران اوضاع را کنترل کرد، تا خود بدون هیچ مشکلی به حکومت برسد. سرانجام ارسلان‌شاه در سن ۷۲ سالگی درگذشت.[131][132][133][134]

بعد از ارسلان‌شاه، پسرش محمدشاه، در صفر ۵۳۷ به مسند حکومت رسید. وی بعد از تکیه بر تخت پادشاهی، تمام همتش صرف این شد که امرا را راضی نگه دارد، تا به برادرش سلجوق‌شاه نپیوندند. سپس محمدشاه برای از بین بردن رقیبان حکومت خود، دستور کور کردن، محبوس‌کردن و قتل آن‌ها را صادر کرد، تا این‌چنین رقیبان خود را از سر راه بدارد.[135][136] با توجه به روایات، وی علاوه بر مهارت در تدابیر سیاسی، مردی به شدت خونریز بود و از کشتن کسی، از جمله برادران و بزرگان کشور که مخالف به سلطنت رسیدن او بودند، دریغ نمی‌کرد.[137] اما به نوشته ابوحامد کرمانی، زاهدی عمانی که در خدمت او بود می‌گوید:

یک روز با ملک در سرای او می‌گشتیم. به موضعی رسیدیم که چند یک خروار کاغذ همه رقعه برهم ریخته بود. پرسیدیم که این کاغذها چیست؟

به ملک گفت فتوای ائمه شرع. هرگز هیچ‌کس را نکشتم الا که ائمه فتوا دادند که او کشتنی است.[138][139]

در عین حال، وی حاکمی علم‌دوست و هنرپرور بود و کتابخانه‌ای عظیم در کرمان ساخت و ۵۰۰۰ کتاب در آنجا وقف کرد و مدارس و رباطات و مساجدی در بم، جیرفت و کرمان بنا نهاد. وی همچنین توجه فراوانی به امنیت و رفاه مردم داشت. در زمان وی، سلطان مسعود سلجوقی، ۲ بار قصد فتح کرمان را داشت، که هر دو بار مقابل مقابل محمدشاه شکست خورد. محمدشاه سرانجام بعد از ۱۴ سال حکومت، در سال ۵۵۱ به مرگ طبیعی درگذشت.[140][141]

طغرل‌شاه پس از مرگ محمدشاه، پسرش طغرل‌شاه، در سال ۵۵۱ قدرت را بدست گرفت. طبق کتاب تاریخ وزیری، وی پادشاهی عادل بود، که توجه زیادی به مردم و رعایا داشت و این موجب محبوبیتش در نزد همگان شد. وی در ابتدای حکومت خود دستور زندانی‌کردن برادر خود، محمودشاه، را داد تا رقیبی برای حکومت نداشته باشد و بتواند با خیالی آسوده به حکومت خود ادامه دهد.[142] هم‌زمان با اغتشاش‌هایی که بعد از مرگ سلطان سنجر در سال ۵۵۲ هجری در خراسان روی داد، طغرل‌شاه فکر لشکرکشی به خراسان در ذهنشش راه یافت، اما از اشتغال به لهو و عشرت، مجال اقدام به آن مهم را پیدا نکرد.[143][144]

در این زمان با توجه به فراهم‌کردن زیرساخت‌ها و شرایط مطلوب برای گسترش بازرگانی در دوران حکام قبلی، اقتصاد و تجارت کرمان به اوج خود رسید و باعث انباشته شدن ثروت فراوانی در خزانه حکومت شد. وی بعد از ۱۲ سال حکومت که اغلب اوقات در جیرفت، دارالملک زمستانی سلاجقه، به سر می‌برد، به مرگ طبیعی در سال ۵۶۳ درگذشت.[145][146][147]

حکومت سلجوقیان که بر اساس الگوی حکومتی سامانیان و غزنویان پایه‌ریزی شده بود، مرکب از دو بخش درگاه و دیوان بود. به این ترتیب که درگاه، خود به دو بخش تقسیم می‌شد: بخشی از درگاه، به حرم سلطان تعلق داشت و امور مالی و اقتصادی آن را وکیل خاص اداره می‌کرد و بخش دیگر درگاه، محل رفت‌وآمد افراد بلندپایه کشوری و لشکری، علمای مذهبی، دانشمندان و اقطاع‌داران بود.[179] بخش دیگر سازمان اداری را دیوان تشکیل می‌داد، که در رأس آن وزیر قرار داشت و این دیوانسالاری عموماً در دست وزرای ایرانی بود.[180] آشنا نبودن سلجوقیان با آداب و رسوم ایرانیان، موجب شد که از وزرا و دبیران ایرانی، برای سامان دادن به امور مملکتی استفاده کنند و با استفاده از توانمندی‌های ایرانیان در قالب دیوانسالاری به اداره امپراتوری بپردازند. دیوانسالاری کهن ایرانی نیز در پی ایجاد حکومت متمرکزی بود که از یک نقطه به اعمال قدرت بپردازد؛ بنابراین یکی از کارکردهای مهم وزارت، تدبیر امور مملکتی بود.[181] خواجه نظام‌الملک طوسی، هسته اصلی و نقطه اتکای امور دیوانی سلطنت سلجوقیان بزرگ بود. وی به مدت ده سال به‌عنوان وزیر آلب‌ارسلان و بعد از کشته شدن وی در سال ۴۶۵ه‍. ق، به مدت بیست سال به‌عنوان اتابک و وزیر ملکشاه به اداره امور امپراتوری سلجوقی پرداخت. خواجه نظام‌الملک در این دوره در تمامی امور اعم از فتوحات و لشکرکشی‌ها، عزل و نصب‌ها، ازدواج‌های سیاسی، ارتباط با خلافت عباسی، نظارت بر اوقاف، نهادهای مذهبی و فرهنگی صاحب‌نظر بود.[182]

گرچه در سنت حکمرانی سلطانی، مفهوم قدرت به معنی اینکه اقتدار اصلی در دست یک نفر، یعنی سلطان بود، ماهیت قدرت سلطان بستگی داشت به تعادل بین نیروها و مقامات مختلف، و حفظ قدرت سلطان از طریق کنترل قدرت بین امرا و ارتش و نهادهای دولتی صورت می‌گرفت، اما زمانی که اقتدار امرا از سلطان بیشتر می‌شد، دولت صبغه نظامی به خود می‌گرفت، لذا دیوانسالاری نقشی صوری پیدا می‌کرد و حکومت مرکزی سست می‌شد.[183]

نهاد اتابکی، نهادی بود که در دوره سلجوقی قدرت بیشتری گرفت. هرچند شاید بتوان منشأ آن را در سازمان اجتماعی و رسوم ترکمانان پی گرفت. نخستین فردی که لقب اتابک گرفت، نظام الملک بود که از سوی ملکشاه، به مناسبت مساعدت‌های وی در مسیر رسیدن به تخت پادشاهی، به خواجه اهدا شد. نهاد اتابکی در شکل اولیه و اصلی خود، نوعی نهاد اجتماعی بود و بعدها در نتیجهٔ نظامی شدن دولت، تغییر کاربری داد. این نهاد در زمان سلجوقیان تحول یافت و دارای وجوه اجتماعی و سیاسی گردید. اتابک تعلیم و تربیت شاهزاده را بر عهده داشت. از نظر سیاسی یکی از مسائل نهاد اتابکی، نظارت بر امرا و جلوگیری از شورش آنان در منطقه بود. به محض این که قدرت امرا در رابطه با قدرت سلاطین افزایش می‌یافت، شکل عملی به خود می‌گرفت. هنگامی که نهاد اتابکی نهاد برجسته‌ای شد، خود اتابک حاکم طبیعی واقعی ایالت گردید و شاهزاده همراه وی نیز به صورت آلت دست درآمد. به مجرد آن که جنبهٔ سیاسی نهاد اتابکی بر جنبه اجتماعی آن تفوق یافت، ایالت‌ها به جای یک نفر به چند تن از اتابک‌ها سپرده شدند یا این که یک امیر، اتابک تعدادی از ایالت‌ها گردید. از یک طرف، سلطان سعی می‌کرد از طریق نهاد اتابکی اتحاد معمولی امرای بزرگ را تأمین کند و از طرف دیگر، آنان درصدد استقرار و استحکام استقلال واقعی خود بودند. امرا همواره تلاش می‌کردند که با توجه به موروثی بودن سلطنت، یکی از افراد خاندان خود را به نام اتابک به قدرت برسانند، تا این که قادر باشند به کام خود حکومت کنند. بدین سان، نهاد اتابکی سیاسی، عامل بالقوه‌ای در فروپاشی امپراتوری سلجوقی گردید.[184][185]

سلاجقه کرمان نیز همچون سلاجقه بزرگ، و تا حد زیادی به تقلید از این دولت، دیوان‌هایی همچون دیوان وزارت، دیوان اشراف، دیوان استیفا، دیوان انشاء و مناصب دیگری همچون اتابکی و امیر سلاح داشتند.[186]

همزمان با به تخت نشستن قاورد در دارالملک بردسیر، قاضی آن ولایت، فردی با نام محمد فزاری بوده‌است. این شخص در زمان آل بویه نیز از جمله قضات فارس و کرمان بوده و در نزد عضدالدوله دیلمی از احترام خاصی برخوردار بوده‌است. فرزندان وی نیز قضاوت در فارس و کرمان را بر عهده داشتند از جمله فرزندش ابوالحسن فزاری که به قول نویسنده کتاب فارسنامه، «هرگز مال نیندوختی و جز بر بهیمه مصری ننشستی..». وی را نزد قاورد آوردند و سلطان بلافاصله پس از دیدن فزاری، در سال ۴۳۳ هجری منصب وزارت را به او واگذار نمود. به این ترتیب می‌توان دریافت که نخستین وزیر دربار سلاجقه کرمان، محمد فزاری است. وی منشأ خدماتی در زمینه‌های عمرانی و سیاسی بوده‌است.[187] از جمله حوادث سیاسی دوران سلطنت قاورد رابطه او با سلاجقه بزرگ، از جمله عصیانش علیه آلب‌ارسلان است. ابن اثیر، محرک قاورد علیه برادرش را وزیری نادان می‌داند که «مرتب، قرا ارسلان قاورد را به استبداد، توصیه می‌کرد و تحت تأثیر این وزیر بود که قاورد، عصیان ورزید». که آن وزیر همین شخص، یعنی محمد فزاری بوده باشد. همان‌طور که گفته شد یکی از نقش‌هایی که وزرا در اداره امپراتوری سلجوقی بر عهده داشتند توسعه متصرفات امپراتوری بود.[188] شاید در همین راستا فزاری، مشوق قاورد در حمله به برادرش بوده‌است. وی قاورد را امیدوار کرده بود که می‌تواند بر امپراتوری سلجوقی مسلط شود. فزاری می‌دانست که در کنار فتوحات قاورد نقش وی نیز پررنگتر خواهد شد. فزاری که نتوانسته بود در این راستا موفقیتی به دست آورد کوشید تا با انجام کارهای عمرانی، محبوبیتی در میان مردم کسب کند. از همین رو شروع به ساخت اماکن علمی و مذهبی نمود. از جمله کارهای عمرانی محمد فزاری، تأسیس مدرسه‌هایی در شیراز بود که این وزیر «ضیاع فراوانی وقف آن نمود».[189][190]

تا عهد ایران‌شاه قدرت بخش اداری و دیوانی در دستان وزیر منصوب شده از جانب شاه بود، اما از عهد ایران‌شاه گروه‌های دیگر نظیر امیرالامراها و اتابکان، توانستند قدرتی در بخش اداری و دیوانی کسب کنند. در باب سلجوقیان کرمان، می‌توان برای نخستین بار تأثیر اتابک ایران‌شاه، کاکابلیمان، اشاره کرد که توانست بر خود شاه و روند حکومت داری وی تأثر بسزایی گذارد.[191][192]

با به قدرت رسیدن محمدشاه، تمام تلاش او صرف این شد، که امرا را راضی نگه دارد، تا به برادرش سلجوق‌شاه نپیوندند. این امر سبب قدرت‌گیری فراوان امیرالامراها گردید. به‌طوری‌که وزرا، کاملاً به حاشیه رانده شدند و در منابعی که از دوران سلطنت محمد بن ارسلان‌شاه سخن به میان آمده، حتی نام یک وزیر نیز نیامده است. بی شک موفقیت یک نظام دیوانسالاری در گرو قدرت افراد و نهادهایی است که در برابر کل اجزای سیستم مسؤولیت دارند.[193] همان روندی که در دوران محمدشاه پیش‌آمد و سرانجام امیرالامراها، که در واقع تا حد اتابکی سلطان نیز پیش رفته و تمام اختیارات دربار را در دست می‌گرفتند، وزرا را عقب‌رانده و وزارت را به انزوا می‌کشاندند.[194]

دربارهٔ وضعیت وزرات هم‌زمان با دوره آشفتگی، باید چنین گفت که به دو دلیل وزرا عملاً نقشی در اداره کرمان نداشتند؛ اول آنکه قدرت بسیار زیاد اتابکانی همچون اتابک مؤیدالدین ریحان و اتابک قطب ­الدین محمد، اجازه خودنمایی به وزرای هم‌زمان با آن‌ها را نمی‌داد و دیگر آن‌که هیچ‌کدام از وزرای این دوره آشفته نیز آن قدر مقتدر نبودند تا بتوانند زمام امور را در دست بگیرند و اینکه در دولت سلاجقه کرمان به موازات کاهش قدرت سلطان، وزیر همان نقش صوری را نیز از دست داد؛ اما در دولت سلاجقه کرمان امور تحت نظر امرا و اتابکان بود، به‌طوری‌که حتی آنان می‌توانستند سلطان را تحت کنترل خود درآورند و وزرا را بکشند. عملکرد ضعیف نهاد وزرات در این دوره منجر به آن شد، که منابع پیرامون این موضوع کمتر صحبت کنند؛ به‌طوری‌که تاریخ عزل و نصب وزرا در بسیاری موارد ذکر نشده‌است. وزارت در عهد فرزندان طغرل‌شاه به وضع بغرنجی رسید. دولت سلجوقی کرمان تحت اقتدار امرای نظامی قرار گرفت. اقتدار امرا، کاهش ابهت سلطان را در پی داشت. رقابت اتابکان قدرت را از دست وزرا ربود و این رقابت‌ها موجب شد که عمر وزارت وزرا بسیار کوتاه باشد.[195]

• محمد فزاری (نامشخص - ۴۵۹ هجری): از قضات مشهور کرمان و مورد اعتماد بویهان و دیلمیان بود، که بعد از فتح کرمان توسط قاورد به سمت وزارت رسید و منشأ کارهای عمرانی و سیاسی زیادی در کرمان بود و مشوق قاورد برای ایستادگی در مقابل آلب‌ارسلان شد.[196]
• مکرم بن علا (۴۶۵–۴۹۰ هجری): در اواخر حکومت قاورد به منصب وزرات رسید و تا دوران حکمرانی توران‌شاه بر منصب باقی ماند و در کرمان خدمات فراوانی، از جمله مسجد ملک، را انجام داد. فردی بسیار علم‌دوست، ادب‌پرور و البته سخاوتمند و کریم بود. معزی در شعری وی را با لقب مجیرالدوله ستوده‌است:[197]

.

• اتابک نصیرالدوله (۴۹۰–۴۹۵ هجری): وزیر و اتابک ایران‌شاه که سدی در مقابل تفکرات اسماعیلی وی بود.[198]
• مولانا مجدالدین (۴۹۵–۴۹۷ هجری): وزیر ارسلان‌شاه.
• ناصح‌الدین ابوالبرکات (۵۵۲–۵۵۵ هجری): از وزرای دوران طغرل‌شاه که از وزارت کناره‌گیری کرده و به تصوف رو آورد.[199]
• ناصرالدین افزون (۵۶۶–۵۶۷ هجری): دیگر وزیر طغرل‌شاه که تا زمان مرگ وی بر همین منصب ماند و سپس در دوران آشفتگی به خدمت ملک دینار درآمد.[200]
• ابوحامد افضل‌الدین کرمانی: وی مدت‌ها در دولت سلجوقیان کرمان به شغل دبیری و طبابت مشغول بود و بعد از چیرگی ملک دینار، طبیب مخصوص وی شد و علاوه بر این، به خاطر جایگاه برترش در علم طبابت از یاری و پشتیبانی اتابکان یزد و اولاد طغرل‌شاه سلجوقی نیز برخوردار بود.[201][202]
• اتابک مویدالدین ریحان (۵۶۰–۵۷۰ هجری): زمام امور را در اواخر حکومت طغرل‌شاه بر عهده داشت و به بهرام‌شاه برای رسیدن به تخت حکومت کمک کرد.
• اتابک محمد بزقش (۵۷۰–۵۷۲ هجری): وی پس از مویدالدین ریحان، بزرگترین اتابک کرمان بود که ابتدا به بهرام‌شاه و سپس ارسلان‌شاه پیوست.[203]
• ضیاءالدین ابوالمفاخر (۵۶۵–۵۶۶ هجری): وزیر بهرام‌شاه که بعد از پیروزی وی بر رقیبان به این منصب رسید. وی قبل از وزارت، مشرف دیوان بم بود.
• زین‌الدین کیخسرو (۵۶۶–۵۶۷ هجری): که پس از مرگ ابوالمفاخر به این منصب رسید و مدت کوتاهی بر این منصب بود.[204]
• ظهیرالدین افزون: از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان
• زین‌الدین مهذب: از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان
• نصیرالدین ابولقاسم: از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان
• شهاب‌الدین کیا محمد بن المفرح: از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان
• سابق‌الدین زواره‌ای: از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان
• خواجه علی خطیب: از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان
• فخرالاسلام: از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان
• شرف‌کوبنانی: از اتابکان و وزرا سلاجقه کرمان[205]

یک کاروانسرا در شهداد در مسیر کرمان به قهستان

ایالت کرمان از گذشته‌های بسیار دور، دارای راه‌های تجاری مهمی بود که برخی از این راه‌ها، هم‌زمان با حاکمیت شاهان سلجوقی بر این ایالت، بازسازی شده یا امنیت آن‌ها برقرار شد. این مسیرهای تجاری براساس گزارش‌هایی از ابن‌حوقل، ابن اثیر، ابن‌رسته، ابوحامد کرمانی و اصطخری، عبارت بودند از:

• راه کرمان به سیستان: این راه، همان راهی است که قاورد در طول آن، میل‌ها و مناره‌هایی برای رفاه تجار و مسافران ایجاد کرد و این مسئله نشان دهنده اهمیت فراوان این راه تجاری است. این راه، راهی کویری که ابتدا از بردسیر به خبیص، سپس به نرماشیر و از آنجا در قسمت باریک کویر، از فهرج گذشته و پس از طی چهار منزل دیگر، به سنیج یا اسپی در سیستان می‌رسید. سرانجام به زرنج، کرسی این ایالت، می‌رسید.[246] این راه در ادامه، به سمت ماوراءالنهر ادامه می‌یافت. بخشی از مناسبات تجاری کرمان با مناطق شرقی ایران، از این طریق صورت می‌گرفت. یکی از مراکز بین راهی این منطقه، شهر نرماشیر بود که شهری مهمی برای دادوستد بازرگانان خراسان با تجار عمان و مسیر عبوری حاجیان سیستان محسوب می‌شد و نیز در داخل شهر بازاری وجود داشت، که کالاهای هندی در آن دادوستد می‌شد. در این راه اصلی، تعدادی راه فرعی وجود داشت که به سمت جنوب مکران می‌رفت و به بندر تجاری تیز در سواحل شمال شرقی دریای عمان می‌رسید.[247]
• راه کرمان به قهستان: این راه از شهر راور، در چند فرسخی شرق کوهبنان آغاز می‌شد و پس از طی مسافتی، به نابند در کویر لوت رسیده و پس از گذر از کویر به شهر خور در قهستان می‌رسید. در بین این راه، هر چهار فرسخ، حوض‌های آبی برای رفاه تجار و مسافران در نظر گرفته شده بود؛ همچنین راه دیگری وجود داشت که از شهر کویری خبیص شروع می‌شد و پس از طی چند فرسخ، به شهر خوسف قهستان می‌رسید.[248]
• راه‌های کرمان به خراسان: راه‌هایی که از کرمان، به قهستان و سیستان می‌رفتند، در ادامه، به خراسان می‌رسیدند. این راه‌ها پس از طی چندین منزلگاه، از یک طرف به شهرهای اسفند و نیشابور و ازطرفی دیگر، به پوشنج، در چند فرسخی هرات می‌رسید.[249] راه دیگر، مسیر کویری از کرمان به هرات بود، که در مسیر آن جز چند حلقه چاه آب، چیزی وجود نداشت؛ اما راه اصلی ارتباطی که کرمان را به خراسان متصل کرده بود، از شهر راور شروع و پس طی چندین فرسخ از مسیر نایبند، دهوک، طبس، گناباد، زاوه و ترشیز به نیشابور، از شهرهای مهم خراسان، می‌رسید. یک راه فرعی از این شاهراه، از دربند به بیرجند و از آنجا به گناباد می‌رفت. دیگر مسیر مهم به سمت خراسان، از خبیص به بیرجند می‌آمد و از آنجا به گناباد می‌رفت و با طی‌کردن قائن و گناباد، به تربت حیدریه و نیشابور می‌رسید. بهرام‌شاه که یکی از مدعیان تاج و تخت دولت در سال‌های پایانی حکومت آل قاورد، درگیر نبرد با برادران خود بود، برای کمک خواستن از مؤیدالدین آی ابه از این راه به جانب خراسان حرکت کرد.[250][251] یکی از راه‌های اصلی بغداد به سمت ماوراءالنهر، عبور از فارس و گذشتن از بردسیر و رسیدن به خراسان بود. در طول این مسیر، کاروان‌های تجاری زیادی در حرکت بودند و کالاهای تجاری مختلف را از بغداد به خراسان و بالعکس، جابه‌جا می‌کردند و با توجه به اینکه کرمان در مسیر این کاروان‌های تجاری قرار داشت، کالاهای مختلف در کرمان نیز دادوستد می‌شد. به‌طور کلی می‌توان گفت که تجارت میان دو ایالت کرمان و خراسان از رونق فراوانی برخوردار بود. به همین علت، این راه تجاری از اهمیتی و ارزش فراوانی برخوردار بود.[252]

مسیرهای تجاری ایالت کرمان در دوران زمامداری سلاجقه

• راه کرمان به فارس و عراق عجم: هم‌زمان با تسلط آل قاورد بر کرمان، راهی از شهرهای شمالی کرمان عبور می‌کرد که از راه بافق، به سوی یزد می‌رفت و در ادامه به راه ارتباطی شیراز و اصفهان می‌رسید. بدین ترتیب، به عراق عجم متصل می‌شد. دومین راه موجود، از طریق شهربابک به بخشی از شبانکاره می‌رسید و سپس به فارس متصل می‌شد و دیگر راه موجود، از سیرجان به ناحیه اصطهبانات در شبانکاره می‌رفت و بعد از آن از راه سروستان به شیراز وارد می‌شد.[253]

مرکز راه‌های ارتباطی بین کرمان و شیراز، میمند بود. در واقع، شهر میمند نقطه‌ای بوده که سه جاده مهم تجاری بین کرمان و شیراز، در آن به هم می‌رسید و کالاهای تجاری با یکدیگر دادوستد می‌شد به همین خاطر، این راه‌های تجاری اهمیتی فراوانی داشتند و در عهد قاورد و ارسلان‌شاه، توجه ویژه‌ای به این راه‌ها شد.[254]

• راه‌های کرمان به سواحل خلیج‌فارس: در این دوران بنادر ایران نظیر راه هرموز از اهمیت و موقعیت استراتژیک و تجاری برخوردار بودند. راه هرمز از سایر راه‌های تجاری بنادر جنوب ایران، مسیری کوتاه‌تر و آبادتر داشت. این راه از بندر هرموز، که جزیی از قلمرو سلاجقه کرمان محسوب می‌شد، (بارگه کرمان) شروع می‌شد و پس از عبور از جبال و منوجان و رودبار به جیرفت و از آنجا به بردسیر می‌رسید و در ادامه از شهرهای چترود و زرند و کوهبنان عبور می‌کرد و به سمت یزد و خراسان و نواحی دیگر کشور می‌رفت.[255] از این راه همچنین، در ناحیه ولاشگرد راهی به سمت غرب، یعنی مرزهای فارس، جدا می‌شد و از روستاهایی عبور می‌کرد که اکنون از میان رفته‌اند و اثری از آن‌ها باقی نیست؛ به این خاطر، تشخیص انتهای راه دشوار است.[256] راه دیگر که به راه ادویه یا فلفل نیز مشهور شده، از چین آغاز می‌شد و از مهم‌ترین راه‌های تجاری آن عهد بود. این راه پس از رسیدن به خلیج فارس، به راه هرمز کرمان می‌پیوست و پس از عبور از کرمان، وارد عراق عجم می‌شد و به جاده ابریشم متصل می‌شد.[257]
• راه مکران به ماوراءالنهر: در عصر سلجوقیان، راه جدیدی تأسیس شد، که از سواحل مکران به ماوراءالنهر می‌رسید. این جاده به شکل مستقیم شمالی جنوبی، از بندر تیز در سواحل عمان آغاز می‌شد و پس از عبور از مکران و سیستان و خراسان، به ناحیه ماوراءالنهر می‌رسید؛ سپس از آنجا، به ولگا ختم می‌شد. این جاده سواحل عمان، دریای سرخ، اقیانوس هند و دریای چین را به آسیای مرکزی پیوند می‌داد.[258]

• قمادین (قمادین): عمده‌ترین مرکز تجاری کرمان که در عصر سلجوقیان، از شهرت و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، ناحیه قمادین در جیرفت بوده‌است. کالاهایی که از جزایر و بنادر دریا، همچون هرمز و تیز به سمت کرمان می‌آوردند، در این ناحیه، باراندازی و سپس از آنجا، به نواحی دیگر، فرستاده می‌شد. بر طبق روایت ابوحامد کرمانی؛

  سلسله کاروان‌هایی که سیصد چهارصد شتر داشتند هرگز مقطوع نمی‌شد، شترهای این کاروان‌ها یک راست به میدان عظیم و بارانداز معروف شهر که به قمادین شهرت داشت وارد می‌شد و در آنجا زانو می‌زد.[259]

در واقع، قمادین انبارگاه و منبع ذخیره کالاهای بازرگانانی بود که از سرزمین‌های مختلف، رو به سوی کرمان حرکت می‌کردند. ابوحامد کرمانی، در باب این مکان، چنین ذکر می‌کند:

قمادین موضعی است بر در جیرفت، مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان عالم و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب….[260]

تجارت جیرفت و به خصوص قمادین، در اوایل عهد سلجوقیان کرمان و به ویژه در زمان شاهانی مانند قاورد و ارسلان‌شاه اول، رونقی فراوان داشت؛ اما این رونق و شکوفایی در اواخر عهد سلجوقیان کرمان، به شدت تضعیف شد و به علت اختلاف‌ها و درگیری‌های شاهزادگان سلجوقی و لشکرکشی‌هایی که به این منطقه انجام می‌دادند، رو به ویرانی نهاد.[261] ابوحامد کرمانی می‌نویسد:

قمادین که محط رحال رجال آفاق و مخزن نفایس چین و خطا و هندوستان و حبشه و زنگبار و دریابار و روم و مصر و ارمنیه و آذربایجان و ماوراءالنهر و خراسان و فارس و عراق بود و جیرفت و رساتیق را زیر و زبر گردانیدند و آنچه دیدند از صامت و ناطق رده و نیل و بقم و غیره همه [غارت کردند].[262]

سرانجام نیز، غزها آنجا را نابود کردند به‌طوری‌که دیگر نتوانست به جایگاه پیشین خود بازگردد.[263]

• بندر تیز: این بندر در ناحیه مکران، در سواحل دریای عمان قرار داشت. در این دوران، مکران از ایالاتی بود که زیر نظر کرمان کنترل می‌شد. سلجوقیان کرمان به این بندر، اهمیت می‌دادند و به همین علت تیز، راه پیشرفت را طی کرد و از جایگاه ممتازتری برخوردار شد. این بندر در قرن چهارم نیز، دارای فعالیت تجاری بود؛ اما اوج شکوفایی آن را باید، مربوط به عصر سلاجقه کرمان، در قرون پنجم و ششم دانست. این بندر بر سر راه تجاری خلیج فارس به هندوستان قرار داشت و چنان‌که در بحث راه‌ها ذکر شد، از این بندر راهی به صورت مستقیم، به منطقه ماوراءالنهر می‌رفت.[264]

بندر تیز با ناحیه قمادین در جیرفت که جایگاه بین‌المللی بازرگانان ملل گوناگونی همچون هند، چین، مصر، زنگبار، حبشه، ارمنیه و آذربایجان محسوب می‌شد، رابطه نزدیکی داشت.[265] با سقوط دولت سلجوقیان و حمله غزها به کرمان و مکران، بندر تیز نیز اعتبار خویش را از دست داد و از رونق افتاد.[266][267]

• هرمز: بندر هرمز نیز در این عصر، از اهمیت تجاری زیادی برخوردار بود. مهاجرت ملک محمد درمکوه، به هرمز و پایه‌گذاری حکومت ملوک هرمز، در نیمه دوم قرن پنجم هجری، منجر به تجدید قدرت اقتصادی این ناحیه شد. سلاجقه کرمان نیز، به هرمز توجه ویژه‌ای داشتند. از جمله اقدامات ملک قاورد سلجوقی، پس از تصرف این بندر، تعمیر راه تجاری هرمز به جیرفت و همچنین، برقراری امنیت این مسیر، با سرکوبی قوم غارتگر و راهزنِ قفص بود.[268]

کرمان سرزمین بزرگ و پهناوری است که محصولات گوناگونی در آن بدست می‌آید و به نواحی دیگر صادر می‌شود. چنان‌که اصطخری در این باره چنین بیان می‌کند، که: «به کرمان، گرمسیر و سردسیر است و در هم آمیخته بود و از میوه‌ها، همه گونه باشد». ابوحامد افضل‌الدین کرمانی، از شهرهای کرمان در این زمان، بازدید کرده و محصولات و کالاهای آن‌ها را شرح داده‌است:

از خصایص کرمان ثغر تیزست که از آنجا مال‌های وافر از عشور تجار و اجرت سفاین به خزاین پادشاه رسد و اهل هند و سند و حبشه و زنج و مصر و دیار عرب از عمان و بحرین را فرضه آنجاست و هر مشک و عنبر و نیل و بقم و عقاقیر هندی و برده هند و حبشی و زنگی و مخمل‌های لطیف، و سادهای پراگین و فوط‌های دنبلی و امثال این طرایف که در جهان است ازین ثغر برند و به جنب تیز ولایت مکران است، که معدن فانید و قند است و ازین دیار به جمله اقالیم کفر و اسلام برند و بر جنوب جیرفت ناحیت هرمز است، ولایتی معمور بر لب دریا… و ارتفاع او زر خراجی و اسب تازی و مروارید باشد و امروز فرضه آن ساحل است و قوافل عراق روی بوی دارد و مرکز ثوری دریابار و مقصد تجار اقطار آنجاست.[269]

علاوه بر وی، جغرافی‌دانان دیگر نیز ضمن شرح شهرهای کرمان، به کالاهای تجاری این ایالت اشاره کرده‌اند. مهم‌ترین محصولی که از شهرهای کرمان به سایر بلاد ارسال می‌شد، خرما بود. ابوحامد کرمانی می‌گوید:

از شهرهای نواحی بردسیر، خبیص است که ولایتی اندکست و از وی خرما به اقصی بلاد عالم برند و از نواحی بردسیر، کوبنانست که از آنجا، توتیا خیزد و به همه جهان از آنجا نقل کنند.[270]

از دیگر محصولات کرمان می‌توان به خرما، زیره، نیل، نیشکر و پانیذ، معرفی کرد که محصولات گرمسیری آن ولایت محسوب می‌شوند هرچند که خرمای آن بر دیگر محصولات، برتری دارد. اصطخری نیز از این محصولات نام برده و حدود کشت آن‌ها را از ناحیه مغون و ولاشگرد، تا هرمز مشخص کرده‌است. وی همچنین گوید که از ناحیه خواش، «پانیذ، خیزد و به سیستان برند و دادوستد به درم باشد».[271] شمس‌الدین مقدسی از منوجان با عنوان بصره کرمان، یاد کرده، که خرمای خراسان، از آنجا تأمین می‌شده‌است و یاقوت حموی، خرمای کرمان را از خرمای بصره، برتر دانسته‌است. حمدالله مستوفی محصولات هرمز را نخل و نیشکر و محصولات شهربابک و سیرجان و ریگان را غله و پنبه و خرما، معرفی کرده‌است.[272] بنابراین تمامی محصولات به همه مناطق صادر می‌شد؛ از جمله خرما به خراسان و نیل به فارس؛ همچنین غلات به دست آمده از ناحیه ولاشگرد، به هرمز و سپس از هرمز به وسیله کشتی‌های تجاری، به سایر مناطق دوردست فرستاده می‌شد.[273]

شهر باستانی حریره (کیش) که عهد سلاجقه کرمان رونق گرفت و توانست موقعیت تجاری بندر سیراف را از آن خود کند.

اما دیگر کالاهایی که از جزایر و بنادر خلیج فارس به سایر مناطق صادر می‌شد، مروارید و اسب بود.[274] در واقع، خلیج فارس معدن مروارید محسوب می‌شد. در این زمینه، کیش مرکز مروارید بود و از گذشته، مرکز مبادله و دادوستد مروارید بود.[275] در کل، می‌توان صادرات عمده کیش را اسب، مروارید، قماش، خرما و ماهی خشک دانست که تجارت مروارید از اهمیت بیشتری برخوردار بود. از دیگر محصولات و کالاهای تجاری سرزمین کرمان، ابریشم و پارچه‌های ناحیه بم بوده‌است. در بم، پارچه‌هایی ارزشمند و زیبا و با کیفیت بافته می‌شده، که به تمام دنیای اسلام، از خراسان و عراق گرفته تا مصر صادر می‌شده و در این نواحی، طرفداران بسیاری داشته‌است. در واقع، بم مرکز صنعتی کرمان محسوب می‌شد. علاوه بر بم، در شهر نرماشیر نیز پارچه‌هایی برای لباس، بافته می‌شد و به مقدار بسیاری، به فارس و عراق صادر می‌شد. توتیا (سرمه چشم) نیز محصول دیگری بود که به عنوان دوای چشم، از کرمان به مناطق دیگر ارسال می‌شد. مرکز تولید آن، شهر کوهبنان بود.[276] در کل، سرزمین کرمان هم‌زمان با حاکمیت سلجوقیان و به ویژه در زمان حکومت حاکمان قدرتمندی همچون قاورد و ارسلان‌شاه اول، از امنیت و آرامش چشمگیری برخوردار بود و در سایه این آرامش، تجارت کرمان نیز رونق روزافزونی یافت. این رونق تجاری سبب شد تا محصولات اکثر شهرهای ایالت کرمان، به سایر نقاط ایران و جهان، صادر شود. محصولاتی که بسیاری از آن‌ها معرفی شد.[277]

بعضی از فرمانروایان سلاجقه کرمان، با وجود دورافتادگی کرمان از مراکز علمی، در حمایت از علما، تأسیس مدارس و تشویق شعر و ادب در این زمینه تلاش کردند. از جمله مغیث الدین محمد به علم نجوم علاقه شخصی داشت و گویند در گواشیر، کتاب‌خانه بزرگی احداث کرد و پنج‌هزار نسخه کتاب نفیس هم وقف آن کرد. توجه به امور آموزش در دوره سلجوقیان کرمان تفاوت قابل ملاحظه‌ای با گذشته داشت و رشد قابل توجهی را شاهد بود، که عوامل متعددی در این امر دخیل بوده‌اند؛ هرچند در آن ایام نیز ارتباط تنگاتنگی میان سیاست‌های مذهبی و قبیله‌ای با وضعیت علمی کرمان به چشم می‌خورد.[281][282]

قدرت‌گیری قاورد سلجوقی در سال ۴۴۰ه‍. ق، کرمان را از مبارزات فارس و خراسان حفظ کرد و باعث استقلال آن شد. قاورد علی‌رغم ساختن کاروان‌سرا و آبادانی جاده‌ها که به امور تجاری کمک فراوانی می‌کرد، با درگیری در منازعات سیاسی، دست به اقدام مهم علمی و فرهنگی نزد. سلطان‌شاه نیز در منابع، پادشاهی عشرت دوست معرفی شده‌است، که اقدامی در جهت ساخت مراکز علمی در دوره او صورت نپذیرفت. دوره سیزده ساله حکومت توران‌شاه را می‌توان دوره آغاز جریانی فکری و فرهنگی در کرمان دانست و وزیر او، مکرم بن علا، نیز بسیار ادب پرور و دانش دوست بود. شکایات مردم از حضور ترکان مهاجر مستقر شده در خانه‌هایشان، باعث شد که توران شاه سه نقطه را مشخص کند، که یکی محل مرقدش باشد و در نقطه‌ای دیگر مسجد جامعی بسازند، که به مسجد ملک معروف است و در نقطه سوم محله‌ای جهت اسکان ترکان به همراه مدرسه و خانقاه و رباط ساخته شود.[283][284] از نشانه‌های علاقه‌مندی توران شاه به علم و ادب، علاقه او به اشعار فارسی است و شاید برای اولین بار بود، که در دربار کرمان شاعران معروف خراسانی و حتی عرب حضور پیدا کردند و توران شاه و وزیر او را ستایش می‌کردند. ایران شاه به دلیل گرایش به اسماعیلیه و در نتیجه اتهاماتی که بر او وارد می‌شد، رابطه خوبی با علما و قضات اهل سنت نداشت و آن‌ها از مخالفان اصلی عقاید و تفکر دینی و سیاسی او به‌شمار می‌آمدند، تا جایی که دست به کشتار علما زد. در نتیجه اختلافات بین علما و ایران‌شاه، اقدامات عمرانی و توجه به امور علمی که در دوره توران‌شاه رونق گرفته بود، با وقفه‌ای پنج ساله روبه‌رو شد. در دوره حکومت طولانی‌مدت ارسلان شاه روند حرکت فکری و فرهنگی روزگار توران شاه ادامه یافت و علم و هنر تا جایی در دورهٔ او رشد کرد، که از سراسر خطه کرمان برای کسب دانش به این شهر می‌آمدند. زن ارسلان شاه، زیتون‌خاتون، از عوامل مهم در توجه ارسلان شاه به وضعیت علمی و آموزشی کرمان بود.[285]

محراب و سقف مسجد ملک از بناهای دوره سلجوقی

کرمان از شهرهای خاص است که در طول دوران اسلامی بسیاری از مذاهب و فرق اسلامی را در درون خود جای داده‌است. می‌توان دلیل این هم‌زیستی را در موقعیت جغرافیایی این ناحیه پیدا کرد. کرمان و شهر​های این ایالت به دلیل احاطه در کویر لوت و بیابان​های وسیع، از سایر ولایات همجوار جدا شده و در هر دوره، بسته به ضعف و اقتدار دولت​های فرمانروا، با بسامد توسعه و پیشرفت شهری متفاوتی روبه‌رو شده‌است. از این رو همواره ناگزیر بوده‌است به صورت مستقل و خودکفا حیات ساکنانش را تأمین کند. در نتیجه، مردمان این دیار ترجیح می‌دادند، به جای پرداختن به کشمکش​های داخلی و جنگ​های درونی که خرابی قنات​ها و ناامنی راه​ها و به‌طور کلی نابودی منابع اصلی ثروت را در پی داشت و نتایج آن دامنگیر مسلمان و غیرمسلمان می‌شد، مساهله و مسامحه را پیشه کنند و با مدارا و همراهی یکدیگر بر اوضاع خاص و دشوار طبیعی محیط زیست خود مسلط شوند.[286] این شرایط موجب شده‌است مردمان این دیار از تعصب مذهبی تهی باشند و مشی مدارا در پیش بگیرند، به‌طوری‌که در اغلب دوره‌ها، فرقه​های مختلف اسلامی نظیر اهل سنت، امامیه، اسماعیلیه، صوفیه، شیخیه و حتی خوارج و گروه​های تندرو و افراطی در نقاط مختلف این ایالت در مجاورت یکدیگر زندگی و تا حد زیادی در عقیده و آیین خود به اختیار عمل کنند. در دوره فرمانروایی سلجوقیان کرمان نیز، این شهر از مناطق سنی‌نشین ایران محسوب می​شد و حنفیان و شافعیان اکثریت جمعیت این ایالت را تشکیل داده بودند؛[287][288] ولی جز در برخی دوره​ها که نزاع مذهبی دامنگیر کرمان شد، وجود چنین تسامحی میان فرق مختلف مذهبی دیده می‌شود. سلجوقیان کرمان با وجود اینکه رفتاری توأم با تساهل و ملاطفت از خود نشان می‌دادند؛ ولی در پیروی از روش سلجوقیان بزرگ، همواره از تسنن، به‌ویژه مذهب حنفی حمایت و در ترویج آن تلاش می‌کردند.[289]

قاورد، مؤسس سلسله سلجوقی کرمان، حنفی‌مذهب بود و در عین حفظ بی​طرفی ظاهری، در حمایت از علمای این فرقه از هیچ تلاشی دریغ نکرد.[290][291] توران‌شاه نیز با احداث مدارس دینی بر قدرت و نفوذ علمای اهل سنت افزود.[292] اهتمام ارسلان‌شاه و همسرش زیتون‌خاتون به ساخت مدارس و مساجد متعدد در کرمان و وقف امکانات رفاهی برای اسکان و تحصیل مشتاقان این علوم از اطراف بلاد اسلامی، موجب نزدیک​تر شدن علمای سنی‌مذهب به دربار سلجوقی شد.[293][294] وی علاوه بر اینکه مدارس دینی فراوانی در نواحی مختلف ایالت کرمان نظیر بردسیر، جیرفت و بم احداث کرد، کتابخانه جامعی نیز در کرمان بنا کرد، که بالغ بر پنج هزار جلد کتاب از فنون و علوم اسلامی در آن موجود بود. محمدشاه هم با پرداخت جوایز نقدی به متعلمان علوم دینی اهل سنت، در ترویج و تقویت این مذهب گام برداشت. این تلاش در دوره طغرل‌شاه نیز ادامه داشت، تا جایی که وی به محیی‌الدین ملقب شد.[295]

تصوف نیز از جریان​های فکری رایج در کرمان دوره سلجوقیان بود. در این دوره، مراکز متعددی وجود داشت که نه‌تنها اهل عرفان و سلوک به آنجا روی می‌آوردند، بلکه گروه​های متعددی از طبقات مختلف جامعه نیز، به آنجا می‌آمدند. ساخت شمار فراوانی خانقاه و رباط به دست برخی سلجوقیان نظیر قاورد، توران‌شاه و بهرام‌شاه از توجه فرمانروایان این سلسله به آیین تصوف و حمایت از پیروان این فرقه و فعالیت​هایشان حکایت می‌کند. ملک‌محمد به شیخ برهان الدین ابونصر احمد کوبنانی (کوهبنانی)، صوفی مشهور این دوره، ابراز ارادت می‌کرد و وی را از نزدیکان دربار خود کرده بود. برخی از وزرا و رجال برجسته دولت سلجوقی کرمان نیز به متصوفه گرایش داشتند و از آن حمایت می‌کردند. موید​الدین ریحان، وزیر بهرام‌شاه، چندین خانقاه، رباط و بقعه مخصوص صوفیان ساخت.[296][297] ناصح الدین ابوالبرکات، وزیر با نفوذ دوره طغرل‌شاه و ارسلان‌شاه، به صوفیان تمایل داشت و گویا به این آیین گروید. وجود چنین فضای مسالمت‌آمیزی موجب شد در این دوره جریان تصوف رونق فراوانی بگیرد، به‌طوری‌که صوفیان، عارفان و زاهدان مشهوری در این دوره توانستند فعالیت کنند. شیخ اسماعیل دیّاص جیرفتی، برهان‌الدین کوهبنانی و اوحد​الدین کرمانی از جمله این افراد هستند، که در رواج و گسترش عرفان و تصوف در کرمان و سایر سرزمین اطراف اقدام کردند.[298]

خوارج از فرقه‌هایی بود، که اگرچه به‌طور محدود، اما همچنان حضور خود را در کرمان دوره سلجوقیان حفظ کردند. بیشتر خوارج ایالت کرمان در بم حضور داشتند. به گفته مورخان، در قرن چهارم، پیش از دوره سلجوقیان، سه مسجد در بم وجود داشته که یکی از آن‌ها متعلق به خوارج بوده‌است، که این نشان از کثرت جمعیت پیروان این فرقه در بم حکایت می​کند. البته این جریان در دوره توران‌شاه به‌شدت سرکوب شد، چه آنکه وی با سیطره بر عمان که مقر اصلی خوارج در این زمان به‌شمار می‌رفت، از نفوذ این فرقه کاست و به تعقیب و کشتار پیروان آن دست زد؛ به‌طوری‌که در دوره فرمانروایی وی و مدت‌ها پس از آن، خبری از تحرکات توجه‌برانگیز خوارج دیده نمی‌شود.[299] گروه‌هایی از غلات نیز در عصر سلاجقه در نقاط مختلف ولایت کرمان، به‌ویژه اطراف بردسیر و سوخته‌چال، سکونت داشتند و نیز معتزلیان درف سیرجان در مجاورت سایر مذاهب اسلامی در امنیت زندگی می‌کردند.[300]

نمایی از محراب مسجد ملک کرمان

شیعیان از گروه‌های مذهبی کرمان به‌شمار می‌روند که جمعیتشان در این دوره در مقایسه با مذاهب غیر​سنی بیش از خوارج و … بوده‌است. تشیع در اواخر سده سوم هجری و پس از آن در کرمان و نواحی آن حضور گسترده یافت. هم‌زمان با روی کار آمدن سلاجقه در کرمان، بیشترین جمعیت شیعیان در نواحی رودبار، بلوچ (بلوص)، قهستان، کوهستان ابوغانم و منوجان حضور داشتند و زندگی می‌کردند؛ ولی اینکه چه تعدادی از این افراد متعلق به زیدیه، امامیه و اسماعیلیه بودند، مشخص نیست. مسلماً، حضور سیاسی و مذهبی اسماعیلیان در این دوره به مراتب پررنگ تر از سایر مذاهب شیعه بوده‌است.[301]

کرمان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و دوری از مرکز خلافت و روحیه سازگار مردمانش محیط مناسبی برای گسترش اسماعیلیه به‌شمار می‌رفت؛ به‌طوری‌که در قرن‌های سوم و چهارم هجری، پیش از حضور سلجوقیان، با مهاجرت دیلمیان اسماعیلی‌مذهب و ساکنان مناطق جبال به این ناحیه، شرایط لازم برای رشد و گسترش این آیین در آنجا فراهم آمد. در این میان وجود قوم اسماعیلی‌مذهب قفص در جیرفت، بیش از همه، دامنه حضور اسماعیلیان را در کرمان عصر سلجوقی نشان داد. این قوم از اعراب منطقه حجاز بود، که در نواحی جیرفت سکنا گزیدند و از راه صحراگردی و راهزنی زندگی می‌کردند، که گاهی محدوده صحراگردی آن‌ها تا فارس و خراسان نیز پیش می‌رفت. آنان با وجود سابقه سکونتشان در این منطقه، هرگز یک‌جانشین نشدند و مدام در مناطق ییلاقی و قشلاقی خود دررفت‌وآمد بودند.[302]

فعالیت‌های حمیدالدین احمد بن عبد​الله کرمانی(۳۵۲–۴۱۱ هجری قمری)، ملقب به حجت العراقین، که پیش از دوره سلجوقیان می‌زیست، نمونه ای از وجود ارتباط عمیق داعیان اسماعیلی با مراکز مختلف و متعددشان در سراسر قلمرو اسلام، به‌ویژه در کرمان و بیانگر وسعت دامنه فعالیت‌های تبلیغی آنان است. حمید​الدین، اهل جیرفت، از مبلغانی است که سالیان متمادی در بغداد و مصر به دعوت اشتغال داشت و در عین حال ارتباط خویش را با اسماعیلیان هم​وطن خود در کرمان و جیرفت حفظ کرده بود. حمید​الدین در مدت اقامتش در بغداد علاوه بر سواد، مسئولیت دعوت بخش​هایی از مغرب و مرکز ایران، موسوم به عراق عجم، را نیز عهده‌دار بود. لقب حجت العراقین نیز به همین مناسبت، دربارهٔ او استعمال شده‌است. وی همواره بر دعوت محلی در کرمان نظارت داشت و امور مربوط به داعیان این ناحیه را سازماندهی و مدیریت می‌کرد، و نیز پاسخ‌گوی مسائل و مشکلات آنان بود.[303]

در برخی منابع از مذهب این قوم که به خلافت فاطمی معتقد بودند و این نکته را بیان کردند، که محبت و علاقه آن‌ها به علی بن ابی طالب، امام نخست شیعه، به حدی است که در برابر وی سر تعظیم فرود می‌آوردند. به نظر می‌رسد اعتقاد آن‌ها کمتر رنگ دینی و مذهبی داشته و اغلب آن‌ها به تأثیر سخنوری واعظان و مدیحه‌سرایی شاعران، بیشتر شیفته ویژگی​های پهلوانی و رشادت‌های علی بن ابی طالب شده بودند.[304] به نوشته ابوحامد کرمانی، احتمالاً گرایش آن‌ها به مذهب اسماعیلیه نیز به منزله مخالفت با تسنن، بوده و پشتوانه فکری و عقیدتی محکمی نداشته‌است. به نظر می‌رسد قفص​ها از همان ابتدای شروع تبلیغات اسماعیلیه در کرمان که سابقه آن به اوایل قرن چهارم هجری بازمی‌گردد، به این مذهب گرویده‌اند. نکته جالب توجه دربارهٔ آن‌ها این است که هرگز از حاکمی اطاعت نکردند و در کوهستانی هم که سکونت داشتند، نه آتشکده و معبدی وجود داشت و نه کلیسا و مسجدی؛[305] ولی در سراسر دوره فرمانروایی سلاطین سلجوقی کرمان، همواره در مناطق مربوط به خود اقامت داشتند و با وجود اینکه آشکارا خود را از پیروان آیین اسماعیلیه معرفی می‌کردند و به خلفای شیعی‌مذهب فاطمی ارادت و علاقه نشان می‌دادند، و کسی متعرض آن‌ها نشده یا حداقل اخباری از درگیری میان آنان و حکومت گزارش نشده‌است. این امر نشانه بی‌میلی قفص​ها به انجام فعالیت​های تبلیغی و ترویجی است، یا شرحی از فعالیت‌ها و اقدامات آن‌ها در دسترس نیست و با توجه به عدم فعالیت تبلیغی و ترویجی آن‌ها، احتمالاً این قوم صحراگرد خطری برای امنیت و موقعیت مذهبی سلاطین سلجوقی و اهل سنت محسوب نمی‌شدند.[306]

بهرام بن لشکرستان و سایر دیلمیان ساکن کرمان نیز که اغلب از شیعیان بودند، از همان ابتدای غلبه سلجوقیان بر این دیار، وارد عرصه‌های نظامی شدند و در مقام نیروی نظامی به خدمت قاورد درآمدند. قاورد با همه تعصب مذهبی اش، با اسماعیلیه به ملاطفت رفتار می‌کرد، تا جایی که هشت دختر خود را به ازدواج فرزندان ولی صالح شمس الدین ابوطالب زید زاهد،[307][308] از بزرگان اسماعیلیه کرمان (شهداد)، درآورد؛ اقدامی که از وجود روابط مسالمت‌آمیز و تعامل مثبت میان شاه و اسماعیلیه حکایت می‌کند. با وجود این، قاورد پس از مدتی به علت تعصب مذهبی خود، یعنی مذهب تسنن و ارتباط عمیقش با علمای اهل سنت، به اسماعیلیان فشار آورد و عرصه را بر آنان تنگ کرد، به‌طوری‌که با غلبه بر بهرام، فعالیت این فرقه را تا حد چشمگیری متوقف کرد.[309] آشفتگی‌های پس از مرگ قاورد و درگیری‌های ملک​شاه با جانشینان وی در کرمان، موجب شد اهمیت مسائل مذهبی و کشمکش​های فرقه‌ای در این شهر به نحو چشمگیری کاهش یابد. از این رو بار دیگر محیطی مناسب و فضایی مساعد برای احیای فعالیت​های تبلیغی داعیان جدید اسماعیلی مرتبط با دیگر اسماعیلیان مراکز مصر، بغداد، عراق و نواحی داخلی ایران، چون ری و قهستان، فراهم آمد.[310]

در این زمان عبدالملک عطاش، از پیشوایان اسماعیلی، شاه‌دژ اصفهان را تسخیر کرد و در اصفهان به دعوت و تبلیغ و تشکیل گروه نظامی پرداخت.[311] این اتفاق با توجه به وسعت شبکه تبلیغی اسماعیلیه در سراسر ایران و حضور گسترده اسماعیلیان در کرمان، تأثیر مثبتی بر روند فعالیت​های این فرقه داشت.[312] حضور نسبتاً طولانی‌مدت حسن صباح، از سران دعوت اسماعیلیه، در کرمان عصر سلجوقی، محصول موقعیت جدید و گواهی بر این مدعا است. وی ارتباط تنگاتنگی با ابن عطاش داشت و پس از بیعت با او، فعالیت​هایش را دنبال می‌کرد. پس از مدت‌ها رفت‌وآمد در شهرهای قاهره، اسکندریه، بغداد و غیره،[313] حسن صباح برای مهیاکردن جنبشی وسیع در مناطق شیعه نشین ایران نظیر خوزستان، اصفهان و یزد، از موقعیت به‌وجود آمده در منطقه کرمان بهره برد و در حدود سال ۴۷۳ ه‍.ق هم‌زمان با ایام سلطنت سلطان​شاه سلجوقی، در جستجوی مکانی مناسب برای ادامه دعوت و فعالیت​های تبلیغی خود راهی این دیار شد. وی تا حدود سال ۴۸۳ ه‍.ق یعنی حدود ده سال، در کرمان حضور داشت و در این مدت با سران و رهبران اسماعیلیه دیدار می‌کرد و از همین منطقه، نهضت اسماعیلی را که در تمام مناطق مرکزی و غربی ایران، از کرمان تا آذربایجان گسترده شده بود، هدایت می‌کرد.[314] حضور نسبتاً طولانی‌مدت حسن صباح از سران دعوت اسماعیلیه،[315] در کرمان عصر سلجوقی، محصول موقعیت جدید و گواهی بر این مدعا است. وی ارتباط تنگاتنگی با ابن عطاش داشت و پس از بیعت با او فعالیت​هایش را دنبال می​کرد. پس از مدت‌ها رفت‌وآمد در شهرهای قاهره، اسکندریه، بغداد و غیره[316] برای مهیاکردن جنبشی وسیع در مناطق شیعه‌نشین ایران نظیر خوزستان، اصفهان و یزد، و نیز مدت​ها اقامت و تبلیغ در این مناطق از موقعیت به‌وجودآمده در منطقه کرمان بهره برد و در حدود سال ۴۷۳ هجری، هم‌زمان با ایام سلطنت سلطان​شاه، در جستجوی مکانی مناسب برای ادامه دعوت و فعالیت​های تبلیغی خود راهی این دیار شد. وی تا حدود سال ۴۸۳ هجری، یعنی حدود ده سال، در کرمان حضور داشت و در این مدت با سران و رهبران اسماعیلیه دیدار می​کرد و از همین منطقه، نهضت اسماعیلی را که در تمام مناطق مرکزی و غربی ایران، از کرمان تا آذربایجان گسترده شده بود، هدایت می‌کرد.[317]

دعوت و فعالیت تبلیغی حسن صباح در دورهٔ توران‌شاه که به شاه‌عادل شهرت داشت،[318] وسعت و قوت بیشتری یافت،[319] به‌طوری‌که پس از فتح الموت به دست حسن صباح در سال ۴۸۳ هجری، روابط داعیان قهستان با اسماعیلیان کرمان همچنان برقرار بود.[320]

توران‌شاه به واسطه رویکرد تسامحی خود و داشتن روابط پسندیده با پیروان سایر مذاهب، به‌ویژه شیعیان و اسماعیلیان، موجب شد در این دوره نفوذ اسماعیلیان در دربار و در نتیجه در کرمان بیش از پیش گسترش یابد، تا جایی که سران اسماعیلیه توانستند، ایران‌شاه، فرزند وی را به کیش خود درآورند و مقام ولی‌عهدی را نیز از آن او کنند. بی‌شک فراوانی اسماعیلیان، سربازان دیلمی و دانشمندان اسماعیلی‌مذهب در دربار توران‌شاه، موجب شد آنان بتوانند همچون حزب سیاسی قوی عمل کنند و با وجود مخالفت درباریان سنی‌مذهب و نیز آل قاورد در خصوص این انتخاب، در متقاعد کردن شاه کامیاب شوند.[321][322]

حضور فعال و مؤثر دانشمندان و عالمان اسماعیلی‌مذهب، چون کاکابنیمان در دربار وی و واگذار کردن تربیت فرزند خود، ایران‌شاه، به این فرد، نمونه​ای بارز از این تسامح است. کاکابنیمان از دیلمیانی بود که در اواخر دوره آل​بویه به کرمان رفت و در دوره سلاجقه به تبلیغ اشتغال داشت. وی در ایام اقامت حسن صباح در کرمان نیز واسطه او و اسماعیلیان کرمان و کمک‌یار دعوت او بود. به نظر می‌رسد اصرار و تعصب ایران‌شاه بر مذهب اسماعیلیه نتیجهٔ تبلیغات و تلاش‌های این فرد بوده‌است. حضور کاکابنیمان در حیات ایران‌شاه، تا سال ۴۹۵ هجری که وی در ماجرای شورش مذهبی اهل‌سنت به قتل رسید، پررنگ و چشمگیر است.[323]

ایران‌شاه پس از کشته‌شدن پدرش به دست امیر اَنر و سپاه ترکان خاتون، در سال ۴۸۹ یا ۴۹۰ هجری بر تخت نشست.[324][325][326] تبلیغات اسماعیلیه که در زمان سلطان‌شاه و برادرش توران‌شاه، کم و بیش در کرمان قوت یافته بود، اگرچه همواره با مخالفت شدید علمای اهل سنت مواجه می​شد، در دوره حکومت ایران‌شاه به اوج خود رسید.[327] بی​گمان گرویدن وی به مذهب اسماعیلیه یا حتی متمایل‌بودن وی به این آیین، بر نفوذ فوق​العاده این جریان فکری در کرمان افزوده‌است. اسماعیل گیلکی و ابوزرعه از مبلغان اسماعیلی بودند که در کرمان از وجود روابط حسنه با پادشاه سلجوقی بهره فراوان برد و حتی توانستند به دربار شاه راه یابند و در انجام‌دادن فعالیت​های تبلیغی خود از آن بهره بردند. ابن اثیر مدیحه‌هایی از معزی در باب اسماعیل آورده که به وجود چنین ارتباطی اشاره کرده‌است.[328]

با گرویدن آشکار ایران‌شاه به سمت اسماعیلیان که از زمان دقیق آن اطلاعی در دسترس نیست سبب شد تا مورخان اهل سنت همواره وی را به کفر و الحاد متهم می‌کنند. از این زمان به بعد اطرافیان شاه با آسودگی بیشتری به اقدامات فرهنگی و تبلیغی خود در دربار پرداختند. با وجود اینکه در منابع از مشارکت ایران‌شاه در فعالیت​های فکری و مذهبی اسماعیلیان ذکری نیامده، وقوع چنین تحولاتی، پیروزی و کامیابی بزرگ جریان فکری اسماعیلیه در کرمان عصر سلجوقی محسوب می‌شد. مخالفت​ها و بروز برخی اقدامات معترضانه علمای اهل سنت در این زمان نشان دهنده آن بود که شاه یا دست​کم اطرافیانش در این زمان، تا سر حد تلاش برای رسمیت بخشیدن به مذهب اسماعیلی در کرمان نیز پیش رفته​اند و مردم را به تغییر آیین خود فرا می​خواندند. سرانجام با ایجاد اغتشاش و بروز واکنش​های تند علمای اهل سنت و روحانیان مذهبی کرمان، فرجام تلخ ایران‌شاه و دولتش رقم خورد.[329]

مخالفان ایران‌شاه پس از او اسماعیلیان را سرکوب کردند. ارسلان‌شاه و وزیرش ناصر​الدوله بیش از همه اعمال خشونت، و اسماعیلیان کرمان را قتل‌عام کردند. در این زمان، خانه علما و بزرگان اسماعیلی غارت شد و کشتار برخی از بزرگان ایشان به دست ترکان، برآشفتگی کرمان افزود. با این همه اسماعیلیان دست از تکاپو برنداشتند و در اوضاعی سخت فعالیت​های تبلیغی خود را به صورت پنهانی ادامه دادند.[330]

حمایت برخی اسماعیلیان از شاهزادگان سلجوقی کرمان، نشان از کوشش آنان برای به‌دست‌گرفتن مجدد قدرت در این شهر دارد. برای نمونه می‌توان به پشتیبانی اسماعیلیان از سلجوق‌شاه، یکی از فرزندان ارسلان‌شاه اشاره کرد که از بیم برادرش، محمدشاه به جیرفت گریخته بود. سلجوق​شاه در جیرفت از سپاه برادر شکست خورد و به احساء و قطیف، مناطق شیعه‌نشین عمان، گریخت. آنجا نیز قرامطه از او حمایت کردند، به‌طوری‌که محمدشاه را بر آن داشت تا سپاهی را آماده نبرد ضد برادر کند.[331] اگرچه سلجوق‌شاه در نتیجه مکاتبات محمدشاه با حاکمان عمانی دستگیر شد و مدتی را در حبس گذرانید، این ماجرا نشان از نفوذ اسماعیلیه حتی پس از افول قدرت در کرمان و داشتن روابط با برخی شاهزادگان سنی‌مذهب سلجوقی دارد.[332]

نمایی از مسجد ملک

موقوفات شهر کرمان در طول تاریخ در ارتباط با حاکمان این سرزمین صورت گرفته‌است. قدیمی‌ترین موقوفات برجای مانده در شهر کرمان، مربوط به قرن پنجم هجری می‌باشد. در این دوره، سلجوقیان در کرمان تحولات شهرسازی ایجاد کردند، به‌طوری‌که در بیرون شهر بنای حکومتی یا ارگ ساختند و در کنار آن، مسجد، مدرسه، خانقاه، بیمارستان، بازار و دیگر بناهای عام‌المنفعه را ایجاد نمودند و برای پایداری این ابنیه، موقوفاتی برای آن‌ها قرار دادند. بنای این ابنیه، تأثیر چندانی در وضع فرهنگی، آموزشی و اجتماعی کرمان نداشت؛ زیرا این امور موقتی بود. شاید این‌گونه تصور شود، که موقوفات آن‌ها باعث پایداری و بقای آن‌ها شود. یکی از این موقوفات باقی‌مانده از عهد سلاجقه در کرمان، محله شاه عادل است، که امروزه نیز به عنوان قدیمی‌ترین محله شهر کرمان به حساب می‌آید، که به مناسبت لقب حاکم به این نام معروف شده‌است. این محله صرفاً به منظور انتقال ترکان از خانه و محله‌های کرمان به محله جدید ایجاد شده‌است، بنابراین نمی‌تواند تأثیر چندانی بر امور اجتماعی یا فرهنگی کرمان در آن عهد داشته باشد. از دیگر موقوفات مشهور برجای مانده از این عهد، مجموعه مسجد ملک تورانشاه (مسجد ملک) است، که بنای آن در سال ۴۷۸ هجری به پایان رسیده‌است و تنها کارکردی مذهبی و دینی در شهر کرمان داشته‌است، اما از ساختن بناهای وقفی با کارکرد آموزشی و فرهنگی همانند دوران بعدی خبری نیست. در باب وقف مسجد ملک و اطراف آن، چنین آمده‌است: ارسلان شاه؛ فرزندان زیادی داشت. پسر بزرگش معزالدین و نام مادری اش زیتون خاتون بود. وی در کرمان موقوفاتی شامل مدرسه، کاروانسرا، آب‌انبار و… دارد، لقبش عصمت الدوله و موقوفاتش به «عصمتیه» معروف بود. موقوفات عصمتیه بقا و دوامی نداشت و چندی بعد در حملات و جنگ‌ها از میان رفت. البته عصمتیه سلجوقی با عصمتیه قراختایی فرق دارد. با این حال کرمان در دوره سلاجقه به واسطه موقوفات اندکی که داشت، یکی از آبادترین شهرهای ایران در آن زمان بود. حتی در دوران تیموری و قراقویونلو و آق قویونلو هم، در محدوده شهرهای آباد بود.[333]

هنر معماری اسلامی در این دوره، به کمال خود رسید و هنرمندان و معماران چیره‌دست آثار فراوانی پدیدآوردند. سلجوقیان در معماری به عوامل و عناصری دست یافتند، که با آن‌ها بتوان مسجدی بزرگ با حیاط مرکزی و چهار ایوانی و شبستان مربع گنبددار به وجود آورد. این شیوه ساختمان، اساس معماری مذهبی و کاروانسرا و مدرسه‌سازی در ایران است. در این زمان مسجد در شکل پیشرفت کرده ایرانی خود دارای این ویژگی‌ها شد. در ابتدای محور طولی بنا، سر در ایوان قرار دارد که در برابر آن صحن باز واقع است. دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور عرضی قرار دارند و شبستان‌های گنبددار در پشت طاق‌نماها واقع شده‌اند و در انتهای محور طولی مسجد، محراب جای گرفته‌است. این نوع نقشه و طرح را می‌توان در مسجد ملک (امام) مشاهده کرد. این بنای تاریخی که به دستور ملک قاورد سلجوقی ساخته شد، در حقیقت نمونه خوبی برای نشان دادن معماری عصر سلاجقه کرمان است. در این مسجد زیبا و کامل، بجز سبک‌های مختلف معماری، انواع خطوط کوفی و ثلث به کار رفته‌است[334] علاوه بر مسجد، باید از مدرسه‌ها و کاروانسراها و مقبره‌های این دوره هم نام برد. بخش اعظم بناهای غیرمذهبی در این دوره، شامل کاروانسراهاست. اگرچه شبکه راه و ایجاد جاده‌های خوب، شاهرگ حیاتی تجارت یک کشور محسوب می‌شود، امّا در گذشته‌های دور، بدون وجود کاروانسراها و مسافرخانه‌ها و ایستگاه‌های میان راه، استفاده مطلوب از جاده امکان نداشت.[335]

مقبره‌های دوره سلجوقی به دوگونه مختلف ساخته شده‌اند: به شکل برج و به شکل گنبد، با طرح‌های چهار ضلعی، چند ضلعی، دایره یا ترک‌دار. بیشتر مقبره‌های این دوره دو طبقه‌اند: طبقه بالا مسجد و طبقه زیر یا دخمه، جای دفن اجساد است. درون بیشتر این مقبره‌ها یک سقف یا قبه نیم دایره شکل قرار دارد و در خارج، متناسب با بدنه مقبره با گنبد هرمی یا مخروطی یا قبه‌ای پوشانیده شده‌اند که برای نمونه می‌توان به مقبره خواجه‌اتابک اشاره کرد.[336]

در این دوره تزئینات سطوح خارجی دیوار بناها با آجر نماسازی می‌شده‌اند. کاربرد آجر در معماری این دوره بسیار رواج پیدا کرد و از انواع طرح‌های هندسی در آجر استفاده می‌شد. هنر آجر تراشی و تزیین بنا با آجرهای تراشیده، از قرن پنجم قمری در ایران معمول بوده‌است. در کنار این تزیینات بسیار زیبای آجری، کتیبه‌ها و خطوط تزیینی، با استفاده از آجر تراشیده، یکی از ویژگی‌های معماری سلجوقیان است.[337]

ظروف سفالین سلجوقیان هم، به زیبایی کاشی‌های آن دوره ساخته می‌شد. ظروف باقی‌مانده از این دوره از نظر تزیین و رنگ‌آمیزی شامل ظروف مینایی، طلایی، فیروزه‌ای و ظروف سفید هستند، که اغلب بدنه این ظروف با مجالس بزم، رزم یا شکار مزین شده‌اند.[338]

در باب شعرا و ادیبان این دوره اطلاعات اندکی وجود دارد، با این حال می‌توان به شخصیت معروف این دوره در کرمان یعنی ابوحامد کرمانی اشاره کرد. وی علاوه بر کار دیوانی و تاریخ‌نویسی (نثر)، تخصصی در گفتن شعر به زبان فارسی و عربی داشت، به‌طوری‌که در متن تاریخ خود از مجلس مشاعره اتابک زنگی، قبل از لشکرکشی وی به کرمان در جریان جنگ‌های داخلی یاد کرده‌است. وی همچنین در طب نیز مهارت والایی داشت و مدتی بیمارستان و دارالشفا کرمان و یزد را کنترل می‌کرد. او رساله‌ای در باب بهداشت و پیش‌گیری بیماری‌ها نوشت که صلاح الصحاح فی حفظ الصحه نام دارد. از دیگر کتب و آثار وی می‌توان به عقدالعلی للموقف الاعلی، بدایع الازمان فی وقایع کرمان و المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان اشاره کرد که همگی در باب تاریخ سیاسی و جغرافیای سیاسی کرمان نوشته شده‌اند.[339]