ملکشاه یکم

امیرالمؤمنین سلطان جلال الدوله معز الدنیا و الدین ابوالفتح حسن ملکشاه بن آلپ ارسلان بزرگترین سلطان سلجوقی و فاتح آناتولی بود که به دنبال پیروزی پدرش، آلب ارسلان، در نبرد ملازگرد امپراتوری بیزانس را از آناتولی بیرون راند. وی برادرزادهٔ سلطان طغرل، بنیان‌گذار سلسله سلجوقی، است. ملکشاه پادشاهی یکی از بزرگترین امپراتوری‌های تاریخ ایران را بر عهده داشت. ماندگارترین میراث وی،[3] تنظیم تقویم جلالی است که به نام او و توسط گروهی از ریاضی‌دانان برجستهٔ آن زمان به سرپرستی عمر خیام انجام گرفت. ملکشاه قلمرو امپراتوری سلجوقی را تا سوریه و میانرودان (بین‌النهرین) گسترش داد.[4] او در پانزدهم ماه شوال ۴۸۵ قمری در بغداد درگذشت.[5] ملکشاه علاقه زیادی به ادبیات، علم و هنر نشان داد. از سلطنت او به خاطر مساجد باشکوه پایتخت خود (اصفهان)، اشعار عمر خیام و اصلاح تقویم (تقویم جلالی) یاد می‌شود. در دوره پادشاهی وی، مردم او از صلح داخلی[4] و بُردباری مذهبی برخوردار بودند.[6]

ملکشاه یکم
امیرالمؤمنین قسیم
مینیاتوری از ملکشاه یکم، کتاب جامع‌التواریخ
سلطان امپراتوری سلجوقی
سلطنت۱۵ دسامبر ۱۰۷۲ – ۱۹ نوامبر ۱۰۹۲
پیشینآلپ ارسلان
جانشینمحمود یکم
زاده۱۶ اوت ۱۰۵۵[1]
اصفهان
درگذشته۱۹ نوامبر ۱۰۹۲ (۳۷ سال)[2]
بغداد، خلافت عباسی، امروزه عراق
آرامگاه
اصفهان
همسر(ان)ترکان خاتون
زبیده خاتون
صفاریه خاتون
فرزند(ان)برکیارق
محمد یکم تپر
احمد سنجر
محمود یکم
احمد شجاع
داوود
ماه ملک خاتون
ستاره خاتون
گوهر خاتون
عصمة خاتون (همسر ابوالعباس احمد المستظهر بالله خلیفه عباسی بیست و هشتم)
نام کامل
سلطان جلال الدوله معز الدنیا و الدین قسیم امیرالمؤمنین ابوالفتح حسن ملکشاه بن محمد آلب ارسلان بن چغری بیگ سلجوقی
خانداندودمان سلجوق
پدرآلپ ارسلان
دین و مذهباسلام
مینیاتور ملکشاه یکم

اوایل زندگی

ملکشاه در ۱۶ اوت ۱۰۵۵ میلادی متولد و در اصفهان پرورش یافت. وصف شده‌است که وی خوش‌چهره، دارای قامتی بلند و کمی تنومند بوده‌است. پدرش آلپ ارسلان خیلی زود او را به تمرین قدرت و جنگ عادت داد. در سال ۱۰۶۴ میلادی، او در نبردهای آلپ ارسلان در قفقاز شرکت کرد. در سال ۱۰۶۶ او به‌طور رسمی توسط پدرش به عنوان جانشین منصوب شد و اصفهان را به عنوان اقطاع دریافت کرد.[7]

ملکشاه در سال ۱۰۷۲ جانشین پدرش آلپ ارسلان شد. او ابتدا باید بر شورش عموی خود یعنی ملک قاورد در کرمان و حمله قراخانیان بخارا به خراسان فائق می‌آمد. پس از آن او امپراتوری خود را بیش از جنگ واقعی با دیپلماسی خود تثبیت و گسترش داد. وی شاهنشاهی‌های سلطنتی سابق بین‌النهرین و آذربایجان را سرکوب کرد، سوریه و فلسطین را به دست آورد، از نفوذ قاراخانیان با قدرت جلوگیری کرد و کنترل مکه، مدینه، یمن و سرزمین‌های خلیج فارس را در دست گرفت. سلطه سلجوقیان روم، کنترل وی بر ترکمانان آناتولی را به چالش کشید.[8]

لشکرکشی‌های ملکشاه

ملکشاه پس از آنکه به شاهی رسید دست به یک سری لشکرکشی زد که در همه آن‌ها پیروز شد.[9]

مهم‌ترین لشکرکشی‌های او عبارتند از:

  1. لشکرکشی به کاشغر (غرب چین)
  2. لشکرکشی به انتاکیه (جنوب ترکیه) و حلب (در سوریه)
  3. لشکرکشی به اورشلیم (فلسطین) و دمشق (سوریه)
  4. خراج‌گزار کردن حجاز و کاهش نفوذ فاطمیون بر آسیا.[10]

وزیران

در زمان ملکشاه وزیران لایق و باتجربهٔ ایرانی مانند خواجه نظام‌الملک طوسی بر ایران نظارت داشتند و از این رو ایران بسیار پیشرفت داشت و در زمینه‌هایی مانند کشاورزی و تقسیم اراضی پیشرفت‌هایی حاصل شد.[11]

دوران ملکشاه
قلمرو سلجوقیان در زمان مرگ ملکشاه، ۱۰۹۲ میلادی. پایتخت این قلمرو اصفهان (ستاره در نقشه) بود.

دربارهٔ ملکشاه سلجوقی گفته‌اند که فرزند مورد علاقهٔ آلب ارسلان و بسیار دلاور و متهور بود. با تمام سلاح‌های زمان خود آشنا، و سوارکار و چوگان‌باز چالاکی بوده‌است. در ابتدای سلطنت با مخالفت عموی خود قاورد،[12] حاکم کرمان، مواجه شده و به قصد جنگ با وی لشکر کشید. در نبردی که در نزدیکی کرج (شهری در نزدیکی اراک کنونی) روی داد قاورد را شکست داده و وی را به اتفاق دو پسرش، ایران‌شاه و سلطان‌شاه، اسیر نمود. به توصیهٔ خواجه نظام‌الملک قاورد را مقتول و دو پسرش را نابینا نمود. پس از تسلط شروع به توسعهٔ کشور کرده و در سال ۴۸۰ قمری دخترش را به ازدواج المقتدی خلیفه بغداد درآورد. پس از آن به طرف خراسان و ماوراءالنهر شروع به پیشروی و توسعه نمود. در سال ۴۸۱ قمری شهر سمرقند را محاصره و تسخیر و حاکم سمرقند را موظف به رعایت حال سکنهٔ شهر نمود. سپس بطرف دمشق و انطاکیه روی کرده و آن مناطق را نیز منضم به قلمرو خود کرد. در کلیهٔ این امور از تدبیر وزیر باکفایت خود، خواجه نظام‌الملک، سود می‌برد. بنا به تاریخ ثبت شده، ملک‌شاه بسیار منصف و دادگر بوده و در آبادانی و رعایت احوال مردم بسیار کوشیده و شاید که همین‌ها هم به تدبیر وزیر وی بوده‌است. در اواخر سلطنت، از توسعهٔ قدرت و محبوبیت خواجه نظام‌الملک بیمناک شد و قدرت و سلطنت خویش را در خطر دید که در این میان نفوذ و تلقین همسرش ترکان خاتون، (دختر ابوالمظفر عمادالدوله ابراهیم طمغاج بن نصر) که تسلط زیادی بر ملک‌شاه داشت بی‌تأثیر نبود. پیشکار ترکان خاتون خسرو فیروز تاج‌الملک ابوالغنائم بود و ترکان خاتون سعی داشت تاج‌الملک را به جای نظام‌الملک به وزارت برساند. انگیزهٔ ترکان خاتون نیز تضمین آیندهٔ سلطنت پسر کوچکش بود که با وجود برکیارق، پسر زبیده خاتون، دختر امیر یاقوتی که مورد تأیید نظام‌الملک بود این سلطنت سرانجامی نداشت. هرچند تاج‌الملک پس از نظام‌الملک خود به مقام وزارت نرسید، منصب «شرف‌الملک ابوسعد مستوفی» را به «مجدالملک ابوالفضل قمی» و منصب «کمال‌الدین ابوالرضا عارفی» را به «سدیدالملک ابوالمعالی» داد.[13]

میراث ملکشاه

در اواسط حکومت ملکشاه، در حدود سال ۴۷۰ ق. سلجوقیان یکی از پهناورترین امپراتوری‌های زمان به‌شمار می‌رفتند. به گفتهٔ نیشابوری: «در جمیع بلاد و دیار، از اقاصی ترک تا نهایهٔ روم و شام و یمن، خطبه و سکه به نام او [ملکشاه] مطرز و مزیّن بود».[14]

ملکشاه سه فرزند به نام‌های برکیارق، محمود بن ملکشاه و محمد بن ملکشاه داشت. پس از مرگ وی، برکیارق جانشین او شد.[12] پس از درگذشت ملکشاه امپراتوری سلجوقی تضعیف گشت و رقابت برای قلمرو پهناور آن میان پسران و برادرانش آغاز گشت. قلیج ارسلان سلطنت روم را دوباره بر پا کرد و توتوش اول در سوریه حاکم شد. در ایران سلطان محمود اول با توطئهٔ ترکان خاتون جانشین ملکشاه شد و در مقابل وی برادر بزرگش برکیارق قد علم کرد و با کمک غلامان و امرای نظامیه به قدرت رسید. این عدم اتحاد را دلیلی بر تقویت صلیبیون اول در این دوره دانسته‌اند.

پانویس
  1. «MALEKŠĀH – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۴.
  2. «MALEKŠĀH – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۴.
  3. «Encyclopaedia Iranica». ص. However, his most lasting legacy was without doubt the “Jalāli” calendar (see CALENDARS ii٫ In the Islamic period) that was named after his laqab and based on astronomical observations made in the capital Isfahan (Sayili, pp٫ ۱۶۱-۶۶)٫.
  4. «MALEKŠĀH – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۰۴.
  5. جی. ا. بویل، تاریخ ایران کمبریج (اسماعیلیان)، ترجمه دکتر تیمور قادری، جلدپنجم، قسمت سوم، تهران: انتشارات مهتاب، 1390، ص24.
  6. «Encyclopaedia Britannica». ص. Malik-Shāh displayed a great interest in literature, science, and art٫ His reign is memorable for the splendid mosques of his capital, Eṣfahān, for the poetry of Omar Khayyam, and for the reform of the calendar٫ His people enjoyed internal peace and religious tolerance.
  7. «MALEKŠĀH – Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  8. "Malik-Shāh | Seljuq sultan". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-12-22.
  9. پی ام هولت، ان ک س لمبتون، برنارد لوئیس، تاریخ اسلام کمبریج، ترجمه تیمور قادری، جلد اول، تهران: انتشارات مهتاب، ص315.
  10. پل آمیر، خداوند الموت، ترجمه ذبیح‌الله منصوری
  11. کتاب تاریخ ایران. بخش دوم پس از اسلام جلد. به کوشش عباس اقبال آشتیانی. صفحه 571-572.
  12. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۹.
  13. http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=ملکشاه+سلجوقی&SSOReturnPage=Check&Rand=0
  14. نیشابوری، سلجوق نامه، 31.

منابع
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به ملکشاه یکم در ویکی‌گفتاورد موجود است.
  • نیشابوری، ظهیرالدین (۱۳۳۲). سلجوق نامه. تهران: کلاله خاور. از پارامتر ناشناخته |ذیل سلجوق نامه= صرف‌نظر شد (کمک)
  • تاریخ دوم راهنمایی.
  • جی.آ. بویل، تهران، تاریخ ایران کمبریج، انتشارات امیر کبیر، جلد پنجم.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.