نرجس

بر اساس روایتی که نرجس خاتون را اسیری از روم معرفی می‌کند، وی از جانب پدری دختر یشوعا و نوه قیصر روم شرقی و از جانب مادری از نوادگان شمعون الصفا -وصی عیسی- بوده‌است.[39][40][41][42][43] فضل بن شاذان در روایتی بی واسطه از حسن عسکری گزارش می‌کند که مادر حجت بن الحسن، دختر پسر قیصر روم است.[44] اکثر منابع تاریخی و روایی نام پدرش را «یوشعا» گزارش کردند اما طبری آن را «یشوعا» می‌داند. از نام یشوعا چنین برداشت می‌شود که پدر نرجس خاتون، به مذهب مسیحیت بوده‌است.[45]

قیصر صفتی مشترک میان تمام پادشاهان روم بوده‌است.[46] از آنجا که علی بن محمد -امام دهم شیعیان امامیه نرجس خاتون را در سال‌های پایانی عمرش خریداری کرده‌است؛ احتمالاً نرجس خاتون بین سال‌های ۲۴۸ تا ۲۵۳ ه‍.ق (۸۶۲ تا ۸۶۷ م) خریداری شده‌است. در این دوره، حاکم سرزمین روم شخصی به نام میخائیل پسر تئوفیل (تئوفیلوس) یا میخائیل سوم بوده‌است. وی پس از مرگ تئوفیلوس و پایان حکومت مادرش بر رم، سی و ششمین امپراتور رم شد.[47][48][49][50][51]

مسعودی، صدوق، کلینی و مجلسی، روایت دیگری را در مقابل گزارش اسارت شاهزاده روم نقل می‌کنند که بر اساس آن، نرجس خاتون از کنیزان حکیمه بود و در خانه او به‌دنیا آمده و در آنجا رشد و زندگی نمود. این گزارش‌ها با وجود اینکه از استواری بیشتری نسبت به سایر گزارش‌های مشابه برخوردار است، اما از توثیق سندی برخوردار نیستند و در معارضه با ماجرای شاهزاده روم قرار دارند.[52][53][54]

بر اساس آنچه شیخ صدوق در کمال‌الدین و تمام النعمة و شیخ طوسی در الغیبه گزارش می‌کند، محمدباقر -امام پنجم شیعیان دوازده امامی- در روایتی مادر حجت بن الحسن را کنیزی سیاه معرفی می‌کند.[55] در دانشنامه ایرانیکا، این کنیز اهل نوبه (شمال سودان) گزارش شده‌است.[56]

بر اساس روایت کنیز حکیمه بودن نرجس، محل تولدش در خانه حکیمه خاتون در سامرا است؛[57] اما بر مبنای رومی بودن او، تولدش در شهر قسطنطنیه بوده‌است. وی در این دوران به دستور پدرش، نزد بهترین آموزگاران قسطنطنیه دانش آموخت.[58][59] وی موفق بود تا به دو زبان عربی و رومی مسلط شود.[60]

بر اساس روایتی که منابع شیعی آن را گزارش کرده‌اند، نرجس خاتون از اسارت و شیوه رسیدنش به عراق چنین یاد می‌کند:[61]

«یک شب امام حسن عسکری در خواب به من فرمود: "جدت به زودی سپاهی را روانه جنگ با مسلمانان خواهد کرد و خود نیز همراه آنان خواهد رفت. تو هم با لباس کنیزان به صورت ناشناس از فلان راه به آنان ملحق شو!" من نیز چنان کردم، تا این که پیشقراولان سپاه اسلام به ما دست یافتند و من نیز به اسارت مسلمانان درآمدم. هنگامی که غنایم جنگ را تقسیم می‌کردند، مرا به پیرمردی دادند، او نام مرا پرسید؟ گفتم: من نرجس نام دارم. گفت: این نام کنیزان است؟»[62][63][64][65]

پس از آن نرجس خاتون به بغداد منتقل می‌شود و در آنجا پیکی از جانب علی النقی برای خریداری نرجس به عنوان کنیز به بغداد مراجعت می‌کند. پس از گفتگوهای پیک و نرجس خاتون، در نهایت نرجس خاتون به سامرا و منزل علی النقی منتقل می‌شود.[64][62] ماجرای اسارت نرجس خاتون، به صورت مشخص در منابع غیر اسلامی یافت نمی‌شود، جز در مواردی که از کلیات ماجرا یادی به میان آمده باشد. فازیلیف -مورخ روسی- در کتاب تاریخ العرب و و الروم می‌نویسد: «در سال ۸۶۵ م (۲۴۴ ه‍.ق) سردار مسلمانان با رومیان پیکار کرد و طی آن بسیاری از اشراف و بزرگان روم به اسارت رسیدند.»[66] شبیه به همین مطلب در باقی تواریخ معتبر اسلامی و غیر اسلامی نیز منعکس شده‌است.[67][68] بر همین اساس سال ورود نرجس خاتون به بغداد را ۲۴۸ ه‍.ق دانسته شده‌است.[69] به عقیده میلانی، احتمالاً جنگی که منجر به اسارت نرجس خاتون شده‌است در ۲۵۱ ه‍.ق رخ داده‌است و در سال ۲۵۲ ه‍. ق، نرجس به بغداد منتقل شده‌است. وی به گزارشی از ابن‌اثیر اشاره می‌کند که بر اساس آن، در سال ۲۵۱ ه‍. ق، جنگی در اندلس درگرفت و امویان بر اهالی اندلس پیروز شدند.[70]

نرجس خاتون پس از حضور در منزل علی النقی در سامرا، به دستور علی النقی در منزل حکیمه خاتون -خواهر علی النقی- ساکن شد تا تحت تعلیمات دینی حکیمه قرار بگیرد.[71][72] بر اساس تحلیل گلستانی و با توجه به فاصله میان ورود نرجس خاتون به سامرا و ازدواج با حسن عسکری، زمان تحت تعلیم بودن نرجس خاتون نزد حکیمه، ۷ تا ۸ سال به طول انجامیده‌است.[73]

بنابر روایتی که شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمة گزارش می‌کند، او پس از اسارت، به عنوان کنیز به عراق برده شد و در شهر بغداد توسط بشیر بن سلیمان -یکی از یاران علی بن محمد النقی- خریداری و به سامرا منتقل شد. در نهایت وی به عنوان همسر برای حسن عسکری اختیار شد.[74][75] شیخ طوسی شبیه به همین ماجرا را با اختلافاتی جزئی، در کتاب الغیبه و ابن شهر آشوب بخش‌هایی از آن را در مناقب گزارش کرده‌اند.[76] کلینی در کافی، این روایت را نقل کرده‌است.[77] بنابر گزارش صدر، نرجس کنیز علی النقی بود که به عقد حسن عسکری درآمد.[78] او در هنگام ازدواج با حسن عسکری، ۱۵ الی ۲۰ ساله بوده‌است.[79] میلانی احتمال داده‌است که این ازدواج در سال ۲۵۲ تا ۲۵۴ صورت گرفته‌است.[80] با این وجود برخی بر این باورند که سن او در هنگام ازدواج ۱۳ سال بوده‌است که این مطلب با روایت اسارت شاهزاده روم سازگاری ندارد؛ چرا که بر اساس قانون کلیسا، ازدواج دختران تا قبل از سن ۱۵ سالگی ممنوع می‌باشد و نرجس خاتون از خواستگاری و تدارک برای ازدواج با عموزاده خود در روم خبر می‌دهد.[81]

بر اساس گزارش‌ها فراوانی در شیعه و سنی، وی در نیمه شعبان سال ۲۵۶ ه‍.ق (۱۸ ژوئیه ۸۷۰ م) تنها فرزند حسن عسکری را به‌دنیا آورد.[82][83] بر اساس اعتقاد شیعیان دوازده‌امامی این فرزند، منجی بشریت است که از پنج سالگی تا هم‌اکنون زندگی مخفیانه و دور از چشم دارد. حسن عسکری برای در امان بودن فرزندش، او را تنها به ۴۰ تن از اصحاب خود نشان داد و حتی تدارک شایعاتی را چید تا بر اساس آن، حکومت عباسی به بدون فرزند بودن وی، اطمینان حاصل نماید.[84] شیوه ولادت حجت بن الحسن، در منابع شیعی به تفصیل بیان شده‌است. در روایتی از حکیمه خاتون نقل شده‌است: «امام حسن عسکری مرا به نزد خود فراخواند؛ و فرمود: ای عمه! امشب افطار نزد ما باش که شب نیمه شعبان است و خدای تعالی امشب حجت خود را ظاهر سازد. گوید: گفتم: مادر او کیست؟ فرمود: نرجس. گفتم: فدای شما شوم اثری در او نیست، فرمود: همین است که به تو می‌گویم…»[85][86][87] معزی در ایرانیکا، دلیل این زایمان مخفیانه و معجزه‌گونه را حساسیت عباسیان در برخورد با امام دوازدهم شیعیان دوازده امامی گزارش می‌کند که به باور شیعه، منجی بشریت و از بین برنده ظلم است.[88]

نمایی از مقبره نرگس خاتون

منابع به‌طور واضح از سرگذشت وی پس از ولادت حجت بن الحسن گزارشی را نقل نکردند.[89] بنابر روایتی، یکی از کنیزان حسن عسکری به نام صیقل، پس از درگذشت حسن عسکری به مدت یکسال در زندان عباسی نگهداری شد تا از عدم حاملگی وی اطمینان حاصل شود. از آنجا که صیقل یکی از القاب نرجس خاتون بوده‌است این احتمال داده شده‌است که این دو کنیز، یکی باشند. در گزارش شیخ صدوق، این حبس دو سال آمده‌است. بر اساس این گزارش، پس از خروج صاحب زنج در بصره، توجه و سخت‌گیری حکومت وقت نسبت نرجس خاتون کاهش یافت و همین امر سبب آزادی او شد. ذهبی به نقل از ابن حزام، تحت نظر بودن صقیل در دربار خلفای عباسی را تا خلافت مقتدر عباسی گزارش می‌کند و پایان این حبس را با مرگ صقیل می‌داند.[90][91] با این وجود، برخی نام کنیز زندانی شده را صقیل (یا صیقل) ولی غیر از نرجس خاتون گزارش کرده‌اند.[92] در روایتی دیگر در کتب اثبات الوصیه نقل شده‌است، حسن عسکری در روزهای پایانی زندگانی خود، حجت بن الحسن را به همراه مادر و همسرش نرجس، به سفر حج راهی نمود.[93]

در تاریخ وفات نرگس خاتون، اختلافاتی وجود دارد، بنابر روایتی که صدوق آن را در کمال‌الدین و تمام‌النعمة گزارش کرده‌است، نرگس خاتون به علت علاقه شدیدش به حسن عسکری و تحمل مشکلات و مصائب فراوان که حکومت بر خانواده حسن عسکری روا می‌داشتند، از حسن عسکری تقاضا کرد تا از خدا بخواهد که مرگ وی پیش‌تر از او باشد؛ و همچنین نیز شد.[94][95][96] شیخ طوسی در الغیبه، گزارش دیگری را نقل می‌کند که وفات نرجس خاتون را بعد از حسن عسکری در تاریخی بین ۲۶۱ تا ۳۱۷ ذکر می‌کند.[97][98] محلاتی از شعری که خبیر محمد سماوی در وصف سامرا سروده‌است، چنین برداشت می‌کند که سال مرگ نرجس، ۲۶۰ ه‍.ق بوده‌است و در پشت قبر حسن عسکری دفن شده‌است.[99] بنابر آنچه صاحب معجم البلدان به نقل از یکی از خادمان حسن عسکری گزارش می‌کند، سال وفات نرجس، آنطور که بر سنگ قبرش نقش بسته بود، ۲۶۰ ه‍.ق بوده‌است.[100] به باور بهادلی، صحیح‌ترین اقوال در مرگ نرجس خاتون، مرگ او در سال ۲۶۰ و اندکی پس از مرگ حسن عسکری در همان سال بوده‌است. بهادلی قولی که درگذشت نرجس را در زمان حیات همسرش گزارش کرده‌است را ضعیف می‌داند.[101]

از نرگس خاتون در منابع روایی، متعدد یاد شده‌است. به‌طور کلی، چهار دسته روایت با موضوع نرجس خاتون در منابع روایی وجود دارد:[114]

1. روایاتی که وی را شاهزاده‌ای رومی و تربیت یافته حکیمه خاتون معرفی کرده‌است.
2. روایاتی که وی را متولد و تربیت‌شده خانه حکیمه خاتون دانسته‌است.
3. روایاتی که نرگس خاتون را بانویی سیاه‌پوست دانسته‌است.
4. روایاتی که مادر موعود آخرالزمان را کنیز معرفی کرده‌اند.

روایاتی که به ماجرای شاهزاده رومی اشاره دارد، در منابع کهن شیعه همچون کمال الدین و تمام النعمه اثر شیخ صدوق، الغیبه اثر شیخ طوسی و دلائل الامامه اثر محمد بن جریر طبری مورد اشاره قرار گرفته‌است که نشانه شهرت این ماجرا در قرن چهارم و پنجم ه‍.ق است. ری‌شهری در بررسی سندی این روایات، گزارش می‌کند که تمام راویان حدیث بجز محمد بن بحر شیبانی، همگی مجهول و مهمل هستند و محمد بن بحر نیز به غلو متهم است. از دیگر ایرادات این روایت، پرداخت داستان‌گونه به ماجرا و عدم هم‌گونی با شیوه حدیث‌نگاری است. اما به گفته ری‌شهری با وجود ضعف روایت نقل شده در منابع کهن، اما این دلیلی بر رد و انکار این روایت نیست. او همچنین معتقد است که انتقادهایی که به نبود جنگ در بازه زمانی مورد اشاره روایت بین مسلمانان و رومیان را وارد نمی‌داند و به جنگ‌هایی بین سال‌های ۲۴۵ تا ۲۵۴ ه‍.ق اشاره می‌کند.[115] ویل دورانت در تاریخ تمدن، از وقوع توطئه‌های داخلی در بین سال‌های ۱۸۱ تا ۲۴۶ خبر می‌دهد که سبب نابسامانی عمده در امپراتوری بیزانس شد.[116] منابع تاریخی دیگری چون تاریخ ابن خلدون، البدایة و النهایة و الکامل فی التاریخ نیز از وقوع جنگ‌های متعددی در بین سال‌های ۲۴۵ تا ۲۵۴ بین مسلمانان و رومیان یاد کردند.[117][118][119][120] سید علی میلانی در این‌باره می‌نویسد: «برخی در صحت این اخبار تشکیک کرده‌اند که در بازه زمان ولادت امام مهدی سلام الله علیه، هیچ جنگی بین مسلمانان و مشرکین رخ نداده‌است. اما این ادعا به‌جهت جهل آنها به تاریخ و دشمنی آنها با حقیقت ولادت مهدی موعود است؛ چرا که وقوع جنگ بزرگی بین مسلمین و مشرکین در اندلس (که جزئی از روم محسوب می‌شود) به‌تاریخ ۲۵۱ از مسلمات تاریخی است. در این جنگ تعداد بسیاری از مشرکین کشته و بسیاری اسیر شدند. این روایت با توجه به وفات امام هادی علیه السلام در سال ۲۵۴ و وقوع این جنگ، تطابق زمانی دارد.»[121] بر اساس برخی روایات دیگر، نرجس خاتون مدتی را نزد حکیمه برای کسب علوم دینی و اسلامی ماند. این روایات منافاتی با روایت ماجرای شاهزاده رومی ندارد و احتمالاً مربوط به پس از حضور در سامرا می‌باشد.[122][123]

نعمانی روایتی را گزارش می‌کند که بر اساس آن، حجت بن الحسن پس از ظهورش در کنار کعبه، خطبه‌ای خواهند خواند و در بخشی از آن می‌گوید: «اَلا وَ مَنْ اَرادَ اَنْ یَنْظُرَ اِلی عیسی وَ شَمعونَ فَها اَنَا ذا عیسی وَ شَمعون» ترجمه: «ای مردم، اگر کسی بخواهد عیسی و شمعون را ببیند، پس من عیسی و شمعون هستم.» این روایت به عنوان یکی از مویدهای ماجرای اسارت شاهزاده رومی مورد استناد قرار گرفته شده‌است. مورد دیگری که موید روایت شاهزاده روم دانسته شده‌است، روایت فضل بن شاذان از حسن عسکری است که بر اساس آن، فضل از مادر حجت بن الحسن سؤال می‌کند و حسن عسکری مادر فرزندش را نواده قیصر روم گزارش می‌کند. این روایت از نظر رجالی، صحیح دانسته شده‌است.[124]

بنابر گزارش مسعودی، نرجس یکی از کنیزان متولد شده در خانه حکیمه است که در همان‌جا تربیت یافته‌است. شیخ طوسی نیز عبارت مسعودی را گزارش کرده‌است.[125][126] برای توجیه و هماهنگ‌سازی این روایت با باقی روایات و گزارش‌های تاریخی، توجیه شده‌است که به علت زندگی طولانی نرگس خاتون در منزل حکیمه خاتون به جهت تعلیم یا حفظ از گزند و توطئه‌های حکومت؛ امر بر برخی مشتبه شد که نرجس کنیز حکیمه خاتون بوده و اساساً در آن منزل به‌دنیا آمده‌است.[127] بنابر نظر نعمانی، مسعودی، مفید و ابن خلکان، نرجس تربیت یافته حکیمه و کنیز او بوده‌است.[128]

این دسته روایات که متناقض و متعارض با سه دسته سابق است، بر سیاه‌پوست و اهل نوبه بودن مادر حجت بن الحسن اشاره دارد. این روایت که به روایت کناسی مشهور است، از قول محمد باقر -امام پنجم شیعیان امامیه- می‌گوید: «همانا در صاحب این امر، سنتی از یوسف نبی است و آن این که او فرزند کنیزی سیاه‌پوست است. خداوند عزوجل امرش را در یک شب اصلاح می‌نماید.» مجلسی با اشاره به تناقض این روایت با باقی روایات در توصیف مادر حجت بن الحسن، راه چاره را آن دانسته‌است که منظور از مادر در این روایت، مادر با واسطه یا مربی بوده‌باشد.[129] در کتاب اصول کافی، روایتی به نقل از پیامبر اسلام گزارش می‌کند که در آن، مادر مهدی موعود با نژادی متعلق به نوبیه معرفی شده‌است. کلینی دربارهٔ این روایت نظری را نمی‌دهد و تنها آن را در کنار باقی روایات علی بن موسی الرضا در خصوص حجت بن الحسن گزارش می‌کند. محدثان و مورخان -حتی شاگردان کلینی- نیز به جهت اختلاف و تعارض این روایت با سایر روایات در خصوص نرجس خاتون، به آن توجه‌ای نکردند. در کتاب الغیبه نیز روایاتی در خصوص سیاه بودن مادر حجت بن الحسن گزارش شده‌است.[130] در گزارش‌هایی آمده‌است که حسن عسکری، خادمی سیاه‌پوست اهل نوبه به نام عقید داشته‌است.[131]

این دسته که با تمام چهار دسته سابق هم‌خوانی دارد، تنها بر کنیز بودن مادر موعود آخرالزمان اشاره دارد. شیخ مفید نخستین کسی است که در عصر غیبت کبری، در الارشاد به کنیز بودن مادر حجت بن الحسن اشاره می‌کند.[132]

نرجس خاتون و خصوصاً وضع حمل حجت بن الحسن توسط وی، در کثیری از منابع اهل سنت مورد اشاره است.[133] قندوزی حنفی در ینابیع المودة به ماجرای نیمه شعبان پرداخته‌است و نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند. بر اساس گزارش قندوزی، حکیمه برای کمک به وضع حمل نرجس خاتون به منزل حسن عسکری آمده‌است.[134][135] شمس‌الدین محمد بن طولون نوشته‌است: «... و دوازدهمین نفر آنان، فرزندش محمد بن الحسن است… و اسم مادرش خمط و گفته شده نرجس است.»[136] خواجه محمد پارسا از علمای حنفی، مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند. و همچنین از ماجرای ولادت حجت بن الحسن در نیمه شعبان سال ۲۵۶ ه.ق را به نقل از حکیمه خاتون گزارش می‌کند.[137] ابن صباغ مالکی نیز شبیه به همین گزارش را نقل می‌کند و لقب نرجس را «خیرالامه»[غ 12] می‌داند.[138]

ابن عنبه در عمدة الطالب فی انساب و بهجت افندی در تاریخ آل محمد، نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش کرده‌اند.[139][140] شبلنجی در نورالابصار، نام مادر تنها فرزند حسن عسکری را علاوه بر نرجس، به استناد نقل‌هایی سوسن و صیقل نیز گزارش می‌کند.[141] دیار بکری حسین بن محمد بن حسن مالکی نیز همین سه نام را برای مادر حجت بن الحسن گزارش می‌کند و او را کنیز معرفی می‌کند.[142] علوی در المجدی فی انساب الطالبین، نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند و می‌نویسد، این نام پس از نام صیقل بر او گذاشته شده‌است. وی همچنین ماجرای وضع حمل معجزه‌گونه نرجس را گزارش می‌کند.[143] اما نصیبی در مطالب السؤول و ابن جوزی در تذکرة الخواص، نام مادر حجت بن الحسن را به جای صیقل، صقیل گزارش کرده‌اند.[144][145] جلال‌الدین نیشابوری و ابن خشاب بغدادی نیز چهار نام را برای نرجس خاتون گزارش کرده‌است: صیقل، سوسن، نرجس، حکیمه.[146] دیگر نامی که در منابع اهل سنت آمده‌است، خمط است که ابن خلکان شافعی آن را در وفیات اعیان آورده‌است.[147] در فرائد السمطین به نقل از جابر بن عبدالله انصاری آمده‌است که در صحیفه فاطمه نام امامان دوازده‌گانه را به همراه نام مادرشان دیدم. وی گزارش می‌کند که نام مادر حجت بن الحسن در این صحیفه، نرجس گزارش شده‌بود.[148] قندوزی مادر حجت بن الحسن بنابر روایتی از محمد باقر، را از نسل حواریون می‌داند.[149]

در سال ۱۳۹۳، انیمیشنی به نام «شاهزاده روم» به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی، در ایران تولید شد. کارگردان این انیمیشن سینمایی را هادی محمدیان و تهیه‌کنندگی آن را حامد جعفری برعهده داشتند. این انیمیشن که پر مخاطب‌ترین انیمیشن تاریخ سینمای ایران لقب گرفته‌است؛ روایتگر داستان شاهزاده‌ای به نام ملیکا است که از تبار پدر از نوادگان یشوعا وصی عیسی و از تبار مادر نواده قیصر روم است. این انیمیشن موفق شد در جشنواره فیلم فجر، لوح تقدیر دریافت کند.[156][157] انیمیشن شاهزاده روم علاوه بر ایران در لبنان، عراق، عربستان، کویت، ساحل عاج، بحرین، امارات متحده عربی، فرانسه و انگلستان به نمایش درآمده است.[158] در حوزه ادبیات، به تاریخ دی‌ماه ۱۳۹۵ «کنگره شعر سراسری حضرت نرجس خاتون (ع)» در استان قم آغاز به‌کار کرد.[159]