محمدباقر محقق سبزواری

محمدباقر در قریه نامن اطراف شهرستان سبزوار در سال۹۸۷ ه‍.ش (۱۰۱۷ هـ. ق) به دنیا آمد و فرزند محمّد مؤمن الشّریف السّبزواری (فوت در حدود ۹۹۸ ه‍.ش -۱۰۲۸ ه‍.ق) است. وی در زمان سلطنت شاه عباس یکم بعد از فوت پدرش به همراه خانواده به اصفهان جهت ادامه تحصیل رفت.[1] او پس از مدتی سرآمد علمای عصر خود شد به گونه‌ای که به درخواست شاه عباس دوم، سمت امامت جمعه مسجد جامع عباسی و منصب شیخ الاسلامی را پذیرفت و همچنین به مدیرت مدرسه ملا عبدالله، منصوب گرد ید.[2][3]

او در مکتب فقهی فلسفی اصفهان که هم مکتب فقهی بوده و هم فلسفی پرورش یافته‌است. وی فقیهی اصولی، متکلم، حکیم متاله بود.

با خلیفه سلطان (وزیر اعظم شاه عباس بزرگ، شاه صفی یکم و شاه عباس دوم)، ملا محسن فیض کاشانی، آقا حسین خوانساری (شوهر خواهر وی) و خاتون آبادی مؤلف وقایع السنین رابطه صمیمی و دوستی والفت داشته‌است[4]

محقق سبزواری در دوران تحصیل، از استادان مشهوری استفاده کرده‌است. برخی از استادان وی، سرآمد دوران خود بوده‌اند:

• شیخ بهائی[5]

از استادان وی در علوم نقلی می‌توان به اشخاص زیر اشاره کرد:

• علامه محمدتقی مجلسی، معروف به مجلسی اول[6]
• ملا حسنعلی شوشتری (ابوالحسن تستری اصفهانی) (متوفی ۱۰۷۵ هـ. ق) صاحب التبیان[7]
• ملا حیدرعلی اصفهانی[8]
• سیدحسین بن حیدر عاملی[9]

از استادان وی در علوم عقلی می‌توان به اشخاص زیر اشاره کرد

• میرفندرسکی (میر حسینی), حکیم نامدار قرن یازدهم هجری. (۱۰۵۰–۹۷۰ه‍. ق)[10]
• قاضی معزالدین حسین[11]

محقق سبزواری ازچندین شاگرد شیخ بهایی، که عالمانی بزرگ بوده‌اند اجازه روایت داشته‌است[8]

• علامه محمدتقی مجلسی
• نورالدین علی بن حسین بن ابی الحسن عاملی (۱۰۶۸ه‍. ق)
• میرشرف الدین علی بن حجت شولستانی
• حسین بن حیدر بن قمرکرکی معروف به حسین مفتی اصفهانی (متوفی ۱۰۴۱ هـ. ق)[12]

دیگر استادان ایشان شامل:[13]

• شیخ احمد بحرانی
• شیخ حسین مقری عاملی
• مولی حیدر بن محمد خونساری اصفهانی

رساله‌ای در نماز جمعه بزبان فارسی تالیف: محمدباقر محقق سبزواري

روضة الانوار عباسی به درخواست شاه عبّاس دوم در سال۱۰۴۲ ه‍.ش (۱۰۷۳ ه‍.ق) که توسط محقق سبزواری نگاشته شده‌

• ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد کتابی است فقهی که از باب طهارت تا پایان بحث حج را شامل می‌شود. این کتاب شرح کتاب «ارشاد الاذهان» علاّمه حلّی است که از زمان نگارش مورد توجه فقهای بزرگ واقع شده و حواشی و شروح متعددی بر آن نوشته شده‌است و همین‌طور در کتاب‌های مفصل فقهی به آن استناد و استدلال شده‌است. تاریخ پایان جلد اوّل (کتاب الطهارة) ۱۰۱۹ ش- رمضان ۱۰۵۰ق ذکر شده‌است و در پایان جلد دوم (کتاب الصلاة۱۰۲۲ ش- جمادی الثانی ۱۰۵۳ق و در جلد سوّم پایان کتاب زکاة و کتاب حج ذکر نشده‌است امّا تاریخ پایان کتاب الصوم ۱۰۲۴ ش- رجب ۱۰۵۵ق ذکر شده‌است[14][15][16]
• کفایة الاحکام کتابی است فقهی که همه ابواب فقه را شامل می‌شود. این کتاب با نام‌های کفایة المقتصد و کفایة الفقه نیز خوانده شده‌است. محمّدعلی بن محمّدحسن نحوی اردکانی این کتاب را با عنوان هدایة الاعلام ترجمه کرده‌است. این کتاب جایگاه ویژه‌ای در نزد فقهای امامیّه داشته‌است و از زمان نگارش آن حواشی و شروح متعددی بر آن نوشته شده[17][18][19]

شهرت ذخیرة المعاد و کفایة الاحکام موجب آن شده که در کتاب‌های رجال و فقهی، محقق سبزواری را به صاحب الذخیرة و الکفایة معرفی کرده‌اند

• روضة الانوار عباسی کتابی است در مورد اخلاق و شیوه کشورداری که به درخواست شاه عبّاس دوم در سال ۱۰۴۲ ش (۱۰۷۳ هـ. ق) در یک مقدمه و دو بخش نگاشته شده‌است. محقق سبزواری در مقدمه به علل احتیاج افراد به پادشاهان و عوامل دوام و زوال حکومت پادشاهان اشاره می‌کند. این کتاب به زبان فارسی و در موضوع اخلاق سیاسی می‌باشد[20][21][22]
• رساله فی تحریم الغناء این رساله دربارهٔ غنا و موسیقی و رد بر نظریه فیض کاشانی است. در این کتاب همه آیات و روایات را که از اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام، در تحریم و منع غنا وارد شده، آورده‌است[23][24][25]
• رساله‌ای در نماز جمعه این کتاب به فارسی است و رساله فی صلاه الجمعه را به عربی نوشته‌است[26][27][28][29]
• حاشیة علی الشفاء: این کتاب، حاشیه بر بخش الهیات ابن سینا است. نویسنده در این اثر فقط به شرح مشکلات و حل معضلات کتاب پرداخته و وارد مناقشات وارده بر مباحث نشده‌است[30][31]
• جامع الزیارات عباسی در ادعیه و زیارات فارسی در نه فصل به زبان فارسی بنام شاه عباس دوم[32]

سید مصلح‌الدین مهدوی، چهل کتاب و رساله از مولفات محقّق سبزواری را در سال ۱۳۷۱ با ذکر مآخذ نقل نموده و اشاره کرده‌است که با مطالعه کتاب‌ها و فهرست کتابخانه‌ها ممکن است کتاب‌های دیگری نیز تألیف شده باشد[33]

مراسم تاجگذاری شاه سلیمان در اول فروردین سال ۱۰۴۷ ه‍.ش (دهم شوال ۱۰۷۸ه‍.ق)توسط شیخ الاسلام اصفهان

در دوران سلاطین صفویه، وظایفی از قبیل: صدر، شیخ الاسلام، امامت جمعه و جماعت و تولیت مدارس مهم دینی زیر نظرو با فرمان سلاطین، به اشخاص واجد شرایط واگذار می‌شد و برای آن‌ها حکم صادر می‌گردید

• شیخ الاسلام[34]

منصب شیخ الاسلامی مهم‌ترین منصب روحانی در زمان صفویه محسوب می‌شد و در حقیقت شیخ الاسلام، رئیس روحانی مملکت بود و کلیه امور مذهبی زیر نظر او اداره می‌شد. از تاریخ دقیق نصب او به شیخ الاسلام اطلاع دقیق موجود نمی‌باشد. اما محمد باقر سبزواری به عنوان شیخ الاسلام اصفهان، مراسم جلوس دوم و تغییر نام شاه سلیمان را اجرا کرد.[35][36] محمد باقر خراسانی که شیخ الاسلام پایتخت بود در اول فروردین سال ۱۰۴۷ ش (دهم شوال ۱۰۷۸) مراسم ثانوی تاجگذاری شاه سلیمان، تغییر نام از صفی به سلیمان و خطبه جلوس را در تالار چهل ستون انجام داد. پس از پایان آیین ویژه مراسم تاجگذاری تحت نظارت وی، محمد باقر خراسانی دعا خواند و در آخر خطبه صدا را بلند کرده پادشاه را باسم جدید سلیمان نامید و باستماع این اسم همه انشاالله گفتند و پس از آنکه خطیب با فصاحتی که ممکنش بود خطبه را قرائت کرد، هر یک از حضار برخواسته پای پادشاه را بوسیده بمقام خود عودت نمودند.[37]

• امامت جمعه مسجد جامع عباسی

از تاریخ دقیق نصب محمدباقر سبزواری به امامت جمعه مسجد جامع عباسی اطلاع دقیق موجود نمی‌باشد، ظاهراً امامت جماعت ایشان بعد از سال۱۰۳۹ ه‍. ش (۱۰۷۱ ه‍. ق) یعنی پس از فوت علامه مجلسی اول بوده و تا سال وفاتشان ۱۰۵۸ ش (۱۰۹۰ ه‍. ق) ادامه داشته[38]

• تولیت مدرسه ملا عبدالله در اصفهان

مدرسه ملا عبدالله یکی از مدارس مهم دینی اصفهان به دستور شاه عباس اول جهت تدریس مولانا عبدالله شوشتری از علمای دورهٔ صفویه که نزد شاه عباس دارای منزلت و بزرگی بسیار بوده در اصفهان ساخته می‌شود[39] بعد از فوت عزالدّین عبداللّه بن حسین شوشتری (۱۰۲۱ هـ. ق)، تولیت مدرسه به فرزند او یعنی «ملاّ حسن‌علی» واگذار شده‌است. در این مورد آمده‌است: «شاه عباس مدرسه را به این شرط وقف کرده‌است که تدریس آن تعلق به اولاد ملاّ عبداللّه شوشتری داشته باشد».[40] با این حال در زمان صدارت خلیفه سلطان، به مناسبتی تولیت از وی منتزع و به ملا محمدباقر سبزواری محول گردید و بعد از آن نیز تولیت آن در خاندان شیخ الاسلام سبزواری باقی بوده‌است[41][42][43]

• ساختمان و تعمیرات مدرسه باقریّه (مدرسه سمیعیّه) در مشهد

محمّد باقر سبزواری در سال ۱۰۵۱ ه‍. ش (۱۰۸۳ هـ) در مشهد مقدس بوده و در این سال، تعمیرات ساختمان مدرسه سمیعیّه (منتسب به ملا محمد سمیع ـ بانی مدرسه) را انجام داد. بر اساس متن کتیبه، این مدرسه در سال ۱۰۸۳ هـ، در زمان شاه سلیمان صفوی احداث شده‌است. برخی تاریخ نگاران بر این باورند که مدرسه پیش از این تاریخ پایه‌ریزی شده و سپس در سال ۱۰۸۳ هـ. ق به همّت محمد باقر سبزواری و با اختصاص مقداری املاک و کتب و دکاکین به عنوان وقف بر مدرسه، بنای آن مرّمت شده‌است[44] و به همین دلیل نیز به علت حضور شخص وی برای تدریس در مدرسه، به «ملاّ محمّد باقر» و پس از آن به مدرسه باقریّه شهرت یافته‌است[45][46]

فرمان شاه عباس دوم برای مواجب محمدباقر خراسانی. تاریخ ۱۰۳۷ه‍.ش / ۱۸ شعبان (۱۰۶۸ ه‍.ق )

محقق سبزواری در دوران زندگی خود با چهار تن از پادشاهان سلسله صفوی معاصر بوده و بیشترین دوران زندگی سیاسی وی در دوره سلطنت شاه عباس دوم و شاه سلیمان (شاه صفی دوم) بوده‌است. پادشاهان معاصر او عبارتند از:

• شاه عباس اول (۹۶۷–۱۰۰۷ ه‍.ش) (۹۹۶–۱۰۳۸ ه‍.ق)
• شاه صفی اول (۱۰۰۷–۱۰۲۱ ه‍.ش) (۱۰۳۸–۱۰۵۲ ه‍.ق)
• شاه عباس دوم (۱۰۲۱–۱۰۴۵ ه‍.ش) (۱۰۵۲–۱۰۷۷ ه‍.ق)
• شاه سلیمان (شاه صفی دوم) (۱۰۴۵–۱۰۷۲ ه‍.ش) (۱۰۷۷–۱۱۰۵ ه‍.ق)

محقق سبزواریدر زمان سلطنت شاه عباس دوم و وزیر اعظم او خلیفه سلطان در کمال عزت و احترام و مورد توجه و عنایت آن‌ها بوده‌است . شاه عباس دوم برای تضمین مواجب مولانا محمدباقر خراسانی (محقق سبزواری) مبلغ پنجاه تومان به عنوان مقرری سالیانه تعیین نمود که اصل سند این فرمان در کتابخانه بریتانیا موجود می‌باشد [47] متن کامل فرمان به این شرح است:

بنده شاه ولایت عباس

حکم جهان مطاع شد آنکه وزیر و مستوفی دارالسلطنه اصفهان از ابتدا سه ماهه تخاقوی ئیل هرساله مبلغ پنجاه تومان تبریزی از بابت وجوهات و محصولات دارالسلطنه مذکور در وجه وظیفه افادت و افاضت پناه فضیلت و کمالات دستگاه حقایق و معارف آگاه علامی فهامی، مجتهدالزمانی شمس الافاده و الافاضه و الفضیله مولانا محمدباقر خراسانی مقرر دانسته سال به سال از ممر حلال دستگردان نموده و اصل و عاید افادت و افاضت پناه مشارالیه ساخته قبض بازیافت نمایند که از القرار نخرح مجری است مقرارانکه سند عوض وجه دستگردان را از حلال‌ترین وجهی از وجوهات دارالسلطنه مزبور که به ضبط ایشان مقرر است تنخواه نوشته بازیافت نمایند و هر ساله رقم مجدد طلب نکنند تحریرا فی ١٨ شهر شعبان سنه ١٠٦٨ [48][49] [50]

اجازه نقل حدیث از طرف محمدباقر سبزواري به سيد محمد بن محمدباقر اصفهانی در سال ۱۰۵۱ ه‍.ش (۱۰۸۴ ه‍.ق) .

محقق سبزواری در بیشتر علوم عصر خویش تبحر داشت. از این رو، شاگردان بسیاری در حوزه درسی وی شرکت کرده و از محضر علمی ایشان استفاده برده‌اند. از شاگردان ایشان بعضی به درجه علمی بالایی دست یافتند که در این‌جا به چند تن از آنان اشاره می‌کنیم:

• آقا حسین خوانساری، معروف به محقق خوانساری، شوهرخواهر محقق سبزواری است[51][52][53]
• آقا جمال خوانساری از علمای شیعه در سده دوازدهم قمری و بچه خواهر محقق سبزواری، صاحب کتاب عقایدالنساء و مرآت‌البلهاء[54]
• میرزا عبدالله اصفهانی افندی صاحب کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء است[55][56]
• سید نعمت‌الله موسوی جزایری (۱۰۱۹–۱۰۷۹ ش) (۱۰۵۰–۱۱۱۲ ه‍. ق) یکی از علمای بزرگ شیعه در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری است که به سید جزائری معروف بوده‌است[57]
• جعفر بن عبدالله حویزی مشهور به شیخ جعفر قاضی از فقهای امامیه که شیخ الاسلام[58] و قاضی اصفهان بوده (سال فوت ۱۰۸۲ ش یا ۱۱۱۵ ه‍. ق)[59]
• میر عبدالحسین خاتون آبادی (۱۰۰۹–۱۰۷۳ش)- (۱۰۳۹–۱۱۰۵ ه‍. ق)، از مورخان نامی عصر صفویه می‌باشد. مهم‌ترین کتاب وی، وقایع السنین و الاعوام است که در نثر فارسی بسیار مهم شمرده می‌شود. وی علاوه بر ثبت دقیق وقایع، به اختصار به معرفی کتبی که به دستش رسیده‌است هم پرداخته‌است. وی اکثر اوقات خود را در کنار محقّق سبزواری سپری نمود و در سال ۱۰۴۹ ش (۱۰۸۱ ه‍. ق) از استادش اجازه نقل حدیث دریافت کرده‌است[60][61][62]
• ملاّمحمّد بن عبدالفتاح تنکابنی مشهور به سراب (۱۰۱۰–۱۰۹۱ ش) (۱۰۴۰–۱۱۲۴ هـ. ق)؛ سراب بیش از ۳۰ کتاب ورساله تألیف کرده که از جمله آن‌ها: حجیّت اجماع و خبر واحد، رساله ای در اصول دین و عقاید، «سفینة النّجاة»، رساله ای در نماز جمعه، ضیاء القلب و غنیة المتعبد می‌باشند. محقق سبزواری در سال ۱۰۴۹ ش (۱۰۸۱ هـ. ق) به وی اجازه نقل روایت داد[53][63]
• محمد شفیع بن فرج گیلانی؛ شیخ الاسلام رشت و شیراز بوده‌است و کتاب البداء از آثار او است. محقق سبزواری در سال ۱۰۵۳ ش (۱۰۸۵ هـ. ق) به وی اجازه نقل حدیث داده‌است[64][65]
• سید محمد مقیم بن محمدباقر اصفهانی:مولف چندین کتاب شامل: توضیح العقود وشزح عوامل جرجانی بوده‌است. محقق سبزواری در سال ۱۰۵۱ ه‍. ش (۱۰۸۴ ه‍. ق) به وی اجازه نقل حدیث داده‌است[66][67]
• محمد صالح بیابانکی؛ محقق سبزواری در سال ۱۰۴۲ ش (۱۰۷۴ هـ. ق) به وی اجازه نقل حدیث داده‌است[68]
• عبدالله اردبیلی؛ محقق سبزواری به وی اجازه نقل حدیث داده‌است[60][68]

سید مصلح‌الدین مهدوی شاگردان محقّق سبزواری را ۳۶ نفر را نامبرده و برای هر کدام از آن‌ها توضیحاتی ذکر کرده‌است[69]

مقالها، کتاب‌ها و تحقیقاتی که در ارتباط با محقق سبزواری، نظراتش و تألیفات او به چاپ و انجام رسیده‌است:

• کتاب
• نصراللهی، غلامرضا / نشاط ،غلامزضا، ارمغان نشاط: نگاهی به اصفهان وسبزوار درعهد صفویه و زندگی محقق سیزواری، نقش نگین، 1390
• روضه الانوار به انضمام ترجمه عهدنامه امام علی (ع) به مالک اشتر (مقدمه)، توانایی، احمد، نشر دینا، ۱۳۹۳
• روضة الانوار عباسی (تصحیح و تحقیق)، چنگیزی اردهایی، اسماعیل، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۳
• کفایه الفقه: المشتهر به «کفایه الاحکام» (تحقیق)، واعظی اراکی، مرتضی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۱
• روضة الانوار عباسی (تصحیح و تحقیق)، لک‌زایی، نجف، بوستان کتاب، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم، ۱۳۸۱
• اندیشه سیاسی محقق سبزواری، دکتر نجف لک‌زایی، بوستان کتاب، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم، ۱۳۸۰ (کتاب سال حوزه علمیه)
• مهدوی، سید مصلح الدین، خاندان شیخ الاسلام اصفهان، گل بهار اصفهان،۱۳۷۱
• ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد (تجدید چاپ)، موسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم
• همایش
• اندیشه و اخلاق در اسلام براساس روضه الانوار عباسی، سی و یکمین نشست مرکز پژوهشی میراث مکتوب، با حضور منصور صفت‌گل، بهرام اخوان کاظمی، رسول جعفریان، اسماعیل چنگیزی اردهایی و اکبر ایرانی قمی، ۱۳۸۴

اندیشه و اخلاق در اسلام براساس روضه الانوار عباسی - سخنران: اکبر ایرانی قمی

اندیشه و اخلاق در اسلام براساس روضه الانوار عباسی - سخنران: اسماعیل چنگیزی اردهایی

اندیشه و اخلاق در اسلام براساس روضه الانوار عباسی - سخنران: منصور صفت گل

اندیشه و اخلاق در اسلام براساس روضه الانوار عباسی - سخنران: رسول جعفریان

اندیشه و اخلاق در اسلام براساس روضه الانوار عباسی - سخنران: بهرام اخوان کاظمی

• پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های دانشگاهی
• رابطه ملا محمد باقر سبزواری با حکومت صفوی در اندیشه و عمل، دانشگاه تربیت مدرس، کارشناسی ارشد، مسلم سلیمانی یان، ۱۳۸۸
• تصحیح وتعلیق رساله خلافیه محقق سبزواری، فاطمه نجاتی یزدی نژاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، کارشناسی ارشد، ۱۳۷۹
• مقاله
• Tahereh Salehian, Mohsen Mohamadi Fesharaki, Abolhasan Fayaz Anoosh, Seyyed Morteza hashemi- The position of governor and government in Rozat al-Anwar Abbasi and its influence from Farabi's thought- International Research Journal of Applied and Basic Sciences-Vol., 5 (3), 373-378, 2013
• ملکوتی فر، محمد ، موقعیت محقق سبزواری در دولت صفوی، کیهان اندیشه، 1376 ، شماره 72
• محمدی فشارکی، محسن / صالحیان، طاهره ، محقق سبزواری و جایگاه حاکم در اخلاق سیاسی، مجموعه مقالات برگزيده نخستين همايش بين المللي مكتب فلسفي اصفهان
• ملکوتی‏ فر، ولی الله ،غنا از دیدگاه محقق سبزواری ، فصلنامه مشكوة، 1375، شماره 52

عده ای از فقیهان و بزرگان معاصر ایشان در کتاب‌های خود از محقق سبزواری نام برده‌اند و وی را به علم و حکمت و جامعیت در علوم ستایش کرده‌اند که شامل:

شیخ حر عاملی دربارهٔ ایشان می‌نویسد: مولانا محمدباقر بن محمد مؤمن خراسانی سبزواری، دانشمند فاضل، محقق، متکلم، حکیم، فقیه و محدث جلیل القدر[70][71]

محمدطاهر نصرآبادی اصفهانی در کتاب تذکره الشعرا (ص۱۵۱) می‌نویسد: مولانا محمد باقر از دارالمومنین سبزوار است. عارف معارف یقین و کاشف سرائر علوم دین مبین مقتدای فحول علما و پیشوای زمره فضلا است[70]

سخنرانی آیت الله خامنه ای و اشاره به محقق سبزواری شیخ الاسلام بزرگ اصفهان

شیخ علی سبط شهید دوم از علما و دانشمندان معاصر ایشان و صاحب تألیفات نافعه می‌باشند. ایشان رساله ای علیه محقق سبزواری می‌نویسند که موارد ایراد و انتقاد او بدین قرار است[72]

• موضوع تحریم غنا و قائل به تفصیل شدن: غنای غیر حرام و جائز – غنای حرام. غنای حرام را منحصر دانستن به مجالس لهو و لعب و شرابخواری
• اختلاف نظر و فتوا دربارهٔ حد وجوب نماز جمعه در یک فرسخ و کمترو اصل وجوب عینی ان. در وجوب و حرمت نماز جمعه در زمان غیبت امام علیه الاسلام بین فقها اختلاف است و در ان سه نظریه وجود دارد: ۱- وجود عینی ۲- وجود تخییری ۳- حرمت
• غروب آفتاب را استتار قرص خورشید دانستن
• عدم مفطر بودن غبار غلیظ
• عدم نجاست اهل کتاب
• تأمل در اصل طهارت اشیا

• ملا محمدجعفر سبزواری[73][74] / میرزا جعفر سبزواری اصفهانی فرزند ارشد علامه محقق سبزواری می‌باشد. او فردی فرهیخته و تحصیل کرده در علوم اسلامی بوده و مؤلف چندین کتاب و رساله شامل نوروزنامه[75] است که به درخواست شاه سلطان حسین در سال۱۱۹۵ ش (۱۲۳۲ ه‍. ق) تألیف شده‌است.

ملا محمد جعفر سبزواری پس از فوت ملا محمد صالح به امامت مسجد جامع جدید عباسی منصوب گردید.[76] فرزندان او میرزا عبدالرحیم (محمد رحیم) شیخ الاسلام اصفهان[77] و محمد ذکی می‌باشند. ملّا محمّد زکی،[78] عالم فاضل کامل، در اصفهان به تحصیل علوم دینی مشغول بوده و عالمی با فضل و اهل تحقیق است. مع الاسف در سال‌های جوانی در سال۱۰۶۸ ش (۱۱۱۰ ه‍. ق) وفات یافته و سنگ مزارش در اتاق شمال شرقی تکیه آقا حسین خوانساری‌ها بر روی دیوار نصب شده‌است. ملا محمد جعفر سبزواری هنگامی که اصفهان در محاصره افاغنه بود و گرانی و قحطی دامنگیر مردم ساکن این شهر شده بود به بیماری مبتلا شد و در ۲۸ مهر ۱۱۰۱ ش (نهم محرم الحرام ۱۱۳۵ ه‍. ق) وفات یافت و چون امکان حمل جنازه به تخت فولاد یا مشهد مقدس (مزار پدر بزرگوارش) وجود نداشت. پیکر او را به مسجد حکیم که در امتداد کوچه منزل مسکونی ایشان بود منتقل کرده و در فضای جنوبی مسجد معروف به برف انداز مسجد حکیم به خاک سپردند.[79]

• حا ج ملا محمد هادی سبزواری[80] از علما و فضلا اصفهان است که ظاهراً در خدمت پدر و محقق خونساری و آقا جمال خوانساری و احتمالاً علامه مجلسی تحصیل کرده تا بمقامات عالیه رسیده‌است. خاتون‌آبادی در کتاب «وقایع السنین و الاعوام» وی را جزو علمائی که در سال ۱۰۸۹ ش (۱۱۲۲ ه‍. ق) در منزل میرزامحمّدباقر صدر خاصّه برای تعیین روز ولادت حضرت علی (علیه‌السّلام) گرد آمده بودند[81] نام می‌برد همچنین نام وی جزء علمایی است که در سال ۱۱۲۲ق در افتتاح مدرسه چهارباغ[82] حضور داشته‌اند. سید عبدالله جزایری از اوبه عنوان علما مشهور معاصر خود ذکر کرده‌است[83]

همسرش از دختران خانواده صفویه بوده که از عیال ایشان چند فقره املّک موقوفه بر اولاد باقی است که میانه آن‌ها هنوز (۱۳۰۴ ش / ۱۳۴۳ ه‍. ق) تقسیم می‌شود[84] فرزندان او شیخ میرزا عابد و شیخ میرزا محسن می‌باشند[85] ایشان در زمان حیات پدرشان فوت کردند (قبل از ۱۰۵۸ ش / ۱۰۹۰ ه‍. ق)[86] و از محل دفن او اطلاعی در دست نیست

• ملا محمد مهدی سبزواری[85][87] از زندگی و آثار او اطلاعی در دست نمی‌باشد. او پدر آقا محمد السطانی که کتاب "ترجمة السلطانی " را به رشته تحریر درآورده می‌باشد.[88] از تاریخ فوت و محل دفن او اطلاعی در دست نیست
• شیخ محمد ابراهیم سبزواری[89] ظا هراً ایشان از برادران خود کوچکتر بوده و از نظر مقامات علمی چندان شهرت و عنوان نداشته‌است.

فرزندان ایشان میرزا محمد باقر و اشرف[90] می‌باشند که بدلایلی در زمان صفویه (اواخرسلطنت شاه سلیمان یا اوایل سلطنت شاه سلطان حسین در حدود سال‌های ۱۰۷۰ ش / ۱۱۰۳ ه‍. ق) به روستای قهی تبعید/ مهاجرت کردند و در قلعه آتشگاه که درمنتهی الیه غربی روستا قرار دارد سکنی گزیدند. قلعه ای که میرزا محمد باقر و اشرف بنا کردند قدمتی بیش از ۳۰۰ سال دارد و جزء بناهای شاخص روستا با مساحتی در حدود ۶۵۰۰ متر مربع می‌باشد و داری ۷ خانه بوده این ۷ خانه توسط دیوار بلند و۷ برج خشتی به ارتفاع۷ متر احاطه شده‌است. ۷ نسل از نوادگان این دو برادر در این قلعه زندگی کرده‌اند از این رو به خانوادهٔ قلعه‌ای‌ها معروفند. بعدها آن‌ها نام خانوادگی شان را به اشرفی، باقری و باقری محققی تغییر دادند. از نوادگان شیخ محمد ابراهیم سبزواری: حاج میرزا باقر قهی[91] معروف به محمد باقر شریف طباطبایی می‌باشند که از علما و مشایخ شیخیه می‌باشند. از تاریخ فوت و محل دفن او اطلاعی در دست نیست

• زوجه آقا سید محمد موسوی جبعی عاملی که در زمان حیات پدر در وبای اصفهان به همراه ۲ فرزند خردسالش در سال ۱۰۵۷ ش (۱۰۸۹ ه‍. ق) وفات یافته‌است[92]

بعد از فوت محقق سبزواری، در مدت بیش از ۵۰ سال، عده ای از علما روحانی به سمت شیخ الاسلام اصفهان منصوب گردیدند. در اوائل حکومت نادر شاه و قدرت یافتن او، دو منصب روحانی یعنی: امامت جماعت و شیخ الاسلامی در اعقاب علامه مجلسی قرار داشت. عده ای از مشاورین به نادر اظهار داشتند که نباید این دو منصب که در بین توده مردم قدرت و نفوذ و اهمیت دارد در یک جا متمرکز باشد که هر وقت بخواهند بتوانند با دولت مخالفت کنند. از ان جهت که نادر به فکر بدست آوردن قدرت مطلقه بود و قبلاً با قدرت یافتن علما شیعه مخالف بود و عده ای از آنان را به بهانه‌های کشته بود، تصمیم به جداسازی و منصوب کردن دو نفر برای منا صب امامت جماعت و شیخ الاسلامی گرفت.[93] نادر با آگاهی از سوابق میرزا محمد رحیم سبزواری که ا ز علما موافق و هواخواه او بود با او مشورت کرد و ایشان درجواب او پاسخ دادند که: امامت جمعه در خاندان علامه مجلسی بوده و محقق سبزواری جد ما قبلاً نیز شیخ الاسلام بوده‌است و نادر این سخن را پذیرفت و میرزا محمد رحیم را به سمت قاضی اصفهان و سپس شیخ الاسلام این شهر منصوب کرد[94] و پس از ان، منصب شیخ الاسلام در اصفهان در اولاد و نوادگان علامه محقق سبزواری باقی ماند که شامل:[95]

• میرزا محمد رحیم / عبدالرحیم (فوت ۱۱۴۷ ش/ ۱۱۸۱ه‍. ق) فرزند ملا محمد جعفر بن علامه محقق سبزواری می‌باشد. او از علما و روحانیان بزرگی بود که در نزد امرا و بزرگان دولت و شخص نادر شاه بسیار معزز و محترم بوده‌است. نادر شاه در سال ۱۱۲۰ ش (۱۱۵۴ ه. ق) او را به سمت قاضی و سپس شیخ الاسلام اصفهان منصوب کرد. میرزا محمد رحیم سبزواری این مقام را تا زمان فوت در زمان کریم خان زند به عهده داشت
• میرزا مرتضی شیخ‌الاسلام (فوت ۱۱۹۰ ش/ ۱۲۲۶ ه‍. ق) فرزند میرزا عبدالمطلب بن میرزا محمد رحیم اول سبزواری اصفهانی است. او عالمی فاضل و از علما معروف اصفهان بوده‌است. پدر میرزا مرتضی (میرزا عبدلمطالب سبزواری) در سال ۱۱۲۶ ش / ۱۱۶۰ ه‍. ق در زمان حیات پدربزرگش فوت کرد. عمویش (میرزا عبدالله سبزواری) در سال ۱۱۴۱ ش / ۱۱۷۵ ه‍. ق نیز در زمان حیات پدربزرگش فوت کرد. از اینجهت میرزا مرتضی بعد از فوت پدر بزرگش (میرزا محمد رحیم) در سال ۱۱۴۷ ش/ ۱۱۸۱ه‍. ق در زمان کریم خان زند شیخ الاسلام اصفهان شد
• میرزا محمد رحیم دوم (فوت ۱۲۱۲ ش/ ۱۲۴۹ ه‍. ق) از علما اصفهان بوده‌است. از شاگردانش او به محمد باقر شریف اصفهانی ابن محمد تقی شریف رضوی قمی مؤلف نورالعیون می‌توان اشاره کرد. میرزا محمد رحیم در سال ۱۱۹۰ ش (۱۲۲۶ ق) بعد از فوت پدر (میرزا مرتضی) در زمان فتحعلی شاه به منصب شیخ الاسلام رسید
• میرزا عبدالله شیخ الاسلام (فوت بعد از ۱۲۵۰ ش/ ۱۲۸۸ ه‍. ق) از علما بزرگوار و متنفذ اصفهان بود و در شورش مردم اصفهان علیه خسروخان گرجی حاکم ظالم و جبار اصفهان جهت شکایت از حاکم و طرفداری از مردم به طهران نزد محمد شاه رفت و مورد احترام و تکریم واقع شد. از طرف پادشاه فرمانی به خسرو گرجی صادر شد و در ان او را باجرای دستورهای شیخ الاسلام امر کرد. میرزا عبدالله در سال ۱۲۱۲ ش / ۱۲۴۹ ه‍. ق بعد از فوت پدر (میرزا محمد رحیم دوم) به منصب شیخ الاسلام رسید
• میرزا محمد رحیم سوم (فوت ۱۲۶۷ ش/ ۱۳۰۶ ه‍. ق) از علمای معروف و صاحب نفوذ اصفهان بود و در این شهر از خدمت علما و مجتهدان برجسته کسب علم کرد. از اساتید او به حاج محمدجعفر آباده ای، ملا حسینعلی تویسرکانی و آقا سید محمد شهشهانی و شیخ محمدباقر مسجد شاهی می‌توان اشاره کرد. میرزا محمد رحیم سوم پس ازفوت پدر (میرزا عبدالله دوم) پس از سال‌های ۱۲۵۰ ش/ ۱۲۸۸ ه‍. ق در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار و دوران حاکمیت ظل السلطان به منصب شیخ الاسلام رسید
• حاج میرزا محمدحسن (فوت ۱۲۷۰ ش/ ۱۳۰۹ ه‍. ق) در خدمت جمعی از بزرگان علما اصفهان همچون حاج شیخ محمد تقی مسجد شاهی و دیگران استفاده نموده تا به مقام‌های عالیه علم و فضل و کمال رسید. او پس از فوت پدرش (فرزند میرزا رحیم سوم) در سال ۱۲۶۷ ش/ ۱۳۰۹ ه‍. ق در زمان ناصرالدین شاه و دوران حاکمیت ظل السلطان در اصفهان شیخ الاسلام شد و روزها در مجلس ظل السطان حاکم مقتدر و سفاک اصفهان حاضر شده و به امور مربوط به شیخ الاسلام رسیدگی می‌نمود.
• حاج میرزا علی اکبر شیخ الاسلام (۱۲۴۶–۱۳۱۱ ش/ ۱۲۸۴–۱۳۵۰ ه‍. ق) از فعالان سیاسی و اجتماعی در دوران جنبش مشروطه دراصفهان بود و مناصب مختلفی شامل: رئیس بلدیه (شهرداری) اصفهان و نماینده اصفهان در دوره چهارم مجلس شورای ملی را بر عهده داشت. میرزا علی اکبربعد از فوت برادرش (میرزا محمدحسن) در سال ۱۲۷۰ ه‍. ش / ۱۳۰۹ ه‍. ق به منصب شیخ الاسلام اصفهان رسید

• میرزا عبدالرحیم (محمد رحیم) شیخ الاسلام اصفهان[77]
• آقا محمد السطانی:آقا محمّد رضا بن محمد مهدی بن محمّد باقر شریف سبزواری از اعیان تفسیری اوایل قرن دوازدهم هجری [96]
• محمد باقر شریف طباطبایی: حاج میرزا باقر قهی[91] از علما و مشایخ شیخیه
• زین‌العابدین شهشهانی (۱۲۰۹–۱۲۷۹ ش) (۱۲۴۵–۱۳۱۸ ه‍. ق) عالمی فاضل و متبحر در علوم قرآنی و از اساتید فن قرائت و تجوید.[97]
• میرزا یحیی مدرس اصفهانی (۱۲۱۷–۱۳۱۰ ه‍.ش) (۱۲۵۴–۱۳۴۹ ه‍.ق) : عالم، ادیب، عارف و استاد ادبیات آئینی وصاحب دیوان اشعار با حدود شش هزار بیت شامل مدیحه سرایی، ادبیات و اشعار آیینی در اواخر دوران قاجار[98]
• آقا حسن سبزواری دانشمندی طبیب و حکیم در اوایل قرن سیزدهم هجری و از جمله شاگردان برجسته حکیم ملا هادی سبزواری[99]
• علی شیخ‌الاسلام[100] مؤسس و نخستین رئیس دانشگاه ملی ایران[101]
• حسین شیخ‌الاسلام نمایندهٔ حوزهٔ انتخابیهٔ تهران، ری، شمیرانات و اسلامشهر در دورهٔ هفتم مجلس شورای اسلامی و همچنین سفیر سابق ایران در سوریه.[102]
• زهرا کارینشاک Zahra Karinshak (دختر مهدی شیخ الاسلام) وکیل و سیاستمدار. سناتور دموکرات ایالت جورجیا[103][104]

محل سکونت محمدباقر سبزواری (خانه شیخ الاسلام در اصفهان)

محل سکونت محمد باقر خراسانی[105] به دیوانخانه یا خانه شیخ الاسلام[106] مشهور است. در زمان شاه سلیمان صفوی (و احتمالاً شاه عباس دوم)،[107][108] علامه محسن فیض کاشانی، از ملا محمد باقر سبزواری خواست که در اصفهان سکونت کند و منصب شیخ‌الاسلام این شهر را به عهده بگیرد. در محله سینه پایینی در نزدیکی باغ همایون (باب همایون) باغی سلطنتی بود که شاه ان را به محقق سبزواری واگذار کرد و خود دستور ساختن عمارتی عالی به سبک چهل ستون را داد. این ساختمان با متعلقا تش محل سکنای محقق سبزواری و همسرش سرو قد خانم (یکی از دختران اشراف دربار صفوی) قرار گرفت و دیوانخانه یعنی عمارت اصلی مرکز قضا و حکومت شرعی مملکت و بخصوص پای تخت گردید.[109] ۶ نسل از نوادگان محقق سبزواری، منصب شیخ‌الاسلام اصفهان[110] را به عهده داشتند و آخرین آن‌ها حاج میرزا علی اکبر شیخ الاسلام بود که در این خانه زندگی می‌کرده‌اند

مدرسه باقريّه (مدرسه سميعيّه) در مشهد. محل تدریس محمد باقر سبزواری ۱۰۵۱ ه‍.ش (۱۰۸۳ ه‍.ق)

محمّد باقر سبزواری پس از تعمیرات مدرسه باقریه مشهد در سال ۱۰۵۱ ه‍. ش (۱۰۸۳ هـ) موقوفاتی برای ادامه کار مدرسه تعیین کرد که شامل: دو قطعه زمین با دو میهمانخانه که اعیان ان دو با قرارداد اجاره به افرادی واگذار شده بود تا پس از ۱۵ سال بلاعوض در اختیار مدرسه قرار گیرد. دو باب منزل که بعداً به صورت مسافرخانه به اجاره واگذار شده بود و ۲۷ باب دکان در اطراف مدرسه. درآمد موقوفات بر اساس وقفنامه پس از کسر مخارج تعمیرات بدین ترتیب مصرف می‌شده‌است: ۰٫۱ به عنوان حق التولیه و ۰٫۳ برای خیرات (مرثیه خوانی و اطعام فقرای اثنی عشری به اختیار متولی) و ۰٫۶ برای روشنائی و نظافت و حقوق طلاب و خادم.[46][111]

جیمز بیلی فریزر ـ سیاح انگلیسی ـ که در حدود سال ۱۲۰۴ ش (۱۲۴۰ ه‍. ق) به ایران آمده‌است از این مدرسه با هشتاد تا نود طلبه به عنوان مدرسه ای سازمان یافته یاد می‌کند[112]

فاضل بسطامی ـ مؤلف فردوس‌التواریخ در سال ۱۲۶۳ ش (۱۳۰۱ ه‍. ق) ـ این مدرسه را از نظر مدرّسان، کارگزاران و طلاّبی که شب و روز به تعلیم و تعلّم اشتغال دارند بی نظیر می‌داند.[113]

پس از واقعه کشف حجاب در ایران (۱۳۱۴ ش) و پدید آمدن تنگناهائی برای روحانیون اداره اوقاف مدرسه را در اختیار اداره فرهنگ قرار داد تا دانش اموازان در ان به تحصیل بپردازند. اما پس از بر کناری رضا شاه (۲۵ شهریور ۱۳۲۰) به همت آیت الله میرزا احمد کفائی مدرسه بار دیگر به طلاب علوم دینی واگذار شد. در ان زمان تولیت مدرسه با حاج میرزا عبدالله شیخ الاسلام از اولاد محقق سبزواری بود که در اصفهان سکونت داشت و فردی به نام مظفری کارمند بازنشسته فرهنگ نماینده وی در تصدی امور مدرسه بود. اداره اوقاف مدرسه را در ۱۳۴۶ ش بازسازی کرد و در سال ۱۳۵۰ ش با حفظ صورت نخستین با ۳۴ حجره یک مدرس یک کتابخانه شامل مخزن و قرائتخانه چهار اتاق برای امر دفتری و نگهبانی و آبدارخانه بازگشائی کرد. کتابخانه مدرسه در ان زمان چهارصد نسخه خطی و ۵۸۰ جلد کتاب چاپی داشت. در سال ۱۳۵۴ش، به دلیل طرح توسعه اطراف حرم مطهر، این اثر، کلاً تخریب شد و مدرسه و تمامی موقوفات آن در فضای سبز اطراف حرم مطهر قرار گرفت[46]

مشهد حرم رضوی-ارامگاه شیخ حر عاملی-سرداب مدرسه میرزا جعفر- جانمائی سنگ قبور

علامه محقق در ۷۱ سالگی در روز ۳۰ فروردین ۱۰۵۸ ش (هشتم ربیع الاول ۱۰۹۰ه‍. ق)[114] در اصفهان وفات کرد. پیکر ایشان از اصفهان به مشهد مقدس انتقال داده و در آن جا تشییع و در سرداب مدرسه میرزا جعفر به خاک سپرده شد.[115] در سرداب مدرسه میرزا جعفر (آرامگاه شیخ حر عاملی) علاوه بر علامه محقق سبزواری، همسرش (سرو قد خانم)[116] و نوادگانش: حاج میرزا محمد حسن شیخ الاسلام وحاج میرزا علی اکبر شیخ الاسلام و چند تن از علمای دیگر مدفون هستند[117] که پس از طرح توسعه حرم، سنگ قبور آن‌ها منتقل شده و دیگر در این مکان وجود ندارند.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ محمدباقر محقق سبزواری موجود است.

• خاندان محقق سبزواری

• پایگاه حوزه، محقق سبزواری
• لکزایی،نجف- درآمدی بر اندیشه سیاسی محقق سبزواری- مجله حکومت اسلامی - پاییز ۱۳۷۶ - شماره ۵