شهرستان تربت حیدریه

شهرستان تربت حیدریه، دارای ۴ بخش است. از لحاظ ارتباط‌دهی در حال حاضر بیش از ۹۳٪ جمعیت شهرستان، از نعمت تلفن بهره‌مند هستند، مضافاً به اینکه ۱۰۰٪ روستاهای بالای ۵ نفر جمعیت شهرستان نیز دارای ارتباط بوده و در مجموع حدود ۹۹٫۸ درصد جمعیت شهرستان به نوعی دسترسی به ارتباط دارند.

تربت حیدریه از شمال با شهرستان‌های ‌‌‌‌مشهد و نیشابور ، از سمت غرب با شهرستان کوهسرخ، از سمت شرق با شهرستان زاوه و از سمت جنوب با شهرستان‌های مه‌ولات و رشتخوار همسایه می‌باشد.

• بخش مرکزی شهرستان تربت حیدریه
  • دهستان بالا ولایت
  • دهستان پایین ولایت

شهرها: تربت حیدریه

• بخش بایگ
  • دهستان بایگ

شهرها: بایگ

• بخش کدکن
  • دهستان کدکن
  • دهستان رقیچه

شهرها: کدکن

• بخش جلگه‌رخ
  • دهستان پایین‌رخ
  • دهستان میان‌رخ
  • دهستان بالارخ

شهرها: رباط سنگ ، نسر

از میان ۲۸ شهر استان خراسان رضوی، تربت حیدریه یکی از بحرانی‌ترین شهرهای استان در زمینه کم آبی محسوب می‌شود. در حدود ۹۲ درصد از منابع آبی تربت حیدریه در بخش کشاورزی و مابقی در بخش صنعت و مصارف خانگی استفاده می‌شود، که این آمار لزوم استفاده از روش‌های آبیاری نوین از جمله آبیاری قطره‌ای، استفاده از لوله‌های دریچه‌دار، آبیاری زیرزمینی و همچنین استفاده از تصفیه‌خانه فاضلاب را گوشزد می‌کند.[3]

در حوزه تأمین منابع آب از حداکثر ظرفیت آبی شهرستان استفاده شده و حتی از چاه بحران در شرایط بحرانی استفاده می‌شود. بررسی مطالعات دشتی تربت حیدریه و زاوه بیانگر آن است که از حیث منابع آبی این شهرها وضعیت بحرانی را هم رد کرده و به مرز تنفس رسیده‌اند. کاهش بارندگی و خشکسالی و کشت محصولاتی که به آب فراوان نیاز دارند همچون چغندر، هندوانه، خربزه، پنبه و همچنین حفر بیش از حد چاه آب از دلایل بحرانی شدن دشت‌های تربت حیدریه هستند. لزوم تغییر اقتصاد شهرستان از کشاورزی به اقتصاد مبتنی بر خدمات و گردشگری و تغییر شیوه کشاورزی از راه‌های برون رفت این شهرستان از بحران آب است.[4][5]

برای حل بحران آب آشامیدنی در تربت حیدریه و دیگر شهرهای خراسان راهکار دیگری نیز تحت عنوان تجهیز شهرستان چابهار به آب شیرین کن و انتقال آن به خراسان ارائه شده‌است که با توجه به قیمت تمام شده بسیار بالای آن و همچنین مدعی شدن دیگر شهرهایی که در مسیر انتقال آب قرار دارند برای تصاحب آّب، این طرح را عملاً غیرممکن می‌سازد.[6]

طبق بررسی‌های انجام شده در استان خراسان در هر ۴ سال یک بار زلزله رخ می‌دهد و با توجه به اسناد تاریخی هر ۲۰۰ تا ۱۵۰ سال احتمال یک زلزله مخرب وجود دارد در محدودهٔ تربت حیدریه – بیرجند – قاینات دوره تکراری حدود ۱۰۰ ساله برای زلزله‌های با شدت ۴٫۷ درجه در مقیاس ریشتر پیش‌بینی شده‌است و به ترتیب احتمال وقوع زلزله با شدت ۷–۵٫۶ درجه در مقیاس ریشتر هر ۲۴ تا ۲۵ سال یک بار وجود دارد.

در ارتفاعات شهرستان تربت حیدریه درخت‌هایی همچون پسته، تاغ، بادام و زرشک دیده می‌شود. از گونه‌های گیاهی می‌توان از کام تیغ، گرگ تیغ، انواع گونه‌های گز، کاروان کش، بومادران، آویشن، کنگر و کلپوره نام برد.

از پستانداران این ناحیه می‌توان به خارپشت ایرانی، جوجه‌تیغی گوش‌دراز، خفاش نعل اسبی[7]، خفاش بال سفید، دوپای کوچک،موش صحرایی، تشی، خرگوش، پایکا، گرگ، شغال، روباه معمولی، کفتار، گربه وحشی، گربه پالاس[8] و قوچ اشاره کرد. از پرندگان می‌توان پیغو، سارگپه، عقاب، دلیجه، لیل، کبک، قمری،سیاه سینه یا سینه سرخ، پرستو، ماهی خورک، سبزقبا و انواع گنجشک سانان را نام برد.[9] از خزندگان می‌توان به مارهای سمی‌همچون کفچه مار، مار جعفری، و از مارهای نیمه سمی‌ به تیرمار، آلوسر و از مارهای غیر سمی‌ به کورمار، مار آتشی اشاره کرد. از سوسماران انواع آگاما، اسکینک و نیز بزمجه بیابانی مشاهده می‌شوند.[10]

تربت‌حیدریه هم مانند سایر نقاط دنیا، رسم و رسوم خاص خود را دارد و یکی از مراسم‌هایی که در این شهر با آداب خاصی صورت می‌پذیرد، مراسم عروسی و خواستگاری است.

آتش کده بازه هور

حمام حاجی رئیس

آرامگاه قطب الدین حیدر از نمای بالا

• مزار قطب‌الدین حیدر

این مزار مدفن قطب‌الدین حیدر عارف قرن ششم هجری (۶۱۸–۵۱۳ هجری قمری) و سرسلسلهٔ فرقهٔ حیدریه است، این بنا در داخل شهر تربت حیدریه واقع شده و از آثار دوره صفویان می‌باشد.[13]

• بنای آرامگاه

مقبره قطب الدین حیدر مشتمل بر ایوانی مرتفع، ورودی و محوطه زیر گنبد است که فضایی به صورت گنبد خانه با وسعت حدود ۱۰۰ متر شکل گرفته و نقشه آن در نمای خارجی به شکل چلیپایی است. مدفن شیخ در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و ضریح چوبی آن دارای تاریخ ۹۸۷ ه‍.ق است. در امتداد فضای ورودی نیز محرابی تعبیه شده‌است. بنای موجود در چندین دوره تاریخی مورد توجه قرار گرفته‌است بنحوی شالوده آرامگاه احتمالاً در دوره تیموری با گنبد دو پوسته گسسته استوار بر طاق نماهای شانزده‌گانه ایجاد شده، در دوره صفویه در سال ۱۰۲۳ هجری به همت خواجه سلطان محمود تربتی نیز تغییراتی در معماری آن صورت گرفته‌است.[14]

• حمام حاجی رئیس

همانگونه که از نام آن برمی آید حاجی رئیس آن را در اواخر دوره قاجاریه بنا کرده‌است. از فضاهای مهم این حمام می‌توان به رشته پلکان‌های ورودی، سربینه، بینه، گرمخانه و مخازن آبگرم و سرد اشاره کرد که از ویژگی‌های جالب توجه آن هشت پر نقاشی ستون‌های سنگی بسیار زیبا است که فضای گنبدی بینه را پدیدآورده است و در میان فضای آن نیز حوض سنگی به شکل هشت ضلعی قرار دارد. فضای ورودی حمام در قسمت سردر ورودی مزین به کاشی کاری لاجوردی منقوش به گل و بوته است.[15]

• خانه امینی

این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار و محل زندگی امین التجار، از تجار معروف تربت حیدریه در آن دوران [16] و نماینده این شهرستان در مجلس شورای ملی در دوره رضاشاه بوده‌است. این بنا دارای تزئینات آجرکاری، کاشیکاری و گچ بری‌های زیبایی است که هنوز پس از گذشت سالیان متمادی، پابرجا مانده است. این بنا در سال ۱۳۸۸ توسط سازمان میراث فرهنگی تملک و سپس مرمت شد که اکنون اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان در آن مستقر است. این بنا در هزار متری مرکز شهر و نزدیک باغ‌ملی است.[17]

• چهار تاقی بازه‌هور

بازه‌هور (بزدغور) محلی در تربت‌حیدریه در نزدیکی محدوده روستای اسدآباد تربت حیدریه در کنار جاده اسد آباد قرار دارد. بنای بازه‌هور از سنگ و گچ است و این چهارتاقی جزو آتشکده‌های دوره اشکانیان به‌شمار می‌آید. ویرانه‌های دو قلعه تاریخی دیگر به نام قلعه‌دختر و قلعه‌پسر بر فراز کوهستان و بر دو سمت آتشکده هنوز موجود است.[18]

• رباط طبسی

از دیگر بناهای موجود در مجموعه معماری قطب الدین حیدر، رباطی است که حاج محمد ابراهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره در ملک شخصی خود بنا کرد. رباط طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است.

• آرامگاه شیخ ابوالقاسم گورکانی

این بنا در ۳ کیلومتری جنوب شهرستان تربت حیدریه در روستایی به نام شیخ ابوالقاسم گورکانی ساخته شده‌است. وی در سال ۳۷۳ ه‍.ق بر مسند ارشاد نشست و به سال ۴۵۰ ه‍.ق دار فانی را وداع گفت. آرامگاه شیخ به صورت طاقی است که گنبدی بر فراز آن قرار گرفته و در مجاورت بنای مرکزی ابنیه‌ای برای اقامت زائران ایجاد شده‌است. بقعه امروزی به همت شیوخ گناباد و متصوفه روی بنایی از دوره صفویه بنیان گردیده است. ابوالقاسم گورکانی از مشهورترین عرفای خراسان (فوت به سال ۴۵۰ هجری قمری) و پنجمین قطب سلسلهٔ صوفیهٔ معروفیه است.

• رباط لاری

این بنا در بازار شهر و در محله میدان رباط قرار دارد و به همت حاج محمد رضا لاری از تجار معروف شهر به سال ۱۳۰۸ ه‍.ق ساخته شده‌است. این رباط از بناهای دو ایوانی است و مشتمل بر هشتی ورودی، صحن، حجره، غرفه، اصطبل و… است. همچنین فضای ایجاد شده در این بنا به صورت ۲۴ غرفه تابستانی بوده و اتاقک‌های پشتی استفاده زمستانی داشته‌است. علاوه بر آن ۴ فضای وسیع به صورت انبار در چهارگوشه رباط ایجاد شده‌است. آرامگاه حاج محمد رضا لاری نیز در غرفه‌ای در بازارچه جنب رباط قرار دارد.

• رباط کسکک

این رباط در ۲۵ کیلومتری شمال تربت حیدریه در حاشیه معبر روستایی به نام کسکک قرار دارد. رباط دارای سردر ورودی است که بر طرفین آن ایوانچه‌ها و طاق نماهایی ایجاد شده‌است. اتاق‌های اقامت کاروانیان نیز در پیرامون مهمانسرای رباط ساخته شده که فضای ورودی آن‌ها دارای سردر و فضای داخل آن نیز شامل تاقچه و بخاری دیواری است. در گوشه‌های این بنا محل نگهداری احشام ایجاد شده‌است. اعتصام الملک در سفرنامه خود به این بنا با عبارت رباطی کوچک اشاره می‌کند. بنای این رباط یادگاری از معماری دوره صفویه است.

• مزار بوری آباد

قعه امامزاده احمد الرضا در روستای بوری آباد در ۵ کیلومتری جنوب تربت حیدریه و در میان باغی با درختان سرو بلند قرار دارد؛ و قدمت ساختمان آن به قبل از دوران صفویه مربوط می‌شود. مزار به شکل ۸ ضلعی است که چهار در گاه ورودی به باغ از آن باز می‌شود.

• مسجد کدکن

این بنا تالاری است مستطیل شکل و نسبتاً وسیع به صورت شبستان که در مرکز آن دو طاق بزرگ تشکیل گنبدهای چهار ترک را داده است. در انتهای هر یک از این طاق‌ها نیز عناصری از معماری طاق به مثابه ستونی برای استحکام گنبدها ایجاد شده‌است. محرابی هشت گوشه زینت بخش این مسجد گردیده و دیواره شمالی شبستان نیز در دو طبقه ساخته شده‌است که اشکوب زیرین آن دارای ۴ حجره است.

• بنای مقبره شیخ حیدر

در سمت جنوبی مسجد بنایی با نقشه چلیپایی ایجاد شده‌است و این بنا در گذشته دارای کاشی‌های فیروزه‌ای و مسدس بوده که هم‌اکنون آثار کمی از آن برجای مانده‌است. بر گوشواره‌های فضای داخلی بقعه هشت ستون سنگی در نبش دیوار نصب است که بر آن با گچ قسمتی از سوره مبارکه (یس) با خط سفید در زمینه لاجوردی نقش بسته است و در زاویه جنوب غربی در بخش باقی‌مانده کتیبه عبارت (فی شهر ذی الحجه ۹۰۶) مشاهده می‌شود.

• مزار شاه سنجان

این مزار در کیلومتر ۲۵ جاده تربت حیدریه به خواف و در شرق دهکده سنگان رشتخوار قرار گرفته‌است. مدفن یکی از مشایخ سلسله چشتیه و از خواص مریدان خواجه مودودچشتی (م. ۵۲۷) است که در سال ۵۹۷ یا ۹۳ یا ۹۹ در سنجان وفات یافته و در همان‌جا مدفون گشته‌است.

• مسجد جامع رشتخوار در حومه شهر رشتخوار و از دوره سلجوقی

در ضلع غربی مقبره قطب الدین حیدر ایوان مسجد جامع قدیم تربت حیدریه جلب نظر می‌کند. ارتفاع ایوان مذکور ۵/۱۱ و طول آن حدود ۵/۱۰ متر است. فضای داخلی ایوان مقصوره یا گنبد خانه مسجد با وسعت بیش از ۲۰۰ متر شامل غرفه و محرابی مزین به مقرنس و نیز تزییناتی به شیوه کاربندی در بخش زرین گنبد است. بنای مسجد جامع آجری است و تاریخ بنای آن که نام بانی را نیز شامل می‌شود بر سنگ سیاه و لوح مانندی حک شده‌است که نشان دهنده سال ۱۰۴۵ ه‍.ق زمان شاه صفی و به نام خواجه عبدالله فرزند درویش علی تربتی است.

• رباط شریف‌آباد: در کیلومتر ۳۵ جادهٔ مشهد-نیشابور و در درهٔ شریف‌آباد
• آرامگاه ابوسعید ابوالخیر: از عرفای قرن پنجم در روستای مهنه
• رباط بی‌بی: در حاشیهٔ روستای ظهیرآباد
• مقبره شیخ مغولی حسن میرزا و شاه سنجان: در سنگان، ۲۵ کیلومتری تربت حیدریه
• خرابه‌های جیزد: در اکبرآباد رشتخوار مربوط به از صدر اسلام تا دوره تیموری
• بنای مزار فردی به نام نظام‌الملک
• مدفن شیخ ابوالوفای الخلوی کدکنی: در کدکن
• مزار بی‌بی حسنیه: در داخل شهر تربت حیدریه [19]
• بقعه احمدرضا معروف به مزار بوری‌آباد [20]
• 'بقعه شاه سلطان سلیمان از دوره صفوی

• نخستین و بزرگترین اجتماع مردم تربت حیدریه