شهرستان مه‌ولات

مه ولات یکی از مهم ترین شهرستان‌های استان خراسان رضوی به مرکزیت شهر فیض آباد می‌باشد که از دو بخش مرکزی و شادمهر تشکیل شده‌است. این شهرستان از شمال به شهرستان تربت حیدریه ، از شرق به شهرستان رشتخوار و شهرستان خواف، از جنوب به شهرستان گناباد و از غرب به شهرستان خلیل آباد و شهرستان کاشمر محدود می‌گردد. براساس آمار و ارقام در حدود ۴۹۰۰۰ نفر در این شهرستان و در نقاط مختلف آن ساکن می‌باشند. جلگه و دشت مه ولات در اراضی شرقی کویر نمک و در قسمت جنوب غربی شهرستان تربت حیدریه قرار گرفته و در سایه کوه‌های حصار رود معجن و ادامه کوه‌های قلعه جوق، بایگ سرخ‌آباد در شمال، کوه‌های ازغند، کوه سیاه، کوه فدافن در غرب مه ولات و کوه کبیر با جهت شمالی و جنوبی که حدفاصل جلگه‌های خواف و رشتخوار و گناباد به مه ولات پستی و بلندی‌های این منطقه را تشکیل می‌دهند. شهرستان مه ولات دارای رودخانه‌هایی دائمی است که از جمله می‌توان به رود حصار، رود معجن، رود سرخ‌آباد و کال شور اشاره نمود و از نظر اقلیمی منطقه‌ای گرم و خشک و بیابانی و کم باران است.

مه ولات یا محولات[1] در متون قدیم با معنای متفاوتی از جمله آبادی‌های بهم پیوسته، ماه ولایت یا ولایت ماه و محو نمودن بت و بت‌پرستی ذکر شده‌است. برای نخستین بار نام مه ولات در کتاب تاریخ بیهق که به سال ۵۶۳ ه‍.ق توسط علی بن زید بیهقی تألیف شده آمده‌است. در صفحه ۸۰ آن مکتوب سخن از مکانی موسوم به ولایت ماه رفته‌است. افزون بر این تاریخ نگاران و جغرافی نویسان معروفی چون فصیحی خوافی صاحب مجمل می‌نویسد. در سال ۸۰۷ ه‍.ق امرای تیمور تعدادی از اهالی محولات را قتل‌عام نمودند، همچنین حافظ ابرو در سال ۸۲۳ ق این منطقه را دارالسلطنه هرات ذکر می‌کند و در جای دیگر مؤلف روضات- الجنات به غارت و تهاجم به محولات در سال ۸۷۴ اشاره می‌نماید؛ بنابراین منطقه مزبور نظیر نواحی دیگر خراسان رضوی دارای پیشینه و هویتی مشخص در آن روزگار بوده‌است.

بنای تاریخی موسوم به رباط زرنوخ در ۳۰ کیلومتری جاده تربت حیدریه به فیض آباد و در بخش مه ولات شمالی قرار دارد. این رباط از نوع سرپوشیده و دارای تزئینات آجری متعددی است بنحوی که پوشش سقف گنبدی بنا هر کدام آراسته به یک نوع آجرچینی است. در بخش میانی رباط، نورگیر پوشش سقف نور فضای داخلی این قسمت را تأمین می‌کند، علاوه بر آن بارانداز نیز در این قسمت واقع است. فضای داخلی رباط زرنوخ فاقد اتاق محل استراحت کاروانیان بوده و تنها پیرامون بخش مرکزی ایوانچه‌هایی دیده می‌شود که اطراقگاه مسافران به‌شمار می‌آمد. بنابر ویژگی‌های معماری قدمت این رباط به دوره صفویه می‌رسد.

این مسجد در روستای ازغند از توابع دهستان ازغند بخش شادمهر و در فاصله ۳۲ کیلومتری شمال شهر فیض آباد واقع گردیده‌است. از این مسجد، ایوانی ارزشمند باقی‌مانده که قدمت آن به دوران‌های ایلخانی و تیموری بازمی‌گردد. بنای اولیه مسجد شامل ایوان و دو شبستان شرقی و غربی بوده‌است. مهمترین ویژگی این مسجد تغییر نامحسوس ایوان از راستای شبستان‌های دو طرف به جانب قبله است.

بنای این مقبره در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی تربت حیدریه و ۷ کیلومتری فیض آباد در روستایی به نام مهنه قرار دارد که به اعتقاد برخی مدفن شیخ ابو سعید ابی الخیر (پیر مهنه) است. وی از عارفان پرآوازه و بزرگ جهان تصوف قرن پنجم هجری است که در زادبوم خود مهنه به خاک سپرده شد. مؤلف اسرار التوحید به صراحت محل دفن شیخ را میهنه خاوران ذکر کرده‌است که در حال حاضر این نقطه خارج از مرزهای ایران است. اما نظر به ارادتی که اشخاص بسیاری به شیخ ابوسعید داشته‌اند در این امر مباهات نموده و محل آرامگاه وی را در مهنه شهرستان مه ولات می‌دانند.

اسفره یا با نام محلی آن سبیره، نام آبادی و کوهی در غرب روستای دوغ آباد مرکز دهستان مه ولات شمالی است. کوه اسفره با ارتفاعی معادل ۱۱۸۸ متر در مغرب روستای دوغ آباد واقع شده‌است و از آن چندین رشته قنات سرچشمه می‌گیرد. مجموع این قنات ها آبادی و باغستانی را بوجود می‌آورد که به آن سیبره یا اسفره می‌گویند. ناحیه منجل آباد که نزدیک قلعه یا تخت دختر است با باغ‌های بسیار انگور و انار از نقاط دیگر اسفره خوش آب و هواتر است.

بقایای این اثر تاریخی بر فراز ارتفاعات مشرف بر روستای احمدآباد شهرستان مه ولات و از نظر موقعیت در ۸ کیلومتری شمال غربی روستا قرار دارد. از خیل ابنیه فضای داخلی این قلعه که در قرون و سده‌های گذشته وجود داشته خبری نیست اما بقایای معماری آن منحصر به حصارهای سنگی در نمای بیرونی بنا است. ساختار معماری این قلعه فاقد برج نگهبانی بوده و احتمالاً جزء قلاع اسماعیلیه در این منطقه به‌شمار می‌رود که به تدریج متروک و ویران گردیده‌است.

عمارت فتح‌آباد در روستای فتح‌آباد و در فاصله حدود ۲۲ کیلومتری جنوب غربی شهر فیض آباد واقع شده‌است. تاریخ ساخت این بنای زیبا به حدود ۹۰ سال قبل می‌رسد که محل سکونت خانواده فتح‌الله قهرمانی بوده‌است. عمارت فتح‌آباد بنایی یک طبقه با زیرزمین می‌باشد که در میان محوطه وسیعی قرار گرفته‌است. ویژگی منحصربه‌فرد این عمارت پیشخوان ستون دار و زیبای آن است که با ستون‌ها و طاق‌های نمای آن، جلوه‌ای بی‌نظیر به ورودی این بنا داده‌است. از جمله این مکان باید به آجرکاری خفته راسته بالای طاق‌ها اشاره نمود.

رباط خیرآباد از توابع دهستان مه ولات جنوبی بوده و در فاصله ۲۱ کیلومتری شهر فیض آباد قرار دارد. با استناد به کتیبهٔ گچبری شدهٔ بنا تاریخ ساخت این رباط به سال ۱۰۵۵ ه‍.ق بازمی‌گردد. بنای مزبور رباطی چهار ایوانی بوده که به جز آب انبار و ایوان ورودی آب تمام نقاط معماری آن ویران شده‌است. در نزدیکی این رباط، حمام، قبرستان، آب انبار و مسجد جامع کنونی خیرآباد واقع است که همه این بناها متعلق به دوره صفویه می‌باشند.

این دشت وسیع دارای آبادی و قناتی است که پشت کوه اسفره قرار دارد و به علت دارا بودن آب کافی، کشاورزان به کشت و زرع در این منطقه مشغولند. بنابر اقوال نام این دشت بدان سبب است که دانیال نبی مأمور آب دهی و پاکی آن بوده‌است و همچنین واژه اسفره به الهه بزرگ آب آناهیتا که یاری دهنده زنان در مذهب زرتشت بوده اطلاق می‌گردید.

این بنا در روستایی به همین نام از توابع بخش مرکزی مه ولات و به فاصله ۱۴ کیلومتری شمال غرب شهر فیض آباد قرار گرفته‌است. بنابر باور اهالی قدمت این بنا به حدود ۷۵ سال پیش، اوایل دوره پهلوی بازمی‌گردد و واقف آن شخصی به نام فلاح از خیرین آن دوران بوده‌است. آب انبار همت‌آباد مشتمل بر گنبدی مخروطی به ۱۰ تا ۱۲ متر با دو دهانه ورودی آب به عرض حدود ۱ متر و مخزن استوانه‌ای شکل بزرگی در زیر قاعده مخروط و راه پله‌ای آجری آن می‌باشد.

از جمله خانه‌های اعیانی و زیبای شهرستان مه ولات «خانه اعتمادی» در روستای عبدل آباد واقع در ۳ کیلومتری مه ولات از ویژگی‌های خاصی به لحاظ ساختار برخوردار می‌باشد. این بنا در دوره «قاجار» بنیان گردیده و تأمین آب ساکنین خانه در آن به نحوی بوده که جریان قنات از بخش شمالی خانه وارد شده و پس از ورود به آب‌نمای میانی از سوی دیگر خارج می‌گردید. نمای این خانه آراسته به تزئینات آجری است و اتاق‌های آن نیز با الهام از معماری بومی دارای پوشش گهواره‌ای است. این عمارت در حال حاضر توسط دو تن از فرزندان (مرحوم محمد علی اعتمادی معروف به خان اعتمادی) به نامهای «فرشید اعتمادی» (با نام مستعار رضااعتمادی) و «فریبرزاعتمادی» (با نام مستعار علی اعتمادی) در حال نگهداری می‌باشد.

این رباط در روستایی به همین نام از توابع بخش فیض آباد قرار دارد و براساس ویژگی‌های معماری متعلق به دوره قاجار است. این رباط وسعتی معادل ۶۰۰ متر مربع و زیر بنایی حدود ۴۵۰ متر مربع دارد. بنای مزبور از دو بخش حیاط و حجره‌های اطراف آن و اصطبلی با وسعت حدود ۳۰۰ متر مربع تشکیل شده‌است. نمای بیرونی رباط زرمهر بسیار ساده و فاقد هرگونه عنصر تزئینی است.

در میان روستای میاندهی واقع در ۲۳ کیلومتری جنوب شهر فیض آباد رباطی قرار دارد که بنابر شواهد در دوره صفویه بنیان گردیده‌است. این بنا با وسعتی معادل ۳۰۰ متر مربع، از نوع کاروانسراهای سرپوشیده زمستانی فاقد حیاط می‌باشد. نمای بیرونی آن ساده و بدون تزئینات بوده و پوشش سقف آن به صورت طاق چشمه اجرا شده‌است و فضای داخلی این مکان دارای ۹ حجره‌است.

شهرستان مه ولات به سبب داشتن اقلیم مناسب دارای باغات پسته و انار و مزارع زعفران بسیاری است که محصول این باغات میوه در سراسر استان خراسان رضوی از شهرت بسیاری برخوردار است و اکثر گردشگرانی که از این منطقه دیدن می‌کنند پسته و انار خوش طعم و شیرین این ناحیه تناول نموده و سوغات می‌برند. همچنین از سایر ارمغان‌های شهرستان مه ولات می‌توان به تولیدات نمدی از جمله کلاه و بالاپوش نمدی و بافته‌های زیرانداز نظیر قالیچه‌های پشمی و تابلو فرش‌های نفیس ابریشمین بافت و قالی‌های الوان اشاره کرد، اما اکنون صنایع دستی در شهرستان از رونق افتاده‌است که نیازمند حمایت دولت است.

روستای ییلاقی قلعه جوق در فاصلهٔ ۵۰ کیلومتری شهر فیض آباد و در حد فاصل سه راهی شادمهر و کاشمر واقع شده‌است. این روستای خوش آب و هوا دارای باغات میوه و درختان بلند غیر مثمر بسیاری است که محیطی مفرح را برای گردشگران فراهم می‌آورد. روستای ییلاقی قلعه جوق دارای رودخانه‌هایی فصلی است که به تابستان‌های گرم منطقه طراوت و شادابی می‌بخشد.

در شهرستان مه ولات نیز مانند سایر شهرستان‌های استان خراسان رضوی مشاغل سنتی و هنرهای ظریفه کماکان از رواجی نسبی به ویژه در مناطق روستایی برخوردار است. مهمترین تولیدات صنایع دستی مردمان مه ولات بافت قالیچه‌های ابریشمی است که به صورت تابلو فرش بافته و عرضه می‌شوند. همچنین قالی بافی، گلیم بافی، نمدمالی و صنایع وابسته چوبی نظیر هنر معرق کاری در این ناحیه رواج دارد. همچنین ناحیه دوغ آباد از قدیم‌الایام مرکز پرورش کرم ابریشم و تولیدات پیله ابریشم بوده‌است.

پل تاریخی علی‌آباد در روستایی به همین نام از توابع دهستان ازغند و در فاصله ۲۰ کیلومتری شمال سه راهی شادمهر قرار گرفته‌است. این پل بر روی کال مه ولات احداث شده و آب رود معجن در این کال جریان دارد که بنا بر شواهد در حدود دو قرن گذشته بنیان گردیده‌است. پل علی‌آباد دارای ۵ دهانه‌است که ۳ دهانه شرقی پل دارای قوس جناقی و دو دهانه غربی آن دارای قوس نیم دایره‌ای می‌باشند. ارتفاع پل از کف کال حدود ۶۰/۴ و عرض دهانه‌های ورودی آب پل نیز بین ۹۰/۲ تا ۲۵/۳ متر متغیر است.

شهرستان مه‌ولات دارای دو بخش مرکزی و شادمهر است:

• بخش مرکزی شهرستان مه‌ولات
  • دهستان مه‌ولات جنوبی به مرکزیت مهنه
  • دهستان حومه به مرکزیت عبدل‌آباد

شهرها: فیض‌آباد

• بخش شادمهر
  • دهستان مه‌ولات شمالی به مرکزیت دوغ آباد
  • دهستان ازغند به مرکزیت ازغند
• شهرها: شادمهر

در سال ۱۳۸۵، این شهرستان تعداد ۴۷٬۶۶۳ نفر جمعیت داشته که از این تعداد، ۳۲٬۵۱۲ نفر در روستاها و ۱۵٬۱۵۱ نفر در شهر فیض‌آباد ساکن می‌باشند.[2]

شهر فیض‌آباد که در طول جغرافیایی ۵۸٫۵۰ و عرض شمالی ۳۴٬۵۴ واقع گردیده، دارای موقعیت راهبردی مناسب است و در مسیر جاده‌های بین‌المللی شمال، جنوب و جنوب شرقی ایران بندرعباس و زاهدان و کرمان قرار دارد و نیز شبکه ریلی آسیای مرکزی بندرعباس از این شهرستان می‌گذرد.

این شهرستان از شمال به دهستان پایین ولایت بخش مرکزی شهرستان تربت حیدریه و از شرق به شهرستان رشتخوار و خواف و از جنوب به شهرستان گناباد و بخش بجستان و از غرب به شهرستان خلیل‌آباد محدود می‌شود.

کتاب ولایت ماه، مه‌ولات، شهرستان مه ولات نوشتهٔ محمد وکیلی