آرامگاه علامه شهرستانی

علامه ابوالفتح محمد بن ابوالقاسم عبدالکریم، معروف به شهرستانی، فقیه و متکلم، عالم ادیان و از دانشمندان اشعری است که در سال ۴۲۹ ه‍.ق در شهرستان یا شهرستانه خراسان دیده به جهان گشود. شهرستانی نزد ابوالمظفر خوافی) قاضی توس (و ابونصر قشیری و ابوالقاسم سلمان بن ناصر انصاری و ابوالحسن علی بن احمد مدینی به کسب علم و معرفت پرداخت و در این راه تلاش فراوان کرد تا این که در بحث و مناظره و وعظ و تذکیر از مشاهیر عصر خود شد. او مدتی در خوارزم به سر برد و پس از آن، مدت ۳ سال در بغداد زندگی کرد و پس از بازگشت از بغداد، بقیه عمر خود را در خراسان گذرانید که در این دوران، مدتی را ملازم مجدالدین ابوالقاسم علی نقیب سادات ترمذ بود و مدتی هم به خدمت سلطان سنجر مشغول بود و آنگاه در اواخر عمر به مولد خود "شهرستان " رفت و تا پایان عمر در این منطقه زندگی کرد و در سال ۵۴۸ ه‍.ق درگذشت و همان‌جا دفن شد.

از آثار معروف او می‌توان به «ملل و نحل»، «المصارعه» و «نهایة الاقدام فی علم الکلام» اشاره کرد.

متأسفانه در یورش قبایل غز و شکست سلطان سنجر، "شهرستانه " به کلی ویران شد، که آرامگاه علامه شهرستانی نیز از این تخریب مصون نماند. آرامگاه علامه شهرستانی بنایی است با ۳ ایوان در اضلاع شمالی، غربی و شرقی که مدخل اصلی و ایوان رفیع و عمیق و پرتکلف آن در جانب شمالی قرار دارد. البته امروزه از آن ایوان مرتفع و عظیم اثری بر جای نمانده‌است و تنها آثار و نشانهای قوس ایوان بر پیشانی بنا خودنمایی می‌کند. ۲ ایوانچه منتهی به یک اتاقک و یک در ورودی در طرفین ایوان ورودی قرار دارد. از داخل جناحین ایوان دو ضلع دیگر، راهرویی به وسیله پلکانی به پشت بام راه دارد و یک نورگیر در پاگرد، روشنایی لازم را تأمین می‌کند. از مدخل آرامگاه در ضلع شمالی که وارد گنبدخانه و در واقع مقبره می‌شویم، ابتدا به قبر علامه شهرستانی برمی‌خوریم. داخل آرامگاه به صورت تاقنماهایی است که در جرز جناحین خود با تاقهای دیگر مشترک است. درست روی تاقنماها و ساقه گنبد، کتیبه‌ای شامل آیه الکرسی به خط ثلث به چشم می‌خورد که اسلیمی‌های خوش طرح و آذینی نوار کتیبه را زینت داده‌است ظاهراً رقم کاتب آن نیز در انتهای کتیبه موجود است که البته در حال حاضر به دلیل آسیب‌های وارده خوانا نیست مصالح بنا سنگ لاشه و ملات ساروج و در مواضع خاصی و از جمله ایوان ورودی گنبد وآجر و گچ است. این بنا قبل از سال ۷۴ از سوی دفتر فنی سازمان حفاظت آثار باستانی خراسان و با اعتبار انجمن آثار و مفاخر، مرمت شد. پوشه دوم گنبد به دلیل فقدان هر گونه مدرک و نشانه از طرح اصلی فعلاً بازسازی نشده‌است. هیئت بنا، گنبد و ایوان‌ها قابل مقایسه با بناهای دوره ایلخانی و کتیبه آن نیز به همان سبک و سیاق است؛ بنابراین احتمالاً بنای فعلی آرامگاه در دوره ایلخانی ساخته شده‌است؛ یعنی بیش از صد سال پس از زمان درگذشت علامه شهرستانی. این بنای تاریخی دارای ویژگی‌های خاص دوره تیموری و مصالح آجر و سنگ رودخانه‌ای است.

متأسفانه هم‌اکنون آرامگاه، بدون متولی مشخصی به حال خود رها شده‌است؛[1]

سیمای میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، هادی تقی‌زاده، فرامرز صابر مقدم میرزایی، ابوالفضل مکرمی فر. سازمان میراث فرهنگی مشهد، ۱۳۸۷.

• وب سایت روزنامه جام جم مورخ ۲۳ آبان ۱۳۸۰
• عکس‌های بقعه علامه شهرستانی