خواف

«خواف» همچون خواف نوشته می‌شود و «خاف» خوانده می‌شود. تمامی جغرافی‌دانان عصر اسلام همچون یاقوت در "معجم البلدان"، مقدسی در "احسن التقاسیم" و حمدالله مستوفی در "نزهه القلوب" و سرانجام حافظ ابرو در "جغرافیا ی تاریخی" خواف را به همین شکل ضبط کرده‌اند. امروزه خواف وسعتی در حدود یک دهم خواف قدیم را دارد. در گذشته تربت حیدریه و بخشی از منطقه‌ای که اکنون در خاک افغانستان است جزء خواف بوده‌است. خواف از نظر پیشینه تاریخی پیش از اسلام جزیی از قلمرو پارتیان بوده و سابقه تاریخی اش به چندین هزار سال می‌رسد. به گزارش دکتر مشکور صاحب رساله ایران در عهد باستان خواف در عهد اشکانیان و ساسانیان نیز جزء شهرهای آباد ایران بوده‌است که از توابع مهم ابرشهر (نیشابور) محسوب می‌شد. حاکم این ولایت را "کنارنگ" می گفته‌اند. حافظ ابرو دانشمند و مورخ نامی قرن هشتم و نهم خواف را چنین توصیف کرده‌است: خواف ناحیه‌ای است مشهور که مردم بزرگ از آنجا برخاسته‌اند. از علما و ملوک و وزراء جد اعلای محمد مظفر شاه شجاع از دهستان نشتیفان خواف بوده و ملک زوزن که مدتی حکومت کرد در اواخر دولت خوارزمشاهیان از زوزن خواف بوده‌اند. در خواف مزارع و قراء بسیار است و کانی آهن دارد. مردم در آنجا سنی مذهبند و آب ایشان بیشتر از کاریز است. رودهای آب اندکند و درخت بسیار و ابریشم حاصل شود و از میوه همه نوع باشد به خصوص پنبه و انار نیز بسیار باشد. خواف محل عبور شاخه‌ای از جاده ابریشم به طول ۱۰ هزار کیلومتر است که در قرن اول قبل از میلاد از شهر "سیان" پایتخت چین و از طریق هرات به ایران وارد می شده‌است. ولایت خواف از سال ۱۲۴۹ ه. ق که هرات از ایران جدا شد به تابعیت مشهد یعنی خراسان کنونی درآمد.

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۳٬۱۸۹ نفر (در ۸٬۹۹۹ خانوار) بوده‌است.[1]

آسیاب های خواف

• مسجد ملک زوزن

مسجد ملک زوزن تنها بنای آجری به جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است. نام بنا برگرفته از ملک معظم ابوبکر بن علی زوزنی بزرگترین حکمران این خطه و دومین مسجد تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه. ق و یک سال پس از آن در حال ساختمان بوده‌است. آنچه از معماری بنا باقی‌مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که به عنوان مسجد- مدرسه بنیان گردیده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه. ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است. نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزئینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیروزه‌ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزئینی است. نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزئینی ارزشمند نظیر آجرکاری و تلفیق آن با کاشی هندسی و گیاهی است. این بنا در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف در زوزن واقع است.

• مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه غیاثیه خرگرد در مجاورت روستای خرگرد و به فاصله ۵ کیلومتری خواف بر سر راه تایباد واقع است. این مدرسه تاریخی از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به سعی پبر احمد خوافی توسط دو برادر معمار به نام‌های قوام الدین و غیاث الدین شیرازی به سال ۸۴۸ ه. ق ساخته شده‌است. بنا در دو طبقه و با ۳۲ غرفه و حجره، هشت تالار مربع در گوشه‌ها و دو تالار بزرگ در طرفین هشتی ورودی به عنوان مسجد و مدرسه ساخته شده‌است. نمای درونی و نمای بیرونی جلو بنا آراسته به کاشیکاری رنگارنگ معرق بسیار زیبا و کتیبه می‌باشد و داخل ایوانها و رویه تمامی دیوارها در بیرون با تلفیق کاشی و آجر زینت یافته‌است.

• مزار پبر احمد خوافی

این بنا مدفن پبر احمد خوافی وزیر دانشمند شاهرخ تیموری است که به دستور وی ابنیه خیریه و عام‌المنفعه بسیاری بنیان گردید، از جمله مدرسه غیاثیه خرگرد، مزار زین الدین ابوبکر تایبادی، مسجد جامع هرات و ده‌ها اثر معماری دیگر. مکان مزبور درون شهر خواف واقع می‌باشد و دارای ورودی ایوان شکل است که دیوارهای پیرامون آن با ارتفاع ۵/۱ متر این قسمت را محصور نموده‌اند. مزار پیر احمد خوافی نیز در میان ۲ قبر دیگر در این محدوده دیده می‌شود.

• آرامگاه حافظ ابرو

شهاب‌الدین عبدالله بن زین‌الدین لطف‌الله بن عبدالرشید ملقب به حافظ ابرو در زمره مشاهیر مورخان ایران در عصر تیموری است. وی در جوانی به خدمت امیر تیمور راه یافت اما شهرت او در عصر سلطنت شاهرخ به اوج خود رسید. از وی تألیفات ارزشمندی چون زبده التواریخ، جغرافیای تاریخ خراسان، تاریخ ملکوت کرت و... برجای مانده‌است. مزار وی داخل شهر خواف و در محوطه‌ای به وسعت ۵/۱ هکتار قرار دارد. اطراف تربتش با نیم دیواری کوتاه محصور شده‌است. در کنار این قسمت مسجدی شامل یک ایوان کوچک، محراب و تزئینات آن دیده می‌شود. بنای مزبور منتسب به دوران قاجار است.

• مجموعه تاریخی خواجه یار

این مکان در ارتفاعات موسوم به «خواجه یار» مشرف به شهر خواف واقع است. مجموعهٔ تاریخی ـ فرهنگی خواجه یار مشتمل بر گورستانی منسوب به شهدای صدر اسلام، بنای کوچک دوطبقه و آب‌انباری از دوره قاجار است. به‌رغم جاذبه‌های تاریخی ارتفاعات خواجه یار با چشم‌انداز وسیعی به مرکز شهر، تفریحگاه کوهستانی خوافیان و مناطق مجاور به‌شمار می‌آید.

• مسجد جامع سنگان

بنای جامع سنگان واقع در سنگان پایین خواف از یادگاری‌های معماری اوایل سده هفتم است. این اثر مذهبی در ابتدا به صورت دو ایوانی ساخته شده و در حال حاضر دارای یک ایوان در ضلع غربی و رواق‌های طرفین است. در مقابل ایوان قبله، ایوان دیگری در ضلع شرقی قرار داشته که تخریب و شبستانی جایگزین آن شده‌است. نکته حائز اهمیت در این بنا تغییر وضعیت پایه‌های ایوان قبله به علت زلزله‌های متعدد است، به‌طوری‌که فاصله پایه‌های ایوان در مبنا از فاصله آن در پاکار طاق کمتر است. این بنا از جمله مساجد سبک خراسانی و همانند و هم‌زمان با مساجد زوزن و گناباد است و آجرهای تراش تلفیق شده با هماهنگی، پایه‌ها و لچکی‌های ایوان و رواقها را زینت داده‌اند. بر لچکی‌های ایوان قطعات کتیبه و آجری‌های قالب زده‌ای نصب شده که متعلق به بنایی کهن‌تر از مسجد بوده‌است.

• مسجد جامع نشتیفان

دهستان باستانی نشتیفان دارای دو مسجد جامع می‌باشد که یکی در ده سال اخیر تأسیس گردیده و محل مراجعه اهالی می‌باشد و دیگری در عصر تیموری توسط شیخ زین الدین تایبادی بنا گردیده که دو نمونه دیگر آن در بغداد و هرات می‌باشد. اما به سبب بلایای طبیعی و همچنین کم توجهی تا حدی تخریب گردیده است.

نمایی از شهر

• منطقه گردشگری خواجه یار

در جنوب شهر خواف و در جوار رودخانه خواجه یار، در ارتفاعات مشرف به شهر منطقه کوهستانی و ییلاقی خواجه یار قرار گرفته‌است. این منطقه دارای فضایی سرسبز و خرم و با آب و هوایی مفرح است و در آن پارکی کوهستانی احداث گردیده است. این منطقه به عنوان تفریحگاهی کوهستانی مورد توجه اهالی شهرستان خواف می‌باشد.

• سد سده(تنگل سده)

در پایین دست روستای سده رودخانه فصلی بر این منطقه اطلاق نموده اند، در حوضه آبریز کوهستان شمال شرقی روستا، رودخانه فصلی وجود دارد که با عنوان تنگل سده معروف بوده و از سرچشمه های بالادست منشا گرفته و با طی مسیر از حوضه باخرز وارد محدود تنگل سده گشته و با ورود به دشت سده از طریق آبراهه از بخش سلامی خارج شده و با گذشتن از بخش زوزن و شهرستان قائنات وارد تالابی در افغانستان میشود.

از سال 1380 تا کنون با احداث سد خاکی در تنگل سده، آب این رودخانه فصلی ذخیره میگردد. این سد در زمان سرریز شدن 40متر عمق آب دارد.

• آبشار کفتردره سده

چشم اندازهای زیبای آبشار کفتر دره سده خواف در تنگل گله بید سده می باشد. تراکم پوشش گیاهی تنگل و سنگابه ها و آبگیرهای متعدد طبیعی در مسیر آبشار کفتر دره سده خواف، روح انسان را تازه می کند. در داخل این تنگل و ارتفاعات اطراف پرندگانی مثل زاغ نوک قرمز، سهره طلایی، کبوتر، بلبل توکا، سنگ چشم خاکستری و پستاندارانی مثل گراز، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی و پلنگ مشاهده شده است. دسترسی به آبشار از طریق شهرستان خواف، روستای شهرک امکانپذیر است و از روستا تا محل آبشار نیز به ۲ ساعت پیاده روی است.

• مجموعه گردشگری کبودانی

مجموعه گردشگری کبودانی در هشت کیلومتری شهرستان خواف و در منطقه‌ای جلگه‌ای واقع شده‌است. این مجموعه مشتمل بر آرامگاه سلطان محمد کبودانی، عارف قرن هشتم و مسجدی تاریخی می‌باشد. منطقهٔ کبودانی از آب و هوایی مفرح و زمینی سرسبز و خرم برخوردار است و در تابستان‌ها مامنی برای تفریح اهالی شهرستان خواف به‌شمار می‌آید.

• آس بادهای نشتیفان

چرخش این آسیاب‌ها محتاج بادی قوی، مداوم و طولانی ۱۲۰ روزه سیستان است که مناطق استان‌های خراسان، به ویژه خواف تا نهبندان را دربرمی گیرد. اراضی کوهستانی و ناهموار شمال خراسان (نیشابور قدیم) و جنوب خراسان (قهستان قدیم) را باریکه پست و همواری از هم جدا می‌کند که عرض آن به‌طور متوسط حدود ۱۰۰ کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا بین ۷۰۰ تا ۸۵۰ متر است. این عارضه جلگه‌ای که به مانند گذرگاهی عظیم به طول بیش از ۵۰۰ کیلومتر است از غرب به کویر نمک و شرق به دامنه‌های غربی رشته کوه هندوکش در افغانستان منتهی می‌شود. رودهای این سرزمین به خاطر مختصر آب شوری که دارد کال شور نامیده می‌شود و به زمین‌های آن به سبب بی حاصلی و شوره زار بودن در اصطلاح محلی (دق) اطلاق می‌گردد و عمده‌ترین نعمت‌های آن باد است. این باد در بهار از ارتفاعات پر برف و سرد "کوه بابا" در سلسله جبال هندوکش می‌وزد و با شتاب بسیار جای هوای گرم و سبک شده کویر نمک را پر می‌کند و در اصطلاح محلی به "باد کوه" معروف است. در واقع شاخه ایست از باد معروف ۱۲۰ روزه سیستان که از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا اوایل پاییز ادامه دارد. این باد با قدرتی بسیار، مداوم و شبانه روزی می‌وزد و تنها بادی است که می‌تواند آسیاب‌ها را به سرعتی بسیار به چرخش درآورد. برخی از پژوهشگران معتقدند بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال یعنی از ۱۵ خرداد تا ۱۵ مهر به مدت ۱۲۰ روز می‌وزد. آس باد بنایی است شکل گرفته از خشت و گل و متشکل از دو واحد ساختمانی شامل سالن اصلی آس باد در طبقه همکف و محفظه محیط چرخ و پره در پشت بام. ورودی طبقه همکف در جهت مخالف وزش باد قرار دارد و در حقیقت اتاقی است که در آن قطعات متحرک آس باد و سنگ‌های بزرگ و مدور قرار دارد و در نقطه‌ای دیگر از این مکان انبارک گندم یا غله دیده می‌شود. بخش فوقانی آسخانه نیز شامل یک تیر عمودی و یک تیر افقی بر روی چرخ و پره می‌باشد. پره در مناطقی مانند خواف از چوب ساخته می‌شود اما در نهبندان و مناطق گرمسیر از شاخه‌های درخت خرما به عنوان پره استفاده می‌شود. آسبادها معمولاً در کنار هم و متصل به یکدیگر ساخته می‌شوند که یکی از دلایل آن مقاومت در برابر بادهای ۱۲۰ روزه است.

• منطقه گردشگری روستای رزداب

روستای زرداب در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال خواف واقع شده‌است. این روستا در منطقه‌ای کوهستانی و خوش آب وهوا قرار دارد و دارای پوشش متنوع گیاهی در فصول باران می‌باشد. در این ییلاق آبشاری جاری است که به آبشار رزداب مشهور شده‌است. این آبشار در ناحیه زرداب مناظر چشم‌انداز و بدیعی را به وجود آورده است.

• مسجد رباط زیارت

این مسجد جزئی از یک مجموعه معماری شامل رباط، خانقاه، آب‌انبار و سقابه می‌باشد که در ۷ کیلومتری روستای فدک واقع است. معماری بنا مشتمل بر تالار وسیعی است که بر فراز دیوار سنگی آن قاب سرتاسری آجری ایجاد شده و کتیبه‌ای آجری به شیوه کوفی در داخل قاب جای داده شده‌است. در حال حاضر بخش جنوبی تالار و ایوان تبدیل به فضای معماری با کاربردی جدید شده اما از آثار و شواهد چنین برمی آید که در سمت شمالی تالارایوانی وجود داشته و در انتهای ایوان محرابی با کتیبه برجسته گچی بوده‌است. این بنا در بررسی‌های سال ۱۳۶۷ کشف و در همان سال تثبیت و استحکام بخشی شد.

• کوشک سلامه

تا پیش از سال ۱۳۲۶ ش این بنا در زیر تلی از خاک پنهان بوده تا اینکه خاک برداری و تجدید بنای آن آغاز می‌شود. کوشک مزبور مشتمل بر سه طبقه بوده که فوقانی‌ترین اشکو به آن بازسازی گردیده است. پس از آن محوطه سازی کوشک انجام شد. بنا بر شواهد طبقه دوم عمارت با وجود اتاق‌ها و فضاهای متعدد مکانی برای زندگی ساکنین در آن بوده و طرحی چلیپایی دارد. باز پیرایی بنای مزبور با نمای آجری سبب گردیده این بنا ظاهر ابنیه دوره صفویه را پیدا کند. اما به استناد متون دوران اسلامی این بنا از سده ششم در این مکان وجود داشته‌است.

• بند سلامه

این بنای تاریخی در ۶ کیلومتری شمال شرق روستای سلامه قرار دارد و مقارن با نظام الملک خوافی وزیر سلطان حسین بایقرا در اواخر سده نهم هجری بنیان گردید. دیواره بند از مصالح سنگ و ساروج ساخته و طول آن بیش از ۳۰۰ متر و عرض تاج آن حدود ۴ متر است. ساختار این سازه در مسیر کالی بنا شده که آبهای ارتفاعات جنوبی کردیال را از طریق خیر آباد به دشت سلامی می‌رساند. اما آب سد از طریق یک کانال انحرافی تأمین می‌گردد. امروزه این مکان به دلیل آب فراوان، خاک حاصلخیز و آب و هوای مطلوب به عنوان یک تفرجگاه آبی در خواف مشتاقان طبیعت را به سوی خود جلب می‌کند.

• منطقه گردشگری روستای نیازآباد

در فاصله ۴۵ کیلومتری شرق خواف و در ۱۹ کیلومتری جنوب سنگان منطقهٔ ییلاقی روستای نیازآباد واقع شده‌است. این ناحیه از باغات پسته پوشیده شده و بافت روستایی کهن زیبایی مضاعفی بخشیده است. در منطقه روستای نیازآباد تپه‌ای موسوم به قلعه شاپور و آرامگاه مجد ماضی نیز قرار دارد.

• طبیعت و درختان چنار کهنسال روستای خواجه وراب نیز از جاذبه‌های گردشگری و تفریحی شهرستان خواف می‌باشد.
• ازدیگر جاذبه های آن تنگل مهرآباد و تنگل خرگرد میباشد.

شهرستان خواف