شهرستان تربت جام

• بخش مرکزی شهرستان تربت جام
  • دهستان جامرود
  • دهستان جلگه موسی‌آباد
  • دهستان میان‌جام

شهرها: تربت جام

• بخش نصرآباد
  • دهستان بالاجام
  • دهستان کاریزان

شهر: نصرآباد

• بخش بوژگان
  • دهستان دشت جام
  • دهستان هریرود

شهرها: نیل‌شهر، احمدآباد صولت

• بخش پائین جام
  • دهستان زام
  • دهستان گل بانو

شهر: سمیع‌آباد

• مسجد خواجه عزیزالله تربت جام: در شهر تربت جام و در شمال آرامگاه شیخ جام قرار دارد. در حال حاضر به صورت نیمه ویران درآمده‌است و از سده ۵ هـ.ق. بر جای مانده‌است.
• مسجد عتیق تربت جام
• مسجد کرمانی تربت جام
• مسجد نو تربت جام: این مسجد در جانب شرقی مزار واقع است و با یک مقصوره چلیپا شکل و شبستان‌های ستون دار طرفین آن و یک حیاط کوچک مستطیل شکل مشخص می‌شود. رواق شرقی، با مسجد عتیق پیوند خورده‌است و برای این کار، الزاماً بخشی از آن و احتمالاً بناهای مغولی شمال مجموعه تخریب شده‌است. دری که جایگزین محراب گنبد شده، راهی را برای ورود به مسجد جدید فراهم ساخته‌است. دیوارهای تکیه حیاط، تاق‌های رواق‌ها و شبستان‌های طرفین گنبد مقصوره و تزیینات زیر گنبد، نسبتاً جدید هستند. تنها بخش اصلی مسجد به نظر می‌رسد که گنبد مقصوره باشد. این بنا احتمالاً توسط جلال الدین فیروز شاه، در سال ۸۴۶ هـ.ق. ساخته شده‌است.

• آب انبار لنگر تربت جام: این انوار، واقع در روستای لنگر و ۲۴ کیلومتری غرب تربت جام، قرار گرفته و ظاهراً هم‌زمان با بنای آرامگاه در دوره تیموری ساخته شده‌است. آب انبار لنگر بنای آجری بزرگی به عرض ۱۸ و طول ۲۴ و عمق آبگیر ۶ متر است. ارتفاع پوشش گنبدی آن انبار از کف زمین نیز به ۹ متر می‌رسد. این منبع حدود ۱۳۲ متر مساحت دارد و تقریباً ۲۰۰۰ متر مکعب آب را در خود جای می‌دهد. در جانب شمالی و جنوبی بنا دو غرفه آجری ساخته شده که در یکی از آنها پلکان آجری برای دسترس به آب قرار دارد. پله‌ها در عمق منبع و داخل آب ادامه پیدا می‌کند تا هر قدر سطح آب پایین رود، بتوان به آن دست یافت. غرفه دیگری که کوچک‌تر و تقریباً قرینه غرفه پلکان دار است، برای استحکام پشت بند پوشش بنا، ساخته شده‌است. احتمال دارد این بنا از ساخته‌های امیرعلی شیرنوایی، وزیر دانشمند و خیر سلطان حسین بایقرا باشد.
• آب انبار تربت شیخ جام تربت جام: این بنا مقابل در ورودی باغ و متصل به صحن شمالی مرقد شیخ جام واقع شده‌است. بنای اولیه آب انبار در سال ۱۰۱۰ هـ.ق. توسط «فیروزبن حسین» نامی ساخته شده و در دوره ناصرالدین شاه (۱۲۷۰ هـ. ق) تعمیر و بازسازی شده‌است. (نقشه ش ۱۱۰ پایین) بنا با مصالح آجر و ساروج و گل ساخته شده و دارای طرحی مستطیل شکل با درگاهی در میانه هر ضلع و پوششی گنبدی است.

• قلعه گبری تربت جام: این قلعه بر فراز کوهی در ۱ کیلومتری روستای قلعه گبری، در جنوب غربی پل خاتون قرار دارد. این دژ بایستی از دژهای اسماعیلیه باشد. قلعه شامل تأسیسات زیست دراز مدت، مانند حوض ساروجی یا سنگی و… نیست و تنها نیاز فوری و روزمره ساکنانش را برآورده می‌کرده‌است.
• قلعه گوش لاغر تربت جام: در بیرون روستای گوش لاغر، بر سر راه مشهد - صالح آباد و در ۱۱ کیلومتری شمال غرب آن، بر روی یک تپه سنگی قرار دارد. از این قلعه یک محوطه مستطیل شکل ۱۵۰ * ۱۰۰ با یک برج خراب به بلندی حدود ۵ متر دیده می‌شود. سفال‌های لعابدار، با نقش‌های کنده زیر لعاب، که در این قلعه دیده شده، دیرینگی قلعه را به سده‌های نخستین اسلامی می‌رساند، یعنی به حدود ۱۰۰۰ سال پیش و سده‌های سوم و چهارم هجری قمری.
• قلعه زورآباد تربت جام: قلعه زورآباد در کنار صالح آباد قرار دارد. این دژ از خشت و گل ساخته شده‌است. حصار شرقی ویران شده، ولی حصار غربی پابرجاست، در هر گوشه حصار، برجی دو سه طبقه ساخته شده‌است.
• قلعه استادی تربت جام: در روستای استاد، در ۸۶ کیلومتری شهر تربت جام و ۲۳ کیلومتری جنت آباد و به فاصله چند کیلومتری غرب هریرود قرار دارد. امروز از آبادی استاد یا استای اثر برجسته‌ای دیده نمی‌شود؛ ولی در آن محل بر فراز کوهی، قلعه‌ای نظامی و نیمه ویران و شاید از دوران صفوی وجد دارد. در پایین دست قلعه بازمانده آبادی‌های دیگری دیده می‌شود، با سفال‌هایی از دوره سلجوقی و تیموری.

• تپه شور قلعه تربت جام: در ۳۰۰متری جنوب غربی روستای شور قلعه که در ده کیلومتری غرب پل خاتون است قرار دارد. ظاهراً تپه شور قلعه یکی از سکونت‌گاه‌های مردمان باستانی است که به گفته «گیرشمن» از طریق دره کشف رود خود را به درون ایران کنونی رسانیده‌اند. چون در یک جای تپه که به‌طور تصادفی خاک‌برداری شده لایه‌های نمایان‌گر وجود بازمانده فرهنگ پیش از تاریخ دیده می‌شود.
• تپه صدرآباد تربت جام: در کناره جنوب کشف رود، در ۳ کیلومتری غرب پل خاتون قرار دارد. در کاوش‌های غیر مجاز، آجرهای سرخ رنگ ۵ * ۲۵ * ۲۵ سانتیمتر در آن پیدا شده‌است. در این تپه سفال‌های بدون لعاب با نقش برجسته قالب‌زده و دارای نقش‌های نیم استوانه‌ای و باندهای عمودی برجسته هستند، که تزیینات روی ظرف‌های نقره ساسانی را به یاد می‌آورند. این تأثیر از هنر دوران ساسانی مربوط به سده‌های نخستین اسلامی است.
• تپه جهانگیرآباد تربت جام: در ۷ کیلومتری جنوب شرقی پل خاتون و دو کیلومتری غرب گرماب قرار دارد. این تپه برای کشاورزی هموار شده، ولی در نقاط بلند آن، قطعه سفال‌هایی دیده می‌شود که شبیه سفال‌های تپه صدرآباد و مربوط به سده‌های نخستین اسلامی است.
• تپه طلایی تربت جام: در سه کیلومتری گوش لاغر، در کنار روستای شورستان قرار دارد. سفال‌های تپه طلایی شورستان، بیش‌تر بدون لعاب و دارای نقش‌های قالب زده و مهری هستند که این گونه سفال‌ها مربوط به سده‌های سوم تا اوایل هفتم هـ.ق. است. در غرب تپه، که خاک‌برداری شده، دیواری از خشت و گل به چشم می‌خورد و در همان محل تکه‌های آجر نیز دیده می‌شود. در میان انبوه سفال‌ها، یک سفال نخودی رنگ دست‌ساز مربوط به پیش از تاریخ نیز به دست آمده که اگر از جای دیگر به آن جا منتقل نشده باشد، دیرینگی تپه طلایی را به پیش از تاریخ هم می‌رساند. بیش از پنجاه گونه نقش گوناگون قالبی روی سفال، چندین قطعه ظرف سفالی و یک قطعه توپی کوره سفال‌گری، یک عدد هر سالم زیبا و سفال لعاب‌دار در تپه طلایی پیدا شده‌که همگی گویای یک استقرار مدنی دراز مدت از پیش از اسلام تا سده ۷ هـ.ق. در آن محل است.
• تپه قشه توت تربت جام: در ۱۰ کیلومتری صالح آباد و ۷۷ کیلومتری شمال شرقی شهر تربت جام، بر سر راه آن دو شهر قرار دارد. برش‌هایی که در اثر خاک‌برداری در بخش جنوبی محوطه ایجاد شده، تا ژرفای زیاد، لایه‌های خاکستر و خاک سوخته به همراه سفال و استخوان را نمایان کرده‌است. سفال‌های قشه توت از نظر گوناگونی در فرم، نقش‌های بسیار و دیرینگی به دو دسته بزرگ پیش از تاریخ و تاریخی بخش می‌شوند. در میان انبوه سفال‌های نقش‌دار تپه جنوبی، قطعه‌ای از کف یک ظرف کوچک مرمری سفید و یک صافی کوچک سفالی و نیمی از یک دوک گلی نیز به‌دست آمده‌است. با بررسی محوطه‌های پیش از تاریخ شمال شرق و شرق ایران روشن می‌شود که سفال‌های تپه قشه توت، از نظر نقش و فرم، با سفال‌های تپه‌های آنو، در نزدیکی عشق آباد ترکمنستان، محمدآباد مازندران، شهر سوخته سیستان، کویته پاکستان، نمازگاه، آق تپه در ترکمنستان قابل مقایسه‌است که در مجموع نزدیک هستند با سفال‌های طبقه دوم سیلک و از دوران کالکولیتیک؛ اما در جزئیات، تأثیرپذیری بسیاری از اشیاء به دست آمده در شهر سوخته سیستان، قابل دیدن است. از جمله قطعه‌ای از ظرف کوچک مرمری که نمونه آن به فراوانی در میان آثار به دست آمده از شهر سوخته سیستان دیده می‌شود.

• آرامگاه میر غیاث الدین تربت جام: روستای بزد در ۱۷ کیلومتری جنوب غربی تربت جام قرار دارد. در داخل قبرستان این روستا، بنایی است که به مقبره «میر غیاث الدین» معروف است و قبری در فضای باز و بیرونی ایوان آن جای دارد. نقشه بنا، مربع شکل و به ابعاد ۵/۱۳ * ۵/۱۳ متر است. به نظر می‌رسد که این بنا در دوره صفوی ساخته شده و در دوره‌های بعدی تزییناتی بر آن افزوده شده باشد. این بنا احتمالاً به عنوان مسجد و نمازخانه کاربری داشته‌است.
• آرامگاه خواجه عزیزالله تربت جام: این مقبره در یک کیلومتری جنوب شرقی مجموعه شیخ جام و در میان گورستانی قرار دارد که در نزدیکی آن، بقایای یک ایوان باستانی واقع است. نقشه این بنا به صورت مستطیل است که ابعاد خارجی آن، ۱۰/۱۳ * ۱۷ متر و ابعاد داخلی‌اش ۵/۱۳ * ۵/۱۴ متر است. در نمای اصلی این بنا، ایوانی با تاق آهنگ به عرض ۳۰/۵ و ارتفاع ۹۰/۷ متر وجود دارد. در اضلاع چهارگانه بنا، شاه نشین‌ها و در زوایای آن، غرفه‌هایی از بطن دیوار درآورده‌اند. این بنا فاقد هر نوع تزیین است؛ تنها تزیینات آن، منحصر به نحوه ارائه و نمایش تویزه‌ها (یزدی بندی) و سه کنج‌ها است. داخل بنا روکشی گچی داشته‌است. راه ارتباط این بنا با ایوان مجاور آن، از طریق درگاه‌هایی بوده که در ضلع جنوب غربی و داخل ایوان تعبیه شده بود و امروزه به جز درگاه داخل ایوان، بقیه آن مسدود شده‌است. شخص مدفون در این بنا، «خواجه زیدن الدین عزیزالله بن قطب الدین محمد زاهد بن صفی الدین محمود بن ابوالمعالی بن رضی الدین احمد بن قطب الدین محمد بن رضی الدین احمد متولی بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن شیخ الاسلام احمد نامقی جامی» است که سلوک وی به طریقه «نقشبدنیه» و معاصر «سلطان حسین بایقرا» بوده‌است و در بیست و هفتم ربیع‌الثانی سال ۹۰۲ هـ.ق. درگذشته‌است. تاریخ ساخت بنا نیز به نظر می‌رسد مربوط به نیمه اول قرن دهم هجری باشد.
• مجموعه آرامگاهی تربت شیخ جام تربت جام: زیارتگاه احمد بن ابوالحسن شیخ احمد جامی (۴۴۱–۵۳۶ هـ. ق) در شهرستان تربت جام، در میان جاده مشهد به هرات قرار دارد و مشتمل بر ده بنای تاریخی است که در اطراف یک حیاط وسیع مجتمع شده‌است. قبر خود شیخ، بدون هیچ گونه بنایی، به صورت روباز در مقابل ایوان عظیمی قرار دارد.
• زیارتگاه شیخ احمد: یکی از مراکز زیارتی شرق ایران است که در قرن نهم هجری به اوج شکوفایی خود رسید. مجموعه، مشتمل بر ساختمان‌هایی است که در اضلاع غربی و شمالی حیاطی مستطیل شکل و بزرگ گرد آمده‌است و در قلب مجموعه، گنبد خانه با ایوانی در جلوی آن قرار دارد. در طرفین ایوان، دو بنا به نام‌های مسجد کرمانی و گنبد سفید یا مسجد رواق، قرار دارند. در جبهه غربی گنبدخانه، سراچه؛ در سمت مشرق آن مسجد عتیق، و در جبهه جنوبی، مسجد جامع جدید واقع شده‌است که شبستان گنبددار آن با گنبد خانه مزار، بر روی یک محور که از در ورودی مجموعه شروع می‌شود. قرار دارند. در جبهه غربی صحن بزرگ مقابل ایوان مزار، بنایی موسوم به گنبد سبز که قسمتی از مدرسه جلال الدین فیروز شاه است، قرار دارد. در جلوی مجموعه نیز سر در ورودی و در مقابل آن، آب انباری واقع شده‌است. علاوه بر این‌ها، بناهایی شامل دو خانقاه از امیر تیمور در جبهه شرقی مزار، و مدرسه‌ای از علاءالدین محمد فریوندی - وزیر خراسان در زمان ابوسعید و طغاتیمورخان - و نیز مدرسه دیگری در جبهه مقابل مدرسه فیروز شاه و متصل به مسجد جامع عتیق که توسط شخصی به نام «امیر شاه ملک» ساخته شده‌است، وجود دارد.
• مرقد شیخ احمد جامی نامقی تربت جام: پس از آن که شیخ احمد نامقی - عارف مشهور - در سال ۵۳۶ هـ.ق. درگذشت، او را در جلوی دروازه معدآباد به خاک سپردند. قبر شیخ که امروزه در جلوی ایوان قرار گرفته، با آجر و گچ به طول ۲۰/۵ و عرض حدود ۲ و ارتفاع حدود ۱ متر ساخته شده‌است و در کنار آن، درخت پسته کوهی کهنسالی قرار دارد که زایران تربت شیخ، اعتقاد خاصی بدان دارند. دو سنگ قبر افراشته سفید رنگ بر بالای سر و پایین پای مرقد وی نشانده‌اند که بر روی آن‌ها کتیبه‌هایی به خط کوفی و نستعلیق نوشته شده‌است و حواشی و قسمت‌های مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپیچی و مقرنس زینت یافته‌است. بر گرداگرد مزار شیخ، معجری سفید رنگ به طول ۸ متر و ارتفاع ۵۰ سانتی‌متر کشیده‌اند و به فاصله هر یک متر آن، ستون سنگی سیاه رنگی قرار داده‌اند که تعداد آن‌ها ۱۸ عدد است و بر روی برخی از آن‌ها که در جبهه رو به روی صحن قرار دارند، کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق دیده می‌شود.
• آرامگاه خواجه حسام تربت جام: در ۱۸ کیلومتری شمال شرقی صالح آباد، رشته کوه کناری هریرود پهلو گشوده و دره و گذرگاهی ساخته‌است و برابر آن آبادی بزرگی پدید آمده و قراول‌خانه‌ای دایر بوده‌است و چون در سده ۸ هـ.ق. خواجه حسام الدین، حسن بن علی بن محمد شافعی ابیوردی، از شاگردان ملا سعد تفتازانی در آن جا به خاک سپرده شده، از آن پس نام خواجه حسام را یافته‌است. آرامگاه خواجه حسام به گونه چهار طاقی بزرگ، از آجر ساخته شده و رکن الدوله، والی خراسان، که در سال ۱۲۹۹ هـ.ق. از این محل دیدن کرده‌است، نوشته‌است این چهار طاقی رو به خرابی است.

• روزنه جام
• مرکز پژوهشی مرکز اینترنت آفتاب – تربت جام

شاه قاسم اموار: مقبره شاه قاسم انوار در فاصله ۲۰ کیلومتری از تربت جام قرار دارد و در روستای لنگر محود آباد واقع است. این بنا به همراه آب انبار مجاور آن مربوط به قرن ۸ می‌باشد.

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای شهرستان تربت جام دارد.

• پورتال جامع اطلاع‌رسانی تربت جام روزنه جام
• سایت فرهنگی، اجتماعی، خبری تربت جام