فهرست شهرستان‌های استان خراسان رضوی

استان خراسان رضوی در حال حاضر ۳۳ شهرستان دارد و پس از استان فارس، دومین استان ایران از لحاظ تعدد شهرستان‌هاست.[1] نام چهار شهرستان مشهد، قوچان، سبزوار و تربت حیدریه در دومین قانون تقسیمات کشوری ایران در آبان ۱۳۱۶ ذیل استان شمال شرق به میان آمد. دو ماه بعد که قانون اصلاح شد، همین چهار شهرستان به اضافهٔ گناباد، در کنار بجنورد و بیرجند (که این دو حالا خارج از استان قرار گرفته‌اند) هفت شهرستان استان نهم را تشکیل دادند. سایر شهرستان‌ها در طول زمان از همین شهرستان‌های «اولیه» منتزع شدند. شهرستان‌های نیشابور، کاشمر، و درگز به ترتیب در ۱۳۲۰ و ۱۳۲۲ و ۱۳۲۷ پدید آمدند. درگز در ۱۳۳۵ منحل و ضمیمهٔ قوچان شد، اما فقط چهار سال بعد دوباره تشکیل شد.[2] شهرستان تربت جام در ۱۳۳۵ به وجود آمد و تایباد در ۱۳۵۴. سایر شهرستان‌ها پس از انقلاب ۱۳۵۷ و بنا بر سومین قانون تقسیمات کشوری ایران (مصوب ۱۳۶۲) ایجاد شدند. هنگام تقسیم استان خراسان، ۱۹ شهرستان از ۲۷ شهرستان خراسان در خراسان رضوی قرار گرفتند،[3] هرچند شهرستان‌های قائنات و فردوس به ترتیب در سال ۱۳۸۳ و ۱۳۸۵ از خراسان رضوی جدا شدند و به خراسان جنوبی پیوستند.[4][5] جدیدترین شهرستان تشکیل‌شده، گلبهار است که ۱۲ آبان ۱۳۹۹ تأسیس شد.

شهرستان‌های استان خراسان رضوی در ۱۳۹۹

تراکم جمعیت به تفکیک شهرستان

نام اکثر شهرستان‌ها از نام بزرگترین شهرشان اخذ شده‌است، هرچند استثناهایی میان شهرستان‌های نوبنیادتر مثل بینالود یا کوهسرخ دیده می‌شود که به نام عوارض جغرافیایی منطقه، چون رشته‌کوه بینالود، نامگذاری شده‌اند. برخی دیگر نظیر جوین یادآور نام تاریخی همان منطقه هستند. سه شهرستان پس از به وجود آمدن تغییر نام دادند: باخرز در ۱۳۵۹ به تایباد تغییر نام یافت[6] (در سال ۱۳۸۹ دوباره شهرستان جدیدی به نام باخرز تشکیل شد که از تایباد منتزع شده بود). نام برداسکن در ۱۳۷۹ به بردسکن اصلاح شد[7] و نام تخت‌جلگه در ۱۳۹۰ به فیروزه تغییر کرد.[8] همچنین نام شهرستان بینالود محل بحث بوده‌است و در سطح محل عموماً از عنوان طرقبه–شاندیز برای اشاره به آن استفاده می‌شود و پیشنهادهایی برای تغییر نام آن نیز ارائه شده‌است.[9][10]

هر شهرستان به ۲ تا ۴ بخش تقسیم شده‌است و هر بخش ۱ تا ۶ دهستان دارد. در مجموع استان خراسان رضوی ۷۹ بخش، ۱۷۵ دهستان، و ۸۱ شهر دارد.[1] همهٔ شهرستان‌ها بخشی به نام مرکزی دارند که مرکز شهرستان در آن واقع است؛ جز شهرستان بینالود که بخش مرکزی ندارد و مشتمل بر دو بخش طرقبه و بخش شاندیز است. سه شهرستان تربت حیدریه، سبزوار، و نیشابور فرمانداری ویژه دارند و از اختیارات گسترده‌تری نسبت به سایر شهرستان‌ها برخوردارند.[11][12] شهرستان‌های خواف و تربت جام هر کدام با ۵ شهر، بیشترین نقاط شهری در استان را دارند. مشهد پرجمعیت‌ترین شهرستان استان است که به تنهایی بیش از نیمی (۵۲ درصد) از جمعیت استان را در خود جای داده‌است.[13] کم‌جمعیت‌ترین شهرستان استان، داورزن است که فقط ۲۱٬۹۱۱ نفر جمعیت دارد. خواف با مساحت ۹٬۸۲۷ کیلومتر مربع پهناورترین شهرستان استان است و گلبهار با ۱٬۰۰۷ کیلومتر مربع کوچک‌ترین. میانگین مساحت شهرستان در این استان ۳٬۵۳۰ کیلومتر مربع است و میانگین جمعیت ۱۹۴٬۹۸۵ نفر.