سنگ فیروزه از سنگ‌های قیمتی و دارای طیف رنگی آبی و سبز (فیروزه‌ای) است. سنگ فیروزه معمولاً در کنار سنگ چخماق و به صورت رگه‌های بسیار باریک در لابه لای سنگ‌های آذرین (آتشفشانی) شکل می‌گیرد. این سنگ از عناصری چون مس، آلومینیوم، فسفات، هیدرواکسید و آب تشکیل شده که بسته به نوع و درصد این ترکیبات و محل تشکیل آن، دارای طیف وسیعی از رنگ آبی کمرنگ، پررنگ، سبز روشن و در مواردی تا سبز تیره می‌باشد. بهترین و گرانبهاترین نوع آن نیز با رنگ آبی سیر و عجمی نامیده می‌شود. وزن مخصوص فیروزه بین ۶۲/۲ تا ۸۳/۲ و سختی آن برابر شیشه یعنی ۶ است.انواع فیروزه با توجه به محیطی که فیروزه از آن به دست می‌آید (جنس توده‌های معدن) به دو نوع فیروزه سنگی و خاکی تقسیم‌بندی شده که نوع خاکی آن از مسیل‌ها و رسوبات به دست می‌آید و به دلیل عدم تغییر رنگ آن با گذشت زمان، گران بهاتر و مرغوب تر می‌شود. نوع سنگی آن نیز از میان سنگ‌های آذرین استخراج می‌گردد. معادن فیروزه در ۳۵ کیلومتری شمال غربی مرکز شهرستان (شهر فیروزه)، در دامنه‌های جنوبی ارتفاعات بینالود و در ۴ کیلومتری دو روستای معدن پایین و معدن بالا ، از دهستان فیروزه، بخش مرکزی شهرستان فیروزه واقع شده‌است و تمامی فیروزه کاران این شهر نیز همه بومی هستند و هنرمندانی در نیشابور، مشهد و اصفهان به این کار اشتغال دارند. از نظر کیفیت (مرغوب بودن) فیروزه، انواع آن قبل از تراش شامل موارد ذیل می‌باشد:

1. فیروزه عجمی: گرد و درشت است و تقریباً خالص و بدون رگه می‌باشد، رنگ آن آبی سیر و گران‌قیمت‌ترین نوع فیروزه است.
2. عجمی نیم رنگ: از نوع قبلی کم رنگ تر و دارای کمی ناخالصی است.
3. عربی: فیروزه تخت، با لایه‌های نازک است با رنگ آبی سیر.
4. توفال: مانند عربی است، دارای ناخالصی بوده و سنگ آن از میان رفته و فقط لایه‌ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی‌مانده‌است.
5. توفال نیم رنگ: از نوع قبلی کمی روشن‌تر است.
6. توفال سفید: رنگ آبی خیلی روشن دارد، احتمالاً نام دیگر آن شروام می‌باشد.
7. چغاله (چاغوله): فیروزه‌ای درشت، شبیه عجمی اما به رنگ آبی کم رنگ.
8. شجری: دارای ناخالصی به شکل شاخ و برگ درخت و رگه دار است.
9. شکوفه: فیروزه‌ای است ریزتر از چغاله و فیروزه کمی دارد.
10. فیروزه چال یا نرم: این فیروزه کمی بزرگتر از عدس بوده که در سنگ‌های معدن دیده می‌شود.
11. فیروزه درشت: سنگ‌های نسبتاً بزرگی است که در آن رگه‌های باریک و پراکنده و نازک فیروزه دیده می‌شود و نازل‌ترین نوع آن است.

فیروزه در اثر چربی تغییر رنگ می‌دهد و در مقابل رطوبت یا خشکی به سبزی می‌گراید. اشکال مختلف آن را می‌توان بیضی، قلبی، انگشتری و برجسته نامید و برای مراقبت و حفظ اصالت فیروزه، آن را در میان خاک اره یا ماسه مرطوب نگداری می‌کنند. در گذشته فیروزه را با انفجار صخره‌ها یا به طریق سنتی با خیساندن سنگ‌ها استخراج می‌کردند، به این ترتیب که قلوه سنگ‌های جدا شده از کوه را در حوضچه‌های پر از آب قرار می‌دادند و پس از این که قلوه سنگ‌ها کاملاً خیس و سست می‌شد، آن‌ها را سایش داده، فیروزه را جدا می‌کردند. اما امروزه با استفاده از یک چرخ برقی، قطعات سنگ معدن را سایش داده و فیروزه را به سهولت (با افت کم) از آن جدا می‌سازند. از فیروزه بیشتر به عنوان نگین و ترصیع در انگشتر، گردن بند، دست بند و ظروف نقره استفاده می‌کنند. در گذشته فیروزه مرغوب به روسیه و ایتالیا ارسال می‌شود.

قدیمی‌ترین اسنادی که در مورد فیروزه خراسان در شهرستان‌های فیروزه و نیشابور سخن گفته‌اند، کتاب‌هایی نظیر: ـ کتاب «جهان نامه» تألیف محمد بن بکران (خراسانی)، که در سال ۶۰۵ هجری قمری به نام سلطان علاء الدولهٔ خوارزمشاه تألیف شده. ـ «عرایس الجواهر و نفایس الاطایب» ابوالقاسم عبدالله کای (به سال ۷۰۰ هـ. ق) و «تنسوخ (ق) نامه ایلخانی» منتسب به خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. در طی دوره صفویه و پس از آن، سیاحان خارجی و داخلی نظیر ژان باپتیست تاورنیه (جواهرسازی مشهور فرانسوی به سال ۱۰۴۶ هـ. ق)، فریزر (۱۲۳۸ هـ ق)، آرثور کانالی (۱۲۴۶ هـ ق)، ژنرال فریه (۱۲۶۱ هـ ق)، کرزن (۱۳۰۹ هـ ق)، صنیع الدوله (۱۳۰۳ هـ. ق) و … از فیروزه و فیروزه تراشان نیشابور بسیار سخن گفته‌اند و برخی (ژنرال فریه) اشاره کرده‌اند که عده‌ای از فیروزه تراشان نیشابور از «بدخشان تاجیکستان»، به این شهر آمده‌اند.

کانال شهروند خبرنگار فیروزه:firoozehIRIB@