بازار تبریز

راسته بازارها و بازارهای بزرگ تبریز به معابر عمومی مسقف گفته می‌شود که فاقد در ورودی هستند و به عنوان معابر اصلی بازار عمل می‌کنند. از مهم‌ترین راسته‌های بازار تبریز عبارتند از راسته بازار جدید، راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، قیزبستی بازار، و بورکچی بازار (کلاهدوزان)، بازار صادقیه، بازار یمنی دوز، سراجان، پنبه‌چی بازار، بازار ابوالحسن، شیشه‌گرخانه، پشت بازار امیر (بازار بیگلربیگی)، بازار دله زن بزرگ و کوچک (دلاله‌زن)، بازار دوه‌چی، بازار رنگی خیابان و بازار کره‌نی خانا.

بعضی بازارها که هم تیمچه محسوب می‌شوند هم بازار، برای خود در و دروازه داشته و نام بازار دارند. مثل قندفروش بازار، عباچی بازار، شاهزاده (شازدا) بازار، توتونچی لر و….[7]

تیمچه‌ها به فضاها و مناطقی که سقف آن‌ها به صورت گنبدی و آجرکاری و با سبک تاریخی خاص ساخته شده‌اند گفته می‌شود. تیمچه‌ها دارای درهای ورودی بزرگ و محکمی هستند که روزها باز و در شب و ایام تعطیلی بسته می‌شوند. هر تیمچه نگهبانانی دارد که آن‌ها را «اوداباشی» (سرایدار) گویند. تیمچه‌ها از نظر کاربری به چهار قسمت تقسیم شده‌است. فضای عمومی تیمچه که محل انبار و انبوهی کالاها است، زیرزمین که مخصوص انبار کردن و حفظ و نگهداری کالا است، اتاق حجره همکف تیمچه که محل داد و ستد و رتق و فتق امور اقتصادی و اجتماعی است. طبقه بالای هر تیمچه که مخصوص استراحت و بیتوته شبانه در ایام قدیم بود و بازرگان غیر تبریزی در این طبقه دوم حجره، شب‌ها استراحت می‌کردند.

تیمچه‌های معروف بازار تبریز عبارتند از تیمچهٔ امیر، تیمچهٔ مظفریه، تیمچه شیخ کاظم، اوچ تیمچه‌لر (تیمچه‌های حاج شیخ)، تیمچه حاجی محمدقلی، تیمچهٔ میرابوالحسن، تیمچهٔ شعربافان، تیمچه عباچی، تیمچهٔ قندفروشان، تیمچه حاجی صفرعلی، تیمچهٔ شازدا، تیمچهٔ در عباسی، تیمچهٔ بزازان، تیمچهٔ ملک، تیمچهٔ خان، تیمچهٔ صادقیه، و ….[7]

کاروانسراها مکان‌هایی بودند که در روزگار قدیم صاحبان کاروان‌های تجارتی، کالاها و بار چهارپایان خود را در حیاط و محوطه آن‌ها تخلیه می‌کردند. اطراف کاروانسرا، اتاق‌ها، حجره و انبارهای متعددی بود که محل تجارت و داد و ستد محسوب می‌شد. حیاط کاروانسراها دارای فضای سبز و استخر و آب انبار بوده به عنوان فضای سبز و باغچه و تنفس‌گاه بازار عمل می‌کرد و اکسیژن و هوای لطیف را از طریق دریچه‌های بالای گنبد بازار تأمین می‌کرد.

از کاروانسراهای بزرگ و معروف تبریز می‌توان از کاروانسرای بزرگ امیر، کاروانسرای حاج سید حسین کهنه، میانه و تازه، کاروانسرای حاج ابوالحسن (میرابوالحسن) کاروانسرای کشمش‌چی‌لر، کاروانسرای حاج میرزا محمدنام برد.[7]

سرای امیر.

سراهای مهم بازار تبریز به واحدهای کوچک و حیاط روباز کوچکتر از کاروانسرا اطلاق می‌شود. در گذشته رسم بر این بود مال‌التجاره‌های بدون چهار پایان باربر در محوطه آن تخلیه شود.

سراهای معروف بازار تبریز عبارتند از سرای گرجی‌لر، سرای حاج رسول، سرای میرزا مهدی، سرای دو دری (ایکی قاپی‌لی)، سرای خان، سرای حاج محمدقلی، سرای میرزا جلیل، سرای آلمان‌ها در بازار کفاشان، سرای امیر، سرای امید، سرای حاج تقی، سرای در عباسی و سرای کچه‌چی‌لر.[7]

هر کدام از این سراها و تیمچه‌ها و کاروانسراها به وسیلهٔ دالان‌هایی به بازار اصلی راه دارند و اکثراً به نام تیمچه‌ها و سراهای وابسته شهرت دارند که معروفترین آن‌ها، دالان خونی (قانلی دالان)، دالان حاج رحیم، دالان میرزا محمد، دالان دو دری، دالان میرزا مهدی، دالان شعربافان است.[7]

در بازار تبریز حدود ۱۲ باب مدرسه علوم دینی و اسلامی چون مدرسه طالبیه، صادقیه، جعفریه، اکبریه، حاج صفرعلی و … وجود دارد و حدود ۳۰ باب مسجد تاریخی که با گنبدهای ضربی، مقرنس و ستون‌های سنگی مزین شده‌اند که می‌توان از مسجد جامع (جمعه مسجد)، مسجد حجت‌الاسلام، مسجد خاله اوغلی، مسجد دینوری، مسجد مفیدآقا، مسجد قیزللی (میرزا یوسف آقا)، مسجد مقبره، مسجد مجتهد، مسجد هفتاد ستون، مسجد آیت‌الله شهیدی، مسجد مولانا، مسجد دباغ خانه، مسجد حاج صفرعلی، مسجد بادکوبه‌ای، مسجد اشراقی، مسجد صادقیه و… نام برد.[7]

گرمابه‌های قدیمی و حمام‌های تاریخی در محدودهٔ بازار تبریز از نظر قدمت تاریخی و نوع و سیستم معماری دارای اهمیت هستند. حمام‌های قدیمی بازار تبریز عبارتند از حمام خان، حمام میرزا حسن قره (فردوسی)، حمام قاضی، حمام میرزا مهدی، حمام سید گلابی، حمام نوبر و ….[7]

بازار امیر یکی از مهم‌ترین و پررونق‌ترین بازارهای تبریز است. میرزا محمدخان امیرنظام، فرزند شیخ علی‌خان وزیر شاه سلیمان و نوهٔ میرآخور شیخ صفی‌الدین اردبیلی، این بازار را بنا نهاده‌است. وی در زمان ولی‌عهدی عباس میرزای نایب‌السلطنه وارد تبریز شده و به‌جهت حمایت‌های او به سمت امیرنظامی رسیده‌است.[3]

بازار بلورفروشان (قیزبستی) پیش‌تر مکان فروش وسایل شیشه‌ای از جمله بلور در سطح تبریز بوده‌است. تیمچه‌ها و سراهای آن شامل «تیمچهٔ قندفروشان»، «تیمچهٔ مظفریه»، «دالان بادامچی‌لر»، «دالان حاج شیخ»، «دالان میرزا محمد»، «سرای میرزا محمد» و «سرای گرجیلر (جورجیلر)» می‌شود.[8]

از تیمچه‌ها و سراهای بازار حرمخانه می‌توان به «تیمچهٔ سعدیه»، «تیمچهٔ هاشمیه»، «سرای آلمانی‌ها» و «سرای صاحب‌دیوان» و (ساختمان سنگی کلانتری ۸ سابق) اشاره کرد.[8]

بازار شیشه‌گرخانه در گذشته محل فروش انواع شیشه بوده و بیش‌تر دکان‌های آن به شیشه‌سازی مشغول بوده‌اند. این بازار از دو سرا به نام‌های «حاج رسول» و «میرزا علی‌النقی» تشکیل یافته بودکه شهرداری تبریز این دو سرا را تخریب کرده و در محل آن‌ها، بازار و پارک شمس تبریزی را احداث نمود. امروزه بازار شیشه‌گرخانه محل عرضهٔ انواع لوازم آرایشی و لوازم‌التحریر است.[3]

بازار صادقیه محل فروش انواع قالی دست‌بافت تبریز بوده‌است. تیمچه‌ها و سراهای معروف این بازار شامل‌اند بر «تیمچهٔ حاج رحیم»، «دالان خونی»، «سرای بزرگ شاهزاده»، «سرای دباغایی»، «سرای دودری»، «سرای قدیم سید حسین»، «سرای کوچک شاهزاده» و «سرای میانهٔ سید حسین».[9]

تیمچهٔ اخلاقی»، «تیمچهٔ حسینی»، «تیمچهٔ شعرباغان» و «سرای میراسماعیل» تیمچه‌ها و سراهای مهم بازار عباچی می‌باشند.[8]

بازار فرش تبریز معروف به بازار مظفریه، یکی از دیدنی‌ترین آثار تاریخی شهر تبریز است. این بازار از قدیم‌الایام محل فروش فرش‌های بافت نقاط مختلف بوده‌است و هم‌اکنون نیز همین کاربرد را داراست. این بازار در زمان ولی عهدی مظفرالدین‌شاه بنا شد و نام بازار نیز منسوب به همین شاه قاجار می‌باشد.

بازار کفاشان از مهم‌ترین مکان‌های تولید و عرضهٔ کفش در تبریز است. تیمچه‌ها و سراهای متعدد این بازار، محل دوخت و دوز و عرضه انواع کفش است. تیمچه‌ها و سراهای بازار کفاشان شامل‌اند بر «تیمچهٔ امید»، «تیمچهٔ حاج ابوالقاسم»، «سرای امید»، و «سرای حاج ابوالقاسم».[10]

بازار یمنی‌دوز در گذشته محل دوخت نوعی کفش محلی به نام یمنی بوده‌است. تیمچهٔ شفیع، سراهای آقا، شاهزاده، و شفیع تیمچه‌ها و سراهای این بازار به‌شمار می‌روند.[10]

راسته‌بازار جزء یکی از بزرگ‌ترین بازارچه‌های بازار تبریز است. تیمچه‌ها و سراهای متعددی در این بازار وجود دارد که محل عرضهٔ بسیاری از اقلام مصرفی است. این بازارچه به بازار ملی نیز شهرت دارد. «تیمچهٔ حاج تقی»، «تیمچهٔ حاج شیخ»، «تیمچهٔ حاج صفرعلی»، «تیمچهٔ حاج محمدقلی»، «تیمچه‌های دودری»، «دالان خان»، «سرای حاج محمدقلی»، «سرای درعباسی»، «سرای دودری»، «سرای شیخ کاظم»، «سرای کچه‌چی‌لی»، «سرای گرچیلر (جورچلر)»، «سرای میرزا مهدی»، «سرای میانهٔ حاج سید حسین»، «سرای میرزا جلیل» و «سرای نوی حاج سید حسین» در این بازارچه واقع شده‌ند.[10]

یک گردشگر با لباس محلی در کنار مغازه رنگرزی در بازار تبریز

در مورد نامگذاری این دالان به نام «قانلی دالان» (دالان خونی)، این گونه آمده‌است که در سال ۱۲۶۳ قمری، به «حاج اللهیار» که از لوطیان و پهلوانان محلهٔ ورجی بود، خبر می‌دهند که داروغه یا رئیس شهربانی شهر به نام «حاج رجبعلی خان داروغه» در یک مهمانی گفته است که به عللی تبریزیان بی‌غیرت هستند. حاج اللهیار نیز با شنیدن این سخن با ۲۷ نفر دیگر به بازار رفته و رجبعلی داروغه را در «حجرهٔ کریم نیل‌فروش» به قتل می‌رساند. پس از آن واقعه دالان «حاج سید حسین»، به نام «دالان خونی» یا «قانلی دالان» مشهور می‌شود.[11][12]

آلبرت هوتوم-شیندلر در سال ۱۳۲۸ خورشیدی دربارهٔ تبریز و بازارهای آن می‌نویسد:[4]

شهر بسیار گسترده‌است و احتمالاً از این بابت بر تهران برتری دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگ‌تر از بازارهای تهران است. تبریز صرف‌نظر از معاملات مالی و وسیلهٔ پرداخت که از این‌جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز واقعی بازرگانی ایران است. با این‌که در منتهی‌الیه شمال غربی کشور قرار گرفته‌است، تقریباً در سراسر ایران نفوذ دارد.

ژان یونیر جهانگرد فرانسوی در این رابطه می‌نویسد:[3]

زمانی تبریز نسبت به تهران یک شهر متجدد به‌شمار می‌آمد و مردم تبریز از زمان‌های قدیم حتی پیش از دوران صفویان با اروپاییان در ارتباط بودند و با آن‌ها داد و ستد می‌کردند. در حالی که در همان موقع در پایتخت کشور اصناف تهرانی از مشاهدهٔ اروپاییان دچار حیرت شده و از فروختن کالا به آنان خودداری می‌کردند. در چنین شرایطی «دوکا»، «ونیز»، «لیور» و «روبل» واحد پول کشورهای مختلف جهان در بازار تبریز مثل پول ایران رایج بود.