امپراتوری آشور کهن

از دوران آغازین سرزمین آشور اطلاعات چندانی به جز چند نام اساطیری وجود ندارد و این دوره تقریباً دوران تاریک تاریخ این سرزمین می‌باشد و ایلو-شوما ، نخستین شاه آشور است که دربارهٔ او چیزهایی می‌دانیم، و واپسین شاه دوره آغازین تاریخ آشور می‌باشد. او به سرزمین‌های سومریان یورش برد و خود او مدعی است که برای اور و نیپور که دست‌کم در ظاهر فرمانگزار گونگونوم شاه لارسا (۱۹۳۲–۱۹۰۵ پیش از میلاد) بودند آزادی به ارمغان آورده‌است. دستاورد ایلو-شوما هر چه بوده، این اندازه پیداست که نتیجه دیرپایی نداشته‌است. فهرست پادشاهان آشور، فهرستی از پادشاهان را به دست می‌دهد که «در خیمه زندگی می‌کردند». اگر آنها را به کلی افسانه‌ای ندانیم، باید گفت که آنها به احتمال زیاد شیوخ اقوام هوریانی یا دیگر نژادهای غیر سامی، و به احتمال زیاد خراجگزار قدرت‌های سومری و اکدی بوده‌اند. هیچ مدرک تاریخی وجود ندارد که نشان دهد آشور تا پیش از هزاره دوم پ. م (پایان سلسله سوم اور)، مستقل بوده‌است.

شاهانی که نیاکان آشوریان بودند

شاهانی که سرخاندان آنان مشخص نیست

شمشی-ادد یکم نخست شهر شِخنا را تسخیر کرد و آن را به شوبات-اِنلیل تغییر نام داد. سپس، استحکامات اکالاتوم در کرانه باختری رود دجله را تسخیر کرد. این اقدام، تسخیر شهر آشور را برای او امکانپذیر می‌ساخت. شش سال پس از برگشتن بر تخت شاهی اِکالاتوم، با برکنار کردن اِریشوم دوم، خود را شاه آشور خواند (۱۸۰۹ پ. م) او پسر بزرگتر خود به نام ایشمه-داگان را بر تخت شاهی اِکالاتوم نشاند و کار خود را، به منظور گسترش قلمرو پادشاهی ادامه داد.

هدف بعدی او شهر ماری بود که مسیر کاروانی بین آناتولی و میانرودان بشمار می‌رفت. یاهدوم لیم حاکم ماری، توسط خدمتکار خودش، و به احتمال زیاد به دستور شمشی-ادد یکم شاه آشور (۱۸۰۹–۱۷۸۱ پ. م)، کشته شد. شمشی-ادد یکم فرصت را دریافت و شهر ماری را اشغال کرد. زیمری لیم وارث تاج‌وتخت ماری نیز مجبور شد به یمحاض (حلب) بگریزد. در این زمان، شمشی-ادد یکم فرزند دیگر خود را به نام یَسمه-اَدَد، به تخت شاهی ماری نشاند (۱۷۹۶ پ. م) و سپس به شوبات-انلیل بازگشت.

با الحاق شدن شهر ماری به پادشاهی شمشی-ادد یکم، او بر ناحیه بزرگی حکمفرما شد و کنترل میانرودان شمالی را تحت اختیار خود گرفت. پادشاهی شمشی-ادد یکم را نخستین امپراتوری آشور دانسته‌اند. با این حال، از دیدگاه آشوریان، او یک اموری و غاصب تاج و تخت آشور به‌شمار می‌رفت و حتی روایات بعدی آشور، پادشاهی او را به رسمیت نمی‌شناسد. او سرانجام در یک نبرد کشته شد.

با مرگ شمشی-ادد یکم (۱۷۸۰ پ. م)، بخت و اقبال از سرزمین آشور برگشت و امپراتوری او یکپارچگی خود را از دست داد و در یک وضعیت جغرافیایی آسیب‌پذیر قرار گرفت. نامه‌ای که ایشمه-داگان یکم جانشین او (۱۷۸۰–۱۷۴۱ پ. م)، به برادرش یَسمَه-اَدَد شاه ماری نوشته است این اوضاع را نشان می‌دهد:

«به یَسمَه اَدَد بگو: برادرت ایشمه-داگان می‌گوید، من بر تخت خانه-ی پدرم نشسته‌ام، و به همین دلیل بسیار گرفتارم و نتوانسته‌ام خبر سلامت خود را برایت بفرستم؛ تو نباید نگران باشی. پادشاهی تو از آن توست و خواهد ماند. خدایان اَدَد و شَمَش با من همراهند. افسار مردم ایلام. مَرد [شاه] اشنونا در دست من است. بیا به یکدیگر سوگند وفاداری یاد کنیم؛ و روابط برادرانه را با یکدیگر برای همیشه حفظ کنیم.»

همزمان با انتشار خبر درگذشت شمشی-ادد یکم، رقبای قدیمی او بر آن شدند تا فرزندان و جانشینانش را از تخت به زیر بکشند. زیمری لیم که در گذشته از ماری گریخته بود، به آن منطقه بازگشت، یَسمَه-اَدَد را شکست داد و پادشاهی را از دست وی ربود (۱۷۷۹ پ. م)؛ سپس، شاه اشنونا، شهر اِکالاتوم را تسخیر کرد (۱۷۷۱ پ. م) و چندان نگذشت که حمورابی شاه بابل، کشورهای آشور و ماری را خراجگزار خود ساخت (۱۷۵۷ پ. م).

به‌طور طبیعی بیشتر آشوریان از تسلط سیاسی بیگانه به‌طور عمیق آزرده‌خاطر بودند؛ با این حال، مناسبات بابل و آشور به‌طور صرف سیاسی نبود. آشوریان که همواره نسبت به باروهای فرهنگی بیگانه آزاداندیش بودند، اینک خود را دچار سردرگمی و تضاد عاطفی با حریفان بابلی خود می‌دیدند.

از روزگاران کهن، باورهای فرهنگی از جنوب میانرودان به درون سرزمین آشور جریان می‌یافت و اینک که بابل وارث و منبع فرهنگ سومری شده بود، برخی جناح‌های پرنفوذ جامعهٔ آشوری از تداوم این گرایش احساس خشنودی می‌کردند. در رویاروی این نگرش، جناح ضد بابلی نیرومندی بود که سنت‌های بومی و احساسات میهن‌پرستانه و ملی‌گرایانه را زنده نگاه می‌داشت.

با این حال، حتی مدت‌ها بعد که آشور خود به یک قدرت چیره در منطقه تبدیل شد، به بابل به چشم الگوی فرهنگی بالغ‌تر و فرهیخته‌تر نگاه می‌کرد.

پس از درگذشت ایشمَه-داگان یکم (۱۷۴۱ پ. م)، آشور به کلی به تسخیر بابل درآمد و تنها ۱۱ سال بعد بود که موت-آشکور بار دیگر توانست پادشاهی را در آشور زنده کند (۱۷۳۰ پ. م). در پی موت-آشکور (۱۷۳۰–۱۷۲۰ پ. م)، ریموش (۱۷۲۰–۱۷۱۰ پ. م) و آسینوم (۱۷۱۰–۱۷۰۶ پ. م) به پادشاهی رسیدند و پس از آن، هرج‌ومرج و اغتشاش فرارسید.

هرج و مرج به گونه‌ای بود که در مدت ۶ سال (۱۷۰۶–۱۷۰۰ پ. م)، هفت تن غاصب، برای سلطه بر آشور به نبرد با یکدیگر پرداختند. این افراد، آشور-دوگَل، آشور-اَپلَه-ایدی، اَدَد-سَلولو، نَسیر-سین، سین-نَمیر، ایپکی-ایشتار و اَدَسی بوند. سرانجام، بِلو-بَنی بود که به این هرج و مرج پایان داد و به تخت سلطنت آشور نشست (۱۷۰۰–۱۶۹۱ پ. م). اما از این به بعد، تاریخ آشور وارد دورانی تاریک می‌گردد، و از این زمان تا پایان دوره پادشاهی کهن آشور، از پادشاهان آشور، مگر نام و درازای سالهای پادشاهی‌شان را نمی‌دانیم.

آشور، خراجگزار میتانی

• اِنلیل-نَسیر یکم (۱۴۹۸–۱۴۸۵ پ. م) - پسر پوزور-آشور سوم. او خراجگزار پادشاهی میتانی شد.
• نور-ایلی (۱۴۸۵–۱۴۷۳ پ. م) - پسر اِنلیل-نَسیر یکم - او نیز به احتمال زیاد خراجگزار میتانی بود.
• آشور-شَدونی (۱۴۷۳ پ. م) - پسر نور-ایلی بود و تنها پس از یک ماه پادشاهی، توسط عمویش از تخت به زیر کشیده شد.
• آشور-ربی یکم (۱۴۷۲–۱۴۵۰ پ. م) - پسر اِنلیل-نَسیر یکم که تاج و تخت را در پی یک کودتا به دست آورد و به احتمال زیاد بعدها خراجگزار میتانی شد.
• آشور-ندین-آهه یکم (۱۴۵۰–۱۴۳۰ پ. م) - پسر آشور-رَبی. با آغاز پادشاهی او، آشور، دوباره خراجگزار پادشاهی میتانی شد. همچنین معاهده صلحی نیز با بابل به امضا رساند. او توسط برادرش از پادشاهی برکنار شد.
• انلیل-نسیر دوم (۱۴۳۰–۱۴۲۴ پ. م) - برادر آشور-نَدین-آهه یکم و نیز، خراجگزار میتانی بود. او تاج و تخت را بوسیله یک کودتا به دست آورد.
• آشور-نیراری دوّم (۱۴۲۴–۱۴۱۸ پ. م) - پسر اِنلیل-نَسیر دوّم. خراجگزار میتانی بود.
• آشور-بِل-نینِشو (۱۴۱۸–۱۴۰۹ پ. م) - پسر آشور-نیراری دوم. او نیز خراجگزار میتانی بود.
• آشور-رِم-نینِشو (۱۴۰۹–۱۴۰۱ پ. م) - پسر آشور-بِل-نینِشو. خراجگزار میتانی بود.
• آشور-نَدین-آهه دوم (۱۴۰۱–۱۳۹۲ پ. م) - پسر آشور-رِم-نینِشو. خراجگزار میتانی بود.

با درگذشت آشور-نَدین-آهه دوم، و روی کار آمدن آشوراوبالیت یکم، دوران تاریکی که از پیرامون ۱۶۰۰ پ. م آغاز شده بود، پایان می‌یابد، و آشور، تاریخ تازه خود را که با عنوان پادشاهی آشور میانه است، آغاز می‌کند.