کلیه
کلیهها (یا گُرده[persian-alpha 1])، (انگلیسی: kidney) دو عضو قرمز-قهوهای لوبیایی شکلاند که در مهرهداران یافت می شوند. آنها در سمت چپ و راست فضای خلفی-صفاقی قرار داشته، و در انسانهای بالغ در حدود ۱۲ سانتیمتر طول دارند.[2][3] که از سه بخش قشری، مرکزی و لگنچه تشکیل شده اند. آنها خون را از سرخرگهای کلیوی، دریافت میکنند و سپس خون از راه سیاهرگهای کلیوی از آنها خارج میگردد. هر کلیه به میزنای متصل شده، که لولهی حملکنندهی ادرار ترشحی به مثانه است.
کلیه | |
---|---|
جزئیات | |
دستگاه | دستگاه ادراری و دستگاه درونریز |
سرخرگ | سرخرگ کلیوی |
سیاهرگ | سیاهرگ کلیوی |
عصب محیطی | شبکه کلیوی |
شناسهها | |
لاتین | Ren |
یونانی | Nephros |
MeSH | D007668 |
TA98 | A08.1.01.001 |
TA2 | 3358 |
FMA | 7203 |
نفرون، واحد ساختاری و عملکردی کلیههاست. هر انسان بالغ دارای ۱ میلیون نفرون است، در حالیکه کلیه موش تنها دارای حدود ۱۲٬۵۰۰ نفرون است. کلیه در کنترل حجم مایعات مختلف بدن، مولالیته، تعادل اسید-باز، غلظت الکترولیتهای مختلف، و برداشت توکسینها، دخیل است. عمل تصفیه در گلومرولها رخ می دهد: یک پنجم حجم خونی که وارد کلیه می شود، تصفیه میگردد. نمونهای از مواد بازجذب شده، شامل آب بدون حلشونده، سدیم بیکربنات، گلوکز و آمینواسید است. نمونهای از مواد ترشح شده شامل هیدروژن، آمونیوم، پتاسیم و اوریک اسید میباشد. همچنین کلیهها عملکردهایی مستقل از نفرون نیز دارند. به عنوان مثال، آنها پیشماده ویتامین D را به شکل فعال، یعنی کلسیتریول تبدیل کرده؛ و هورمونهای اریتروپوئیتین و رنین را سنتز می کنند.
فیزیولوژی کلیه، مطالعه عملکردهای کلیههاست.
نفرولوژی، شاخه فوقتخصصی از پزشکی است (پس از تخصص داخلی) که به مطالعه بیماریهای عملکردی کلیهها میپردازد همچون: نارسایی مزمن کلیوی، نشانگان نفریتیک و نفروتیک، نارسایی حاد کلیوی و پیلونفریت.
اورولوژی نیز شاخه تخصصی از پزشکی است که به جراحی بیماریهای مرتبط با کالبدشناسی کلیه (و مجرای ادراری) می پردازد، همچون: سرطان، کیست کلیه، سنگ کلیه و میزنای، و انسداد مجرای ادراری.[4]
فرآیندهایی که در مدیریت بیماریهای کلیوی به کار می روند، شامل بررسی شیمیایی و میکروسکوپی ادرار (آزمایش ادرار)، مدیریت عملکرد کلیه با محاسبه تخمینی نرخ تصفیه گلومرولی (eGFR) با استفاده از کراتینین سرم؛ و بافتبرداری کلیه و استفاده از CT اسکن جهت ارزیابی ناهنجاریهای کالبدشناختی میباشد.
دیالیز و پیوند کلیه جهت درمان نارسایی کلیه به کار می روند؛ یک (یا هردوی) این راهکارها، تقریباً همیشه، هنگامی که عملکرد کلیوی زیر ۱۵٪ باشد، به کار می روند.
نفرکتومی نیز اغلب جهت درمان کارسینوم سلول کلیوی به کار میرود.
ساختار
در انسانها، کلیهها در قسمت بالایی حفره شکمی، هر کدام در اطراف ستون فقرات، در موقعیت خلفی-صفاقی و با زاویه کمی مایل قرار دارند.[5] عدم تقارن حفره شکمی، معلول موقعیت کبد است که موجب میگردد کلیه راست کمی نسبت به کلیه چپ، در موقعیت پایینتری قرار گیرد.[6][7][8] کلیه سمت چپ تقریباً در سطح T12 تا L3 قرار داشته،[9] که کلیه سمت راست کمی پایینتر است. کلیه سمت راست دقیقاً پایین دیافراگم و پشت کبد قرار دارد. بر روی هر کلیه، غده فوق کلیوی قرار دارد. قسمت بالایی کلیه بهطور جزئی توسط دندههای ۱۱هم و ۱۲هم محافظت میشوند. هر کلیه بههمراه غده فوق کلیهای متناظرش، با دو لایه چربی احاطه شدهاست: چربی پیرامونی، بین فاسیای کلیوی و کپسول کلیوی قرار داشته، و چربی پارارنال، در موقعیت فوقانی فاسیای کلیوی قرار دارد.
کلیه ساختار لوبیا شکلی است که مرزهای محدب و مقعری دارد. ناحیه تورفتهای روی مرز مقعر وجود دارد که به «ناف کلیه» معروف است، ناحیهای که سرخرگ کلیوی از آنجا وارد کلیه و سیاهرگ کلیوی و میزنای از آنجا خارج میشوند. کلیه توسط بافت فیبری سختی به نام کپسول کلیوی احاطه شده، که خود این کپسول توسط چربی اطراف کلیه، فاسیای کلیوی، و چربی پارارنال احاطه شدهاست. سطح قدامی (جلویی) این بافتها را صفاق نامیده، در حالی که سطح خلفی (پشتی) را فاسیای عرضی مینامند.
قطب فوقانی کلیه راست، در مجاورت کبد قرار داشته، و قطب فوقانی کلیه چپ در کنار طحال قرار دارد؛ بنابراین هردو در حالت دَم به سمت پایین حرکت میکنند.
جنسیت | وزن، رنج مرجع استاندارد | |
کلیه راست | کلیه چپ | |
مذکر[10] | ۸۰-۱۶۰g | ۸۰-۱۷۵g |
مؤنث[11] | ۱۴۰-۱۷۵g | ۳۵-۱۹۰g |
در مطالعات دانمارکیها، در افراد بالغ، طول میانه کلیه چپ ۱۱٫۲cm و کلیه راست ۱۰٫۹cm اندازهگیری شد. همچنین حجم میانه کلیه چپ ۱۴۶cm3 و کلیه راست ۱۳۴cm3 بود.[12]
کالبدشناسی کلیه
کالبدشناسی درشت
ماده عملکردی، یا پارانشیم کلیه به دو ساختار عمده تقسیمبندی میشود: قشر کلیه در خارج و مدولای کلیه در داخل قرار دارد. در مقیاس درشت، این ساختارها به شکل ۸ الی ۱۸ لوب کلیوی مخروطی شکل دیده میشوند، که هر کدام شامل قشر کلیوی است که بخشی از مدولا به نام مدولای کلیوی را دربر میگیرد.[13] بین هرمهای کلیوی، زائدههایی از قشر به نام ستونهای کلیوی قرار دارند. نفرونها، ساختارهای عملکردی کلیه اند که کارشان تولید ادرار بوده، و درون قشر و مدولا گسترش یافتهاند. بخش ابتدایی فیلترکننده نفرون، جسمک کلیویست که در قشر واقع شدهاست. پس از این قسمت ابتدایی، لوله کلیوی قرار گرفته که از قشر به عمق هرمهای مدولایی میرود. بخشی از قشر کلیه به نام اشعه مدولایی، به صورت گردایهای از لولههای کلیوی اند که مایعاتشان را به مجرای جمعآوریکننده میبرند.
نوک یا پاپیلای هر هرم، ادرار را به کالیس کوچک ریخته، کالیسهای کوچک نیز داخل کالیس بزرگ محتویاتشان را خالی کرده، و سپس کالیسهای بزرگ نیز به لگنچه کلیوی محتویاتشان را تخیله میکنند. همه اینها در نهایت تبدیل به میزنای میشوند. در ناف کلیه، میزنای و سیاهرگ خونی از کلیه خارج شده و سرخرگ کلیوی وارد میشود. چربی نافی و بافت لنفاوی بهمراه گرههای لنفاوی، دور این ساختارها را احاطه میکنند. چربی نافی با حفره پر از چربی به نام سینوس کلیوی پیوستگی دارد. سینوس کلیوی در مجموع شامل لگنچه کلیه و کالیسهاست که این ساختارها را از بافت مدولای کلیوی جدا میکنند.[14]
- سیتی اسکن شکم که موقعیت کلیهها را نشان میدهد. تصویر چپ: قسمت فوقانی شکم، کبد را در سمت چپ (سمت راست بدن) نشان میدهد. تصویر مرکزی: در اینجا، کلیهها پایین کبد و طحال قرار دارند. تصویر راست: یک مقطع عرضی دیگر از کلیه سمت چپ.
- در این تصویر، ساختارهایی که نزدیک کلیهاند مشخص شده.
- مقطع عرضی جسد یک شخص، که در آن موقعیت کلیهها مشخص شدهاند.
عملکرد
کلیهها، انواع محصولات دفعی حاصل از متابولیسم را به ادرار ترشح می کنند. ساختار میکروسکوپی و واحد عملکردی کلیه، نفرون است. خون ارائه شده به این واحد عملکردی، از طریق فیلتراسیون، بازجذب، ترشح و دفع، مورد پردازش قرار می گیرد؛ پیامد چنین پردازشهایی، تولید ادرار است. مواد درون ادرار شامل پسماندهای نیتروژنی اوره از کاتابولیسم پروتئین، و همچنین پسماند نیتروژنی اوریک اسید از متابولیسم نوکلئیک اسید میباشد. توانایی پستانداران و برخی از پرندگان جهت تغلیظ پسماندهایشان به صورت ادرار با حجمی بسیار کمتر از حجم خونی که این پسماندها از آن استخراج شده اند، وابسته به سازوکار استادانهای به نام "افزایش خلاف جریانی" (countercurrent multiplication) است. برای اجرای این سازوکار، خصوصیات متعدد و مستقل نفرون ها به کار می آید: پیکرهبندی مستحکم توبولها به صورت "سنجاق مو"، نفوذپذیری یون و آب در قسمت نزولی قوس هنله، نفوذپذیری در قسمت صعودی قوس هنله، و انتقال فعال یونی به خارج در اکثر قسمت های صعودی قوس. به علاوه، تبادل خلاف جریانی توسط عروق حامل خون به نفرونها، برای فعالسازی چنین عملکردی ضروریست.
کلیه در همایستایی کل بدن، تعادل اسید-باز، غلظتهای الکترولیتی، حجم مایعات برونسلولی، و فشار خون، مشارکت می کند. همچنین کلیه، چنین عملکردهایی را هم به طور مستقل، و هم به طور هماهنگ با دیگر اعضا، بهخصوص آنها که جزوی از دستگاه درونریزند، انجام میدهد؛ هورمونهای درونریز مختلفی عملکردهای مذکور را با هم هماهنگ میکنند که شامل این مواردند: رنین، آنژیوتانسین، آلدوسترون، وازوپرسین، و پپتید ناتریاورتیک دهلیزی.
تشکیل ادرار
تصفیه
تصفیه یا فیلتراسیون، که در جسمک کلیوی صورت میپذیرد، فرآیندی است که توسط آن سلولها و پروتئینهای بزرگ حفظ میشوند، در حالی که موادی با وزن مولکولی کمتر،[15] از خون فیلتر شده تا عمل اولترافیلتراسیون (یا فراتصفیه) صورت پذیرفته و در نهایت تبدیل به ادرار شوند. کلیه ۱۸۰ لیتر از پلاسما را در روز تصفیه میکند. این فرایند به دلیل فشار هیدرواستاتیکی که بر روی دیوارههای مویرگی اعمال میکند، به فیلتراسیون هیدرواستاتیکی نیز معروف است.
بازجذب
بازجذب، انتقال مولکولهای فراتصفیه شده (اولترافیلتراسیون) به مویرگهای پیرامون توبولهای قوس هنله است. این عمل از طریق گیرندگان انتخابی که روی غشای سلولهای داخل لوله هنله قرار دارند، صورت میپذیرد. ۵۵٪ آب در توبول پروگزیمال (لوله نزدیک) بازجذب میشود. اگر سطح گلوکوز پلاسما نرمال باشد، بهطور کامل در توبول پروگزیمال (لوله نزدیک) بازجذب میگردد. مکانیسم این عمل، هم-انتقالگران +Na/گلوکوز میباشند. میزان پلاسمایی که برای اشباع انتقالگران لازم است، 350mg/dL بوده و پس از این سطح بقیه گلوکوزها بازجذب نشده و به صورت محلول در ادرار از دست خواهند رفت. سطح گلوکوز پلاسمایی ۱۶۰ کافیست تا گلوکوزوری ایجاد کند که از نظر بالینی، به علت دیابت قندی (نامهای دیگر: دیابت شیرین، یا دیابت ملیتوس) اهمیت دارد.
آمینواسیدها، در توبول پروگزیمال (لوله نزدیک) توسط ناقلان وابسته به سدیم بازجذب میگردند. بیماری هارتناپ، نقص در انتقالدهنده آمینواسید تریپتوفان است، که منجر به پلاگر میگردد.[16]
اهمیت بالینی
نفرولوژی، یکی از زیرشاخههای تخصصی طب داخلیست که با عملکرد کلیه و حالات بیماری مرتبط با بدعملکردی کلیوی و مدیریتشان شامل: دیالیز و پیوند کلیه، سروکار دارد. اورولوژی، شاخه تخصصی در جراحی است که با ناهنجاریهای ساختاری کلیه چون سرطان، کیست و مشکلات دستگاه ادراری سروکار دارد. نفرولوژیستها، پزشکان داخلی اند درحالی که اورولوژیستها جراح میباشند، با این حال هردو را اغلب "پزشکان کلیه" مینامند. مباحثی در این دو شاخه تخصصی وجود دارند که با یکدیگر همپوشانی داشته و هردو قادرند در موردشان مراقبتهایی را ارائه کنند، همچون: سنگ کلیه و عفونتها.
عوامل مختلفی در بیماریهای کلیوی دخیلند. برخی از این عوامل اکتسابی اند و در طول دوره زندگی بهوجود میآیند، همچون نفروپاتی دیابتی، درحالی که بقیه جزو اختلالات مادرزادی طبقهبندی میشوند، همچون بیماری کلیه پلیکیستیک.
در اصطلاحات پزشکی که به کلیهها مرتبط اند، از عباراتی چون renal یا پیشوند -nephro استفاده می کنند. صفت renal به معنای "مرتبط با کلیه" بوده و از لاتین rēnēs به معنای "کلیهها" گرفته شده؛ پیشوند -nephro نیز از کلمه یونانی باستان νεφρός (با تلفظ nephros) به معنای "کلیه" گرفته شده است.[17] به عنوان مثال، برداشت کلیه به کمک جراحی را "نفرکتومی" (nephrectomy) نامیده، در حالی که کاهش عملکرد کلیوی را "بدعملکردی کلیوی" (renal dysfunction) مینامند.
اکتسابی
- نفروپاتی دیابتی
- گلومرولونفریت
- هیدرونفروز، بزرگ شدن یک یا هردوی کلیهها براثر انسداد جریان ادراری میباشد.
- نفریت بینابینی
- سنگ کلیه (نفرولیتیاسیس) اختلال شایع و نسبتاً دردناکیست. شرایط مزمنی که میتواند منجر به جراحات کلیوی گردد. برداشت سنگ کلیه بوسیله درمان فراصوت، جهت شکستن سنگها به قطعات کوچکتر صورت می پذیرد، که در نهایت این قطعات از طریق مجاری ادراری خارج میگردند. یکی از نشانههای شایع سنگ کلیه، درد ناتوان کنندهایست که در میانه، یا اطراف قسمت تحتانی پشت (کمر)، یا کشاله ران، احساس می گردد.
- سرطان کلیه:
- نفریت لوپوس
- بیماری با تغییر مینیمال
- نشانگان نفروتیک، در این نشانگان گلومرول آسیب میبیند، به گونه ای که مقادیر زیادی پروتئین وارد خون و ادرار می گردد. ویژگیهای رایج دیگر نشانگان نفروتیک، شامل ورم، آلبومین پایین سرم، و کلسترول بالا میباشد.
- پیلونفریت، عفونت کلیههاست و اغلب ناشی از عوارض عفونت مجاری ادراریست.
- نارسایی کلیوی:
- نارسایی حاد کلیه
- بیماری کلیوی مزمن مرحله ۵
- تنگی شریان کلیوی
- پرفشاری کلیوی-عروقی
نارسایی کلیوی
در کل، انسانها قادرند تنها با یک کلیه به طور طبیعی زندگی کنند، چرا که میزان بافت عملکردی کلیه بیش از مقدار لازم جهت بقاء است. تنها زمانی که میزان بافت عملکردی کلیه به میزان قابل توجهی کم شود، شخص دچار بیماری کلیوی مزمن می گردد. درمان جایگزینی کلیه، به صورت دیالیز یا پیوند کلیه، زمانی انجام می شود که نرخ فیلتراسیون گلومرولی بسیار پایین رفته یا بدعملکردی کلیوی منجر به نشانههای وخیمی گردد.
دیالیز
دیالیز، درمانی است که جایگزینی برای عملکرد طبیعی کلیههاست. دیالیز هنگامی تجویز می شود که حدود ۸۵٪-۹۰٪ عملکرد کلیه دست رفته، به گونهای که نرخ فیلتراسیون گلومرولی (GFR) کمتر از ۱۵ باشد. دیالیز، زائدات محصولات متابولیکی، به علاوه آب و سدیم اضافی را حذف نموده (ازین رو به تنظیم فشار خون کمک می کند)؛ و سطح مواد شیمیایی بسیاری را در بدن حفظ می کند. امید به زندگی افرادی که دیالیز می شوند بین ۵ تا ۱۰ سال است؛ که برخیشان تا ۳۰ سال هم زنده می مانند. دیالیز را می توان از طریق خون (از کاتتر یا فیستول شریانی-وریدی) یا صفاق (دیالیز صفاقی) انجام داد. دیالیز معمولاً سه بار در هفته انجام شده که هر نوبت آن در مراکز دیالیز سیار، چندین ساعت به طول انجامیده و به دریافتکننده امکان زندگی طبیعی را می دهد، درحالی که بدون دیالیز چنین زندگی میسر نمیبود.[18]
بیماری مادرزادی
- هیدرونفروز مادرزادی
- انسداد مادرزادی مجاری ادراری
- کلیه دوتایی (دوپلکس یا دوبل)، که تقریباً در ۱٪ جمعیت رخ می دهد. این رویداد معمولاً عوارضی نداشته، اما اغلب ممکن است موجب عفونت مجاری ادراری گردد.[19][20]
- دوپلیکاسیون حالب، تقریباً دارای نسبت وقوع ۱ به ۱۰۰ تولد زنده است.
- کلیه نعل اسبی، تقریباً دارای نسب ۱ به ۴۰۰ تولد زنده است.
- تومور ویلمز (نشانگان تومور ویلمز)
- نشانگان فندقشکن
- بیماری کلیه پلیکیستیک:
- بیماری کلیه پلیکیستیک اتوزوم غالب: بیماران را در مراحل بعدی زندگی دچار مشکل میکند. تقریباً ۱ نفر از هر ۱۰۰۰ نفر دچار این بیماری می شوند.
- بیماری کلیه پلیکیستیک اتوزوم مغلوب: کمتر رواج دارد، اما شدید تر از نوع غالب آن است. این بیماری خود را پیش از تولد (in utero) یا هنگام تولد عیان می کند.
- آژنزی کلیوی، شکست در تشکیل یکی از کلیهها، تقریباً دارای نسبت ۱ به ۷۵۰ تولد زنده است. قبلاً شکست در تشکیل هردو کلیه مرگبار بود؛ با این حال پیشرفتهای پزشکی چون درمان با تزریق آمنیون (amnioinfusion) طی بارداری و دیالیز صفاقی، امکان زنده ماندن تا زمانی که امکان پیوند فراهم شود را میسر ساخته است.
- دیسپلازی کلیوی
- کلیه کوچک یکطرفه
- کلیه دیسپلازی چند-کیستی دارای وقوع تقریبی ۱ به ۲۴۰۰ تولد زنده است.
- انسداد محل اتصال میزنای-لگنچه (UPJO)؛ گرچه که در بسیاری از موارد مادرزادیست، برخی از آنها اکتسابیاند.[21]
کلیه به عنوان غذا
کلیه حیوانات در بسیاری از فرهنگها و کشورها جز غذا محسوب میشود. در ایران، انگلیس، فرانسه، اسپانیا، سوئد و بسیاری کشورها کلیه پخته و خورده میشود. در دین اسلام خوردن کلیه مکروه است.
بهطور معمول در هر فرد سالم دو کلیه وجود دارد که هر یک در یکطرف ستون مهرهها و زیر دندههای تحتانی واقع شدهاند. کلیهها به رنگ قرمز متمایل به قهوهای بوده و از نظر شکل شبیه لوبیا میباشند. هر کلیه به اندازه مشت بسته فرد است. اکثر اعضای بدن برای عملکرد مطلوب وابسته به کلیهها هستند.
مراقبت از کلیه
- احتیاط در مصرف دارو. بسیاری از داروها از راه کلیه دفع می شوند و فشار زیادی را به کلیه ها تحمیل می کنند. بعنوان مثال آنتی بیوتیک ها غالباً از راه کلیه دفع می شوند و در صورت مصرف نادرست، باعث مسمومیت کلیه یا نارسایی حاد و مزمن کلیه شوند؛ مخصوصاً آنتی بیوتیک هایی مانند جنتامایسین و سیپروفلوکساسین دارای سمیت کلیوی شدید هستند و می توانند کلیه ها را از کار بیندازند یا بیمار کنند.
- کنترل فشار خون و دیابت
- مراقبت از پهلوها و پشت کمر در برابر ضربه
- پرهیز از مصرف خوراکی های شیمیاییِ مضر
جستارهای وابسته
تصاویر بیشتر
تصاویر تشریح |
---|
|
یادداشتها
منابع
- «لغتنامه دهخدا». بایگانیشده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافتشده در ۳ نوامبر ۲۰۱۹.
- Lote, Christopher J. (2012). Principles of Renal Physiology, 5th edition. Springer. p. 21.
- Mescher, Anthony L. (2016). Junqueira's Basic Histology, 14th edition. Lange. p. 393.
- Cotran, RS S.; Kumar, Vinay; Fausto, Nelson; Robbins, Stanley L.; Abbas, Abul K. (2005). Robbins and Cotran pathologic basis of disease. St. Louis, MO: Elsevier Saunders. ISBN 978-0-7216-0187-8.
- "HowStuffWorks How Your Kidney Works". 2001-01-10.
- "Kidneys Location Stock Illustration". Archived from the original on 2013-09-27.
- بایگانیشده در فوریه ۱۰, ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine
- Glodny B, Unterholzner V, Taferner B, et al. (2009). "Normal kidney size and its influencing factors – a 64-slice MDCT study of 1.040 asymptomatic patients". BMC Urology. 9 (1): 19. doi:10.1186/1471-2490-9-19. PMC 2813848. PMID 20030823.
- Bålens ytanatomy (Superficial anatomy of the trunk). Anca Dragomir, Mats Hjortberg and Godfried M. Romans. Section for human anatomy at the Department of Medical Biology, Uppsala University, Sweden.
- Molina, D. Kimberley; DiMaio, Vincent J.M. (2012). "Normal Organ Weights in Men". The American Journal of Forensic Medicine and Pathology. 33 (4): 368–372. doi:10.1097/PAF.0b013e31823d29ad. ISSN 0195-7910. PMID 22182984. S2CID 32174574.
- Molina, D. Kimberley; DiMaio, Vincent J. M. (2015). "Normal Organ Weights in Women". The American Journal of Forensic Medicine and Pathology. 36 (3): 182–187. doi:10.1097/PAF.0000000000000175. ISSN 0195-7910. PMID 26108038. S2CID 25319215.
- Emamian SA, Nielsen MB, Pedersen JF, Ytte L (1993). "Kidney dimensions at sonography: correlation with age, sex, and habitus in 665 adult volunteers". AJR Am J Roentgenol. 160 (1): 83–6. doi:10.2214/ajr.160.1.8416654. PMID 8416654.
- Walter F. Boron (2004). Medical Physiology: A Cellular And Molecular Approach. Elsevier/Saunders. ISBN 978-1-4160-2328-9.
- Clapp, WL. "Renal Anatomy". In: Zhou XJ, Laszik Z, Nadasdy T, D'Agati VD, Silva FG, eds. Silva's Diagnostic Renal Pathology. New York: Cambridge University Press; 2009.
- Guyton and Hall, Textbook of Medical Physiology, 13th Edition
- Le, Tao. First Aid for the USMLE Step 1 2013. New York: McGraw-Hill Medical, 2013. Print.
- Maton, Anthea; Jean Hopkins; Charles William McLaughlin; Susan Johnson; Maryanna Quon Warner; David LaHart; Jill D. Wright (1993). Human Biology and Health. Englewood Cliffs, New Jersey, USA: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-981176-0.
- "Dialysis". National Kidney Foundation. 2015-12-24. Retrieved 8 November 2017.
- Sample, Ian (2008-02-19). "How many people have four kidneys?". The Guardian. London.
- "Kidneys Fail, Girl Survives with Spare Parts". Abcnews.go.com. 2010-05-18. Retrieved 2011-01-03.
- Stephen Jones, J.; Inderbir S. Gill; Raymond Rackley (2006). Operative Urology at the Cleveland Clinic. Urology Annals. 8. Andrew C. Novick, Inderbir S. Gill, Eric A. Klein, Jonathan H. Ross (eds.). Totowa, NJ: Humana Press. pp. S102–S108. doi:10.1007/978-1-59745-016-4_16. ISBN 978-1-58829-081-6. PMC 4869439.
- مشارکتکنندگان ویکیپدیا. «Kidney». در دانشنامهٔ ویکیپدیای انگلیسی.