ملک کیومرث یکم

ملک کیومرث پس از آن که رستمدار را تحت اختیار خود گرفت، به سوی ری و قومش تاخت و قلعه طبرک، بسطام و سمنان را فتح کرد. او پس از درگیری با خواجه الیاس (والی تیموری در البرز جنوبی) فرزندش به نام اسکندر را به دربار شاهرخ تیموری فرستاد و پوزش خواست.[35] کیومرث تمام مناطق سوق‌الجیشی و قلعه‌های کوهستانی منطقه را به اختیار خود درآورد و نیروهایی در این مناطق مستقر کرد. از جمله برای حفظ و حراست از مرزهای جنوبی خود، قلعهٔ طبرک (در ری) را مقاوم کرد.[36] خواجه الیاس به دربار شاهرخ شکایت برد و از او برای سرکوب ملک کیومرث، کمک خواست. شاهرخ هم یکی از مقربان دربارش به نام «عبدالعلی بکاول» را فرستاد تا ملک کیومرث را با گفتگو راضی به عقب‌نشینی از مواضعش کند. اما کیومرث نپذیرفت و در نبردی که در دربند شمیران میان او و لشکریان تیموری عراق و خراسان به فرماندهی بکاول رخ داد، پیروز شد و لشکریانش که به گزارش ظهیرالدین، با شجاعت و دلیری می‌جنگیدند، توانستند بسیاری از لشکریان خراسانی و خود بکاول را به قتل رسانند و فرزند نوجوان خواجه الیاس را اسیر کنند ولی شخص خواجه از معرکه گریخت. شاهرخ با شنیدن خبر شکست نیروهایش، پسر کیومرث که به هرات رفته بود را زندانی کرد و لشکر بزرگ‌تری به سپهسالاری «فیروزشاه» گسیل داشت. ملک کیومرث وقتی سپاه دشمن به دامغان رسید، به استقبال آنان رفت و با اهدای تحفه‌هایی توانست نظر فرستادهٔ تیموری را جلب کند و پسرش، اسکندر، بدین طریق آزاد شد.[37][38][39]

پس از درگذشت تیمور، شاهرخ به سادات مرعشی که در تبعید به سر می‌بردند، اجازه داد به طبرستان بازگردند و در حدود آمل و ساری حکومت نمایند. در سال ۸۰۹ هجری مرعشیان بازگشتند و معاصر با آنان، در ۷۷۳ هجری، کیاییان هم در شرق گیلان سربرآورده بودند. ملک کیومرث برای این که حکومت سادات در همسایگی خود را ضعیف نگهدارد، تا سال‌ها در اختلافات داخلی آنان جانب جبهه‌ای را می‌گرفت و به درگیری‌هایشان دامن می‌زد تا خیال حمله به قلمرو او را نکنند.[40]

نخستین بار، در نبرد سروکلا عده‌ای از امیر زادگان مرعشی به سردمداری سید علی ساری و سید علی آمل، درگیر جنگی درونی شدند. در این نبرد ملک کیومرث از شورش سید علی آمل حمایت کرد و با فرستادن لشکری برای او، در پیروزی این جبهه نقش داشت. سید علی ساری به شهر استرآباد گریخت و برادرش، نصیرالدین، را برای دادخواهی از شاهرخ تیموری، به هرات فرستاد. شاهرخ پاسخ مطلوبی به این درخواست داد و علی ساری در نبرد بعدی به سال ۸۱۴ هجری، با لشکریان خراسان و استرآباد توانست به قلمرو پیشین خود بازگردد و سید علی آمل، به همراه متحدش، غیاث‌الدین، به سوی دربار ملک کیومرث پناه آوردند. پس از مدتی سید علی آمل رستمدار را ترک کرد، به دربار کیاییان گیلان پناه برد و نزد سید رضی کیا روزگار گذراند؛ تا آن که در سال ۸۱۶ هجری اختلافاتی میان ملک کیومرث و حاکم آمل (قوام‌الدین دوم مرعشی) پیش آمد و قوام‌الدین حاضر نشد فراریانی را که از دست ملک کیومرث به آمل می‌گریختند به رستمدار بازگرداند. کیومرث از فرصت استفاده کرد و سید علی آمل را از لاریجان فراخواند و به او لشکری داد تا بتواند به سوی شهر آمل حمله کند. در این زمان سید علی ساری که در بستر بیماری نقرس به سر می‌برد، توان مقابله نداشت و قوام‌الدین به سوی شرق گریخت. غیاث‌الدین که پیشتر متحد سید علی آمل بود، در این زمان نزد سید علی ساری حضور داشت و توسط او عفو شده بود. به پیشنهاد او، علی ساری با علی آمل صلح نمود و اینچنین شهر آمل به علی آمل رسید.[41][42]

سید علی ساری دختر ملک کیومرث را برای سید مرتضی خواستگاری کرده و دختر قوام‌الدین را هم کیومرث برای پسرش، کاووس، خواستگار نمود. در خلال این پیوندهای خانوادگی، نمارستاق، دیلارستاق و تریته‌رستاق را که روستاهای کوهستانی مازندران بودند، به ملک کیومرث سپردند و قرار شد ملک لاریجان را از کیا ضماندار بگیرد و جزء قلمرو خود نماید و سید علی آمل هم با این قرار و مدار موافقت کند. مدتی بعد، در ۴ ذی‌الحجه ۸۲۰ هجری، سید علی ساری درگذشت و سید مرتضی جانشین او شد. نصیرالدین به وصیت سید علی ساری، برای مرتضی بیعت می‌گرفت و در آمل با سید علی آمل ملاقات و رایزنی کرد و از ملک کیومرث هم دعوت کرد که به آن شهر بیاید و در گفتگو شرکت کند. ملک کیومرث تا میرنادشت رفت و سید علی و نصیرالدین هم به کرکه‌پادشت رفتند و ملک کیومرث در آن موضع به آن‌ها ملحق شد. ملک کیومرث در این دیدار بیعت کرد و سوگند خورد که «مادامی که سید مرتضی با او خلاف نکند، او نیز در جادهٔ موافقت مستقیم باشد.»[43][44][45]

در سال ۸۱۷ هجری، ملک کیومرث برای جلب حمایت شاهرخ تیموری، به اتفاقِ برادرش تاج‌الدوله، به هرات سفر کرد. در احسن‌التواریخ ذیل وقایع سال ۸۱۷، گزارش شده «…و همچنین ملک گیومرث رستمداری با پیشکش بسیار به درگاه آسمان مقدار آمد.»[46]

نقشه قلمروهای کرانهٔ دریای مازندران در ۸۲۸ هجری. قلمرو پادوسپانی با رنگ سرخ متمایز است.

حدود یک سال پس از بیعت‌ها، نصیرالدین و مرتضی با هم اختلاف پیدا کردند و در صفر ۸۲۲ هجری کار به درگیری و جنگ کشیده شد؛ ابتدا در نبرد سیره‌چاران شورش نصیرالدین شکست خورد. اما او مجدداً در لپور تجدید قوا کرد. مرتضی از سید علی آمل و ملک کیومرث درخواست کمک کرد و کیومرث گروهی به فرماندهی «جمال‌الدین کالیج» را برای اجابت درخواست او فرستاد. نبرد لپور سه روز طول کشید و کالیج در این کارزار از اسب افتاد و مجروح شد. همچنین ۲۲ نفر از سربازان رستمداری کشته شدند. در پایان نبرد، نصیرالدین از میدان گریخت و به سوی سوادکوه رفت. خانوادهٔ نصیرالدین هم از ساری فرار کردند و از آمل به سمت رستمدار حرکت کردند. ظهیرالدین مرعشی که پسر نصیرالدین بود و از مورخان آن دوره است، در این سفر حضور داشت و پنج ساله بود. برادر کوچک‌تر او، عبدالحی، در این سفر سه سال داشت. نصیرالدین از راه لاریجان به نور آمد و ملک کیومرث در نامه‌ای به او نوشت «با وجود عهد که با سید مرتضی در میان است، از ملاقات با شما تعذر دارد، اما خانه و جا از آن شماست. به هر یک منزل اقامت ارادت است، مختارید.» نصیرالدین هم در پاسخ گفت که خواهان ملاقات با ملک نیست و چون خانواده‌اش از این ولایت می‌گذرند، مجبور به آمدن به قلمرو او شده. نصیرالدین به ناتل رستاق رفت و از آنجا خانواده‌اش را به سوی گیلان برد. پس از آن، در سال ۸۲۴ هجری، نصیرالدین با سید علی آمل متحد شد و در نبرد وازیدمال به جنگ مرتضی رفت؛ اما بار دیگر شکست خورد و از رستمدار به سوی گیلان عقب‌نشینی نمود. ملک کیومرث این بار هم علیه شکست‌خوردگان اقدامی نکرد و متعرض آنان نشد.[47]

قلعه الموت یکی از دژهای جنوب دیلم بود که پیش‌تر اسماعیلیان الموت آن را بنا نهاده بودند و در ۶۵۴ هجری هلاکوخان مغول آن را گشوده بود. پس از آن واقعه، قلعه هر از چند گاهی به تصرف گروه‌های مختلف درمی‌آمد. در سال ۸۳۰ هجری یکی از اسماعیلیان به نام «خداوند محمد»، از نسل علاءالدین محمد سوم، موفق شد این قلعه را از دست کیاییان درآوَرَد و تصرف کند. ملک کیومرث سریعاً قلعه را محاصره نمود. کیومرث در زمان کوتاهی موفق شد آن را بگیرد و سپس کوتوالی برای قلعه تعیین کرد. در همین اثنا، در مرزهای جنوبی قلمرو کیومرث حوادثی در حال وقوع بود که او را به سرحد خوار و ری کشاند. الموت به مدت یک سال و چند ماه تحت سیطرهٔ کیومرث باقی بود، تا این که کارکیا محمد (حاکم کیاییان در شرق گیلان) تصمیم گرفت آن را دوباره فتح کند. ملک کیومرث شخصاً نتوانست به مقابله با کارکیا برود و فرزند ارشدش، ملک اویس، را فرستاد تا به کوتوال الموت کمک کند. اما پیش از آن که ملک اویس به معرکه برسد، محاصرهٔ الموت موجب تسلیم کوتوال شده بود و اهالی قلعه که علوفهٔ کافی نداشتند، امان طلبیدند و قلعه را تحویل کارکیا دادند. ملک اویس هم نزد کیومرث بازگشت.[48]

در ۸۳۱ هجری، جهانشاه قراقویونلو، داروغهٔ قزوین (صدرالدین درجزینی) که تحت فرمان شاهرخ تیموری بود، را کشته و شهر را تصرف نموده بود. از آن سو، شاهرخ چهار تن از امرای همجوار آن شهر را مأمور دفع تهاجم جهانشاه نمود، که یکی از این امیران ملک کیومرث بود. با رسیدن متحدان شاهرخ به نزدیکی قزوین، جهانشاه از شهر گریخت و به سوی طارم رفت. قزوین و سلطانیه مجدداً به قلمرو تیموریان افزون گشت.[49]

در این نقشه، قلمرو سبز پررنگ سرزمین موروثی پادوسپانیان حول رستمدار است و مناطق زیتونی، هر کدام مدتی در اختیار ملک کیومرث قرار گرفتند.[50]
حد و حدود متصرفات ملک کیومرث علاوه بر رستمدار، شامل ولایات نمارستاق، دیلارستاق، تریته‌رستاق، لاریجان، رودبست، لوندر، کارود و بخش اعظم ملک ری در البرز جنوبی و شامل طالقان، تا نزدیکی‌های قزوین می‌شد.[51]

اختلافات مرزی ملک کیومرث با سادات کیایی از زمان درگذشت سید رضی کیا در سال ۸۲۹ هجری، آغاز شد. در این هنگام ملک کیومرث از اختلاف‌های داخلی خاندان کیایی استفاده کرده بود و سرحدات دو قلمرو را مورد تاخت و تاز قرار داده‌بود.[52][53] پس از آن، فتح الموت توسط کارکیا محمد، موجب دشمنی ملک کیومرث با سادات کیایی و به تبع آن، با سادات مرعشی شد که متحد سنتی‌شان بودند. بعد از این وقایع، کیومرث در نواحی مجاور الموت مدام تاخت و تاز می‌کرد. کارکیا محمد در نامه‌هایی جداگانه به او و سپهسالارش در الموت و لمسر اخطار داد؛ لیکن ملک کیومرث اعتنایی نکرد و همچنان بر آتش اختلاف می‌دمید. در پاسخ، کارکیا سپهسالارش «کیا محمد بن نوپاشا» را با لشکر رودبار و دیلمستان و بخشی از لشکریان گیلان، برای تسخیر طالقان گسیل داشت. در موضع تیره کوه، در اطراف طالقان، نبردی درگرفت و لشکر کیاییان با غارت منطقه، اموال بسیاری را به تاراج بردند و تا پای قلعهٔ شمران و قصران تاختند. بدین طریق نزاع میان ملک و کارکیا بیش از پیش بالا گرفت. در پایان فصل تابستان، که کوه‌نشینان به سوی دشت‌های گیلان می‌کوچند، ملک کیومرث اردو کشید و در تنکابن عمارت خاصهٔ سید داوود کیا را آتش زد. تعدادی از اهالی نیز که قصد مقاومت داشتند، کشته شدند که در میان آنان دو تن از اقوام سید داوود کیا بودند؛ اما خود او هنوز در نواحی کوهستانی بود. تنکابنی‌ها و سادات گرجیان، که در گیلان بودند، در پی ملک کیومرث روان شدند و پس از قتل تعداد زیادی از رستمداری‌ها، بازگشتند. خود ملک کیومرث و فرزندانش هم به سختی توانستند از این معرکه جان به در برند.[54][55]

در سال ۸۳۲ هجری، کارکیا محمد با دعوت حاکمان بیه پس، مرتضی مرعشی (حاکم ساری) و الیاس خواجه (والی تیموری قم)، علیه ملک کیومرث اتحادی برساخت. در دعوتی که کارکیا برای سید مرتضی مرعشی نوشت، «به شهادت رساندن دو سید» به عنوان بهانهٔ جنگ بیان شد؛ اما در دعوتی که او به الیاس خواجه نوشت، پیشینهٔ خصومت ملک کیومرث با الیاس و حملات گاه و بی‌گاه ملک به ملک ری و نواحی پیرامون آن اشاره شده‌است. به هر حال، در نبرد چیلک‌شار، در نزدیکی روستای چلندر، متحدان علیه ملک کیومرث از هر سو به مرز پادوسپانیان هجوم آوردند. برادرزادهٔ کیومرث، ملک نوذر، در میدان نبرد کشته شد و خود ملک کیومرث مجروح شد و از میدان نبرد به کجور گریخت و یکی از پسرانش، ملک کاووس، بازگشت و به تیراندازی مشغول شد تا ملک کیومرث بتواند بگریزد. به هیچ‌یک از فرزندان کیومرث آسیبی نرسید ولی او مجبور شد از رستمدار هم به رویان فرار کند و اکثر قلعه‌های پشتکوه به تصرف دشمنان رسید. رستمدار ویران شد و اسب مورد علاقهٔ کیومرث، به نام «بوره‌کی»، به دست کارکیا محمد افتاد. پس از پیروزی جبههٔ سادات، ناحیهٔ ناتل‌رستاق و کچه‌رستاق را به ملک نوذر (نوهٔ دختری کیومرث که پدرش ملک جهانگیر از نسل ملک طوس بود و توسط کیومرث کشته شده‌بود و خودش نزد سید مرتضی رشد کرده بود) سپردند؛ همچنین ناحیهٔ کلارستاق و چالوس را تا سرحد کچه‌رستاق را به ملک حسین (نبیره‌زادهٔ ملک جلال‌الدوله اسکندر که از ترس کیومرث با برادرش ایرج به تنکابن پناهنده بود)، سپردند. همچنین در بهار این سال لشکر گیلان به سرداری کیا محمد بن نوپاشا، واپسین قلعه‌های پادوسپانیان در پشتکوه را که در دست کوتوالان ملک کیومرث مانده بود، تسخیر و تخریب نمودند. ابتدا قلعه فالیس در طالقان را گشودند و سپس قلعه لورا را به یک دیلمی، به نام داداک، سپردند؛ سپس به قلعه امامه رفتند و بعد قلعه شمران را فتح کردند. «کیا رستم سبیل»، سپهسالار تمامی ممالک رستمدار که در آخرین قلعه اقامت داشت، در جریان فتح قلعهٔ شمران به قتل رسید. ملک کیومرث در خلال این وقایع به هرات رفت و از شاهرخ تیموری طلب بخشش و کمک نمود:[56]

… متوجه پایهٔ سریر اعلی هرات شد… به زمین‌بوسی سرافراز شد. اول عذر گستاخی‌ها و بی‌ادبی‌های خود را که از او سمت ظهور یافته بود، می‌خواست و بعد از آن التماس ملک خود نمود و آنجا در ملازمت روزی چند می‌گذرانید.

شاهرخ با خواسته‌های ملک کیومرث موافقت کرد و در حکمی از کارکیا خواست که قلمرو کیومرث را به شرط آن که تابع دربار تیموریان باشد، پس بدهد. کارکیا محمد پذیرفت و ضمن استرداد قلمرو پیشین کیومرث، خانوادهٔ او را هم که در قلعهٔ لمسر جای داده بود، آزاد کرد و از سوی مقابل، کیومرث به عنوان غرامت و خون‌بهای ساداتی که در تنکابن به قتل رسانده بود، قلعهٔ فالیس و طالقان را به او بخشید. البته این در حالی بود که کارکیا محمد در لاهیجان با شورش یکی از امیرزادگان کیایی، به نام سید حسین کیا، هم روبرو بود و توانایی نداشت تا با حکم صادره از هرات مخالفت نماید و نامه‌ای در پاسخ به شاهرخ تیموری نویسد. بدین ترتیب ملک حسین، که کلارستاق و چالوس به او سپرده شده‌بود، به گیلان بازگشت و نزاع میان کیاییان و ملک کیومرث پایان پذیرفت.[57]

پس از آن که سید مرتضی و نصیرالدین مرعشی در ۸۳۷ و ۸۳۶ هجری درگذشتند، اختلافات میان وارثانشان باقی ماند. محمد مرعشی به جای مرتضی، به حکومت ساری دست یافت و ظهیرالدین مرعشی همچنان در پناه دربار کیاییان گیلان بود. در سال ۸۴۰ هجری عده‌ای از اهالی ناراضی ساری در رستمدار جمع شدند و در نامه‌ای به ظهیرالدین، از او درخواست کردند که رهبریشان را برای شورش علیه سید محمد، به عهده گیرد. ملک کیومرث هم در نامه‌ای به ظهیرالدین، از آمدنش حمایت نمود. وقتی لشکر ظهیرالدین حرکتشان را آغاز کردند و به آمل رسیدند، حاکم این شهر (کمال‌الدین پسر قوام‌الدین دوم) هم به ناراضیان پیوست و جمیع لشکریان به سوی شرق حرکت کردند. در بارفروش‌ده سپاه حامیان محمد به سپهسالاری «سید زین‌العابدین حسینی پازواری» به هماورد آنان آمد؛ اما شکست خورد و عقب‌نشینی نمود. بار دیگر لشکریان ساری تجدید قوا کردند و در نبرد مرزناک درگیری بزرگی روی داد که این بار ظهیرالدین شکست خورد و به همراه کمال‌الدین متواری شد.[58][59]

ملک کیومرث که روز ۱۰ شوال در ناتل‌رستاق بود، پس از شکست ظهیرالدین و مجروح شدن او، پسرش کاووس را با سیصد نفر سواره به سرحد قلمروش فرستاد تا مجروحان را با خود به رستمدار برگرداند و طرفین یکدیگر را در لرکه‌پادشت، از توابع آمل، ملاقات کردند و در موضع میرنا دشت اردو بر پا کردند. از سوی دیگر، سید محمد به همراهی امیر هندکا (والی تیموری استرآباد) با لشکر ساری و استرآباد در پی ظهیرالدین تاختند و در لرکه‌پادشت مستقر شدند. ملک کیومرث هم شخصاً به میرنا آمد و با ظهیرالدین و کمال‌الدین دیدار و گفتگو نمود و دستور داد جراحی پیکان فرورفته در پای ظهیرالدین را درآورد. ملک کیومرث که مقابله با ارتش تیموری را در توان خود نمی‌دید، پیشنهاد صلح دو جبهه را مطرح کرد؛ اما محمد مرعشی که از پشتیبانی بهتری برخوردار بود، نپذیرفت و ادعا می‌کرد که می‌خواهد تا کجور و نمک‌آبرود را فتح کند. ملک کیومرث نقشه‌ای کشید و از ظهیرالدین خواست که از راه ساحلی به سوی بارفروش‌ده برود و این‌گونه سپاهیان دشمن را مجبور به بازگشت نماید و سوگند خورد که تا زمانی که ظهیرالدین به رستمدار بازنگشته، با سید محمد صلح نمی‌کند. ظهیرالدین با چهارصد سوار و علی‌رغم جراحت، دشمن را دور زد و آنچنان که ملک کیومرث گفته بود، کرد. سید محمد با اطلاع از اوضاع، به ملک کاووس گفت که پیش‌شرط صلح این است که رستمداریان ظهیرالدین را دیگر به قلمرو خود راه ندهند. ملک کیومرث شرط را پذیرفت و در ملاقات با سید محمد و امیر هندوکا، صلح‌نامه این‌چنین تعیین شد که پادوسپانیان دیگر ظهیرالدین و کمال‌الدین را به رستمدار راه ندهند و پناهندگان سیاسی که در هفت سال اخیر از مازندران به قلمرو آنان آمده‌اند را تحویل دهند و در عوض میان‌رود به قلمرو کیومرث ضمیمه گردد. ملک کیومرث پس از پذیرش پیمان، به کمال‌الدین یک ماه فرصت داد که سرزمینش را ترک کند و به سوی گیلان برود و برای ظهیرالدین هم پیکی فرستاد و او را از اخبار جدید مطلع نمود.[60]

با توجه به جایگاه اجتماعی کمال‌الدین در آمل و طرفداری مردم این شهر از او، سید محمد او را عفو کرد و حکومت شهر را بار دیگر به او بخشید و سید مرتضی که پیشتر در شهر مستقر شده‌بود، به قلمرو ملک کیومرث گریخت. ظهیرالدین و کمال‌الدین مرعشی از پیمان عقد شده ناراضی بودند و میان‌رود آمل، که به قلمرو پادوسپانی الحاق شده‌بود، را سرزمین موروثی مرعشیان می‌دانستند. اختلاف میان کمال‌الدین و ملک کیومرث به درگیری انجامید و سید مرتضی با ارتش کیومرث توانست به سوی آمل لشکر بکشد و منطقه را تاراج کند؛ اما در یکی از نبردهایی که میان طرفین درگرفت، شکست خورد و به رستمدار بازگشت و کیومرث به او پناه داد. مدتی بعد کمال‌الدین درگذشت و سید مرتضی توانست در ۸۴۹ هجری مجدداً به حکومت آمل برسد.[61][62]

زمانی که ملک کیومرث با حملهٔ سید محمد مرعشی و امیر هندوکا مواجه بود، کیاییان به مرزهای غربی او دست‌اندازی کردند و لشکر تنکابن را به ملک حسین، ملک ایرج و ملک طوس سپرده بودند تا شهرهای چالوس و گرگوگردن که در اختیار ملک اویس بود، را ویران کنند. ملک کیومرث به محض این که مقدور شد، از راه کلاردشت به کجور رفت ولی لشکریان گیلان مناطق مذکور را به آتش کشیده و بازگشته بودند. در رجب ۸۴۵ هجری در میان کیاییان جنگ داخلی درگرفت و کارکیا میراحمد بن محمد برای آن که بتواند از کمک کیومرث در این نبردها استفاده کند، قلعه‌های طالقان و فالیس را به او پس داد. کارکیا میراحمد خود به رودسر رفت و تا مدت‌ها با نزدیکانش در آنجا مستقر ماند.[63][64]

در ۸۴۶ هجری نیز کیومرث تصمیم گرفت ری و دماوند را به قلمروش ضمیمه کند ولی پس از تسلط بر شهرها، شاهرخ تهدید کرد و با رسیدن لشکریان تیموری به نیشابور، ملک کیومرث اظهار پشیمانی نمود و مناطق مذکور را به سلطان محمد بایسنقر سپرد.[65]

پس از آن که جهانشاه قراقویونلو توانست بر عراق فائق آید، ملک کیومرث با او پیمان اتحاد بست و تعهد کرد علیه کارکیا محمد دوم او را یاری دهد. در عوض بنا بر حکم جهانشاه، طالقانات را به او سپردند و او ضمن تصرف طالقان در سال ۸۵۶، آنجا را به فرزندش ملک بهمن سپرد.[66]