اسماعیلیان الموت

بخشی از مجموعه مباحث تشیع دربارهٔ: اسماعیلیه
مفاهیم قرآن ظاهر باطن نور پیر گنانه عقل علم حجت داعی دعوت تقیه اعداد خدافراگیردانی تناسخ
اصول هفتگانه عشق به محمد و اهل بیت مطهرات نماز زکات روزه حج جهاد
تاریخ مستعلیه و نزاریه شعیب نبی شعیب سبعیه قرمطیان ابوسعید جنابی ابوطاهر جنابی خلافت فاطمیان الموت شهادت بغداد قاضی نعمان ناصرخسرو اروی صلیحی ذوعب بن موسی نزاریه مستعلیه حافظی باطنیه حسن صباح حشاشین الموت دژ لمسر قلعه الموت قلعه مسیف رشیدالدین سینان ستبانث پیر صدرالدین بوسزورمنی آقاخان جماعت‌خانه دعای مقدس
ائمه قدیم علی حسن حسین سجاد باقر جعفر صادق اسماعیل محمد وفی احمد تقی محمد عبدالله زکی عبیدالله مهدی قائم منصور معز عزیز حاکم ظاهر مستنصر نزار / احمد مستعلی امیر بن مستعلی طیب ابوالقاسم
ائمه نزاری و داعیان طیبی   نزاریه کریم آقاخان طیبیه-مستعلیه بهره داوودیه مفضل سیف‌الدین بهره سلیمانیه فخری عبدالله بهره علویه حاتم زکی‌الدین
درگاه اسلام

اسماعیلیه یا باطنیه فرقه‌ای از شیعه امامیه است که معتقدان آن، محمد بن اسماعیل برادرزاده موسی کاظم را آخرین می‌دانستند. ظهور این فرقه اصلاً نتیجه اختلاف در امامت اسماعیل بن جعفر صادق با برادرش موسی بن جعفر بوده‌است. اسماعیلیان معتقدند که پس از مرگ جعفر صادق (در قرن هشتم میلادی) امامت به پسر بزرگتر وی می‌رسید؛ اما چون پسرش اسماعیل پیش از پدر درگذشته بود، امامت به محمد بن اسماعیل منتقل شد که سابع تام است و دور هفت با او تمام می‌شود و پس از او امامت در خاندان وی باقی ماند. آنها در میان اهل سنت به «باطنیان» مشهورند و شیعه هفت امامی نیز نامیده می‌شوند. اسماعیلیه به دو فرقه مستعلوی و نزاری تقسیم می‌شوند.

اسماعیلیان در نقاط مختلف اصفهان از جمله قلعه‌های لنجان، شاهدژ، کوه‌های غربی و جنوبی اصفهان ساکن بودند. آنان با این که با حکومت وقت مشکلاتی داشتند اما فعالیت‌هایی به دور از ذهن در طول تاریخ به آن‌ها نسبت داده شده‌است. مثل این که افرادی که از کوچه‌های خلوت و باریک در حال گذر بودند را دستگیر کرده و به قتل می‌رساندند. آنان به خاطر اعمالی که داشتند تحت فشار حکومت قرار گرفتند که به دنبال آن سلجوقیان عبدالملک بن عطاش را به طرز فجیعی در این زمان به قتل رسانیدند و دیگر افراد مشکوک به باطنی‌گری هم در خرمن‌ها آتش زدند.[4][5] اسماعیلیان هم که از این اوضاع به شدت خشمگین بودند در ربیع‌الاول ۵۱۵ ه‍.ق مسجد جامع و کتابخانهٔ آن را به آتش کشیدند. به گفتهٔ ابن اثیر در ۵۱۵ ه‍. ق، یک هفته پیش از آتش‌سوزی، قصری سلطنتی در اصفهان سوخت که از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین قصرها بوده‌است، وی همچنین اضافه می‌کند این حریق توسط باطنیان انجام شده‌است.[6][7][8]

بقایای قلعه الموت

• قلعه الموت
• کوه قلعه فردوس
• قلعه دختر فردوس
• قلعه لمبسر
• قلعه کوه قائن
• قلعه میمون دژ
• قلعه دژ کوه
• قلعه مصیاف
• قلعه بزرگ طبس
• قلعهٔ شاهدژ در نهبندان، زیرکوه، اصفهان، سمنان، شاهرود و در مجموع حدود دویست قلعه[9]

*بر اساس کتاب حسن صباح خداوند الموت تألیف: پل آمیر در دوره سلجوقیان بوده و حدود سال ۵۰۰ هجری که می‌توان نتیجه گرفت تواریخ بالا به میلادی ذکر شده‌است.

تاریخ ایران
ایران پیش از تاریخ پیش از میلاد دوران دیرینه‌سنگی ایران (از دوران باستان تا ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد) دوران نوسنگی و مس‌سنگی ۴۸۰۰ سال (۸۰۰۰ - ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد) عصر برنز در ایران ۲۰۰۰ سال (۳۱۸۰ - ۱۱۸۰ پیش از میلاد) نیاایلامی ۵۰۰ سال (۳۲۰۰–۲۷۰۰ پیش از میلاد) تمدن جیرفت ۹۰۰ سال (۳۱۰۰ – ۲۲۰۰ پیش از میلاد) تمدن ایلام ۲۱۶۱ سال (۲۷۰۰–۵۳۹ پیش از میلاد) اکد ۲۵۰ سال (۲۴۰۰–۲۱۵۰ پیش از میلاد) لولوبی (قوم) ۱۶۰۰ سال (۲۳۰۰–۷۰۰ پیش از میلاد) کاسیان ۳۴۵ سال (۱۵۰۰ – حدود ۱۱۵۵ پیش از میلاد) امپراتوری آشوری نو ۳۰۲ سال (۹۱۱–۶۰۹ پیش از میلاد) اورارتو ۲۷۰ سال (۸۶۰–۵۹۰ پیش از میلاد) منائیان ۲۳۴ سال (۸۵۰–۶۱۶ پیش از میلاد)
دوران باستان کلاسیک پادشاهی ماد ۱۲۸ سال (۶۷۸–۵۵۰ پیش از میلاد) سکاها ۲۷ سال (۶۵۲–۶۲۵ پیش از میلاد) امپراتوری بابل نو ۸۷ سال (۶۲۶–۵۳۹ پیش از میلاد) شاهنشاهی هخامنشی ۲۲۰ سال (۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد) ارمنستان بزرگ ۷۵۹ سال (۳۳۱ پیش از میلاد – ۴۲۸ م.) آتورپاتکان حدود ۶۰۰ سال (۳۲۰ پیش از میلاد – سده سوم م.) پادشاهی کاپادوکیه ۳۳۷ سال (۳۲۰ پیش از میلاد – ۱۷ م.) امپراتوری سلوکی ۲۴۹ سال (۳۱۲–۶۳ پیش از میلاد) پادشاهی پنتوس ۲۱۹ سال (۲۸۱–۶۲ پیش از میلاد) فرترکه (سده سوم پیش از میلاد) شاهنشاهی اشکانی ۴۷۱ سال (۲۴۷ پیش از میلاد – ۲۲۴ م.) پادشاهی میشان ۳۶۳ سال (۱۴۱ پیش از میلاد – ۲۲۲ م.) شاهان پارس ۳۵۶ سال (۱۳۲ پیش از میلاد – ۲۲۴ م.) پادشاهی سورن حدود ۲۰۵ سال (۱۹ – ۲۲۴ م.) شاهنشاهی ساسانی ۴۲۷ سال (۲۲۴ – ۶۵۱ م.) زرمهرشاهیان حدود ۲۸۵ سال (سده ششم م. – ۷۸۵ م.) کارنوندیان حدود ۴۵۰ سال (۵۵۰ – سده یازدهم م.)
دوران میانه خلافت راشدین ۲۹ سال (۶۳۲–۶۶۱ م.) خلافت اموی ۸۹ سال (۶۶۱–۷۵۰ م.) خلافت عباسی ۵۰۸ سال (۷۵۰–۱۲۵۸ م.) گاوباریان دابویی ۱۱۸ سال (۶۴۲–۷۶۰ م.) باوندیان ۶۹۸ سال (۶۵۱–۱۳۴۹ م.) مسمغان دماوند ۱۰۹ سال (۶۵۱–۷۶۰ م.) گاوباریان پادوسپانی ۹۳۳ سال (۶۶۵–۱۵۹۸ م.) جستانیان حدود ۲۰۹ سال (۷۹۱ – سده یازدهم م.) علویان طبرستان حدود ۴۳۶ سال (۸۶۴ – سده چهاردهم م.) طاهریان ۵۲ سال (۸۲۱–۸۷۳ م.) سامانیان ۱۸۰ سال (۸۱۹–۹۹۹ م.) صفاریان ۱۴۲ سال (۸۶۱–۱۰۰۳ م.) غوریان حدود ۳۳۶ سال (پیش از ۸۷۹ – ۱۲۱۵ م.) ساجیان ۴۰ سال (۸۸۹–۹۲۹ م.) سالاریان ۱۴۳ سال (۹۱۹–۱۰۶۲ م.) زیاریان ۱۶۰ سال (۹۳۰–۱۰۹۰ م.) بنو الیاس ۳۶ سال (۹۳۲–۹۶۸ م.) آل بویه ۱۳۳ سال (۹۳۴–۱۰۶۲ م.) غزنویان ۲۰۹ سال (۹۷۷–۱۱۸۶ م.) آل کاکویه ۱۳۳ سال (۱۰۰۸–۱۱۴۱ م.) شاهان نصری ۲۰۷ سال (۱۰۲۹–۱۲۳۶ م.) ملوک شبانکاره ۳۲۵ سال (۱۰۳۰–۱۳۵۵ م.) امپراتوری سلجوقی ۱۵۷ سال (۱۰۳۷–۱۱۹۴ م.) خوارزمشاهیان ۱۵۴ سال (۱۰۷۷–۱۲۳۱ م.) اسماعیلیان ۱۶۶ سال (۱۰۹۰–۱۲۵۶ م.) اتابکان آذربایجان ۹۰ سال (۱۱۳۵–۱۲۲۵ م.) اتابکان یزد ۱۷۸ سال (۱۱۴۱–۱۳۱۹ م.) اتابکان فارس ۱۳۴ سال (۱۱۴۸–۱۲۸۲ م.) هزاراسپیان ۲۶۹ سال (۱۱۵۵–۱۴۲۴ م.) پیشتکینیان ۷۶ سال (۱۱۵۵–۱۲۳۱ م.) قراختاییان کرمان ۸۳ سال (۱۲۲۳–۱۳۰۶ م.) ملوک مهربانی ۳۰۳ سال (۱۲۳۶–۱۵۳۷ م.) کرتیان ۱۵۲ سال (۱۲۴۴–۱۳۹۶ م.) ایلخانان ۷۹ سال (۱۲۵۶–۱۳۳۵ م.) چوپانیان ۲۲ سال (۱۳۳۵–۱۳۵۷ م.) آل مظفر ۵۸ سال (۱۳۳۵–۱۳۹۳ م.) جلایریان ۳۹ سال (۱۳۳۷–۱۳۷۶ م.) سربداران ۳۹ سال (۱۳۳۷–۱۳۷۶ م.) آل اینجو ۲۲ سال (۱۳۳۵–۱۳۵۷ م.) چلاویان ۵۲ سال (۱۳۴۹–۱۴۰۳ م.) مرعشیان ۲۳۷ سال (۱۳۵۹–۱۵۹۶ م.) امپراتوری تیموری ۱۳۷ سال (۱۳۷۰–۱۵۰۷ م.) کیاییان ۲۲۲ سال (۱۳۷۰–۱۵۹۲ م.) قراقویونلو ۶۲ سال (۱۴۰۶–۱۴۶۸ م.) آق‌قویونلو ۴۰ سال (۱۴۶۸–۱۵۰۸ م.)
دوران معاصر اولیه ایران صفوی ۲۳۵ سال (۱۵۰۱–۱۷۳۶ م.) هوتکیان ۷ سال (۱۷۲۲–۱۷۲۹ م.) ایران افشاری ۶۰ سال (۱۷۳۶–۱۷۹۶ م.) ایران زندی ۴۳ سال (۱۷۵۱–۱۷۹۴ م.)
دوران معاصر ایران قاجاری ۱۲۹ سال (۱۷۹۶–۱۹۲۵ م.) کشور شاهنشاهی ایران ۵۴ سال (۱۹۲۵–۱۹۷۹ م.) دولت موقت ایران ۲ ماه در ۱۹۷۹ م. جمهوری اسلامی ایران ۴۲ سال و در جریان (از ۱۹۷۹ م. تا کنون)
جستارهای وابسته نام‌های ایران فهرست شاهان ایران فهرست رؤسای کشور ایران تاریخ اقتصاد ایران تاریخ نظامی ایران فهرست جنگ‌های ایران
گاه‌شمار تاریخ ایران رده:تاریخ ایران درگاه ایران

ادب فارسی در نزد اسماعیلیان اهمیت بسیاری داشت و به خاطر اینکه بیشتر پیروان آنان از مردمان عام بودند بیشتر کتاب‌های خود را به فارسی می‌نوشتند. از آن‌ها نوشته‌ها و شعرهایی به زبان فارسی بر جای مانده‌است. بزرگترین شاعر و نویسندهٔ اسماعیلی ناصرخسرو است که در قرن پنجم هجری می‌زیست. از دیگر شخصیت‌های ادبی پیرو فرقهٔ اسماعیلیه؛ حکیم سعدالدین بن شمس الدین نزاری بیرجندی قهستانی معروف به حکیم نزاری قهستانی (نیمهٔ دوم سده هفتم و آغاز قرن هشتم هجری قمری) است که متأسفانه به همین علت پیرو اسماعیلیه بودنش؛ به هیچ عنوان از او در ایران معاصر نامی آورده نشده و کمتر کسی از این شخصیت ادبی گمنام؛ نام و نشانی شنیده‌است. دیوان قائمیات از حسن محمود کاتب و «هفت باب از حسن محمود کاتب» اثری نویافته و در خور توجه در ادبیات اسماعیلی است.[10]

رشد و شکوفایی علم و ادب در هر دوره به نظر حاکمان بستگی دارد، در دوران نزاریه دانشمندان و بزرگان از اوضاع خوبی برخوردار بودند و می‌توانستند در قلعه‌های اسماعیلیه کار کنند. یکی از مهم‌ترین کتاب‌های این دوران «دستورالمنجمین» است که در کتابخانه قلعه الموت قرار داشت و در زمان یورش مغولان به دست هلاکوخان افتاد. در واقع این کتاب تنها سندی است که اسامی کتاب‌های موجود الموت در آن ذکر شده‌است. در رابطه با تصرف قلعه‌های اسماعیلیه به دست مغولان مخصوصاً الموت، گفته شده‌است:

کانون‌های بسیاری در پی شکل‌گیری قدرت‌های محلی پدید آمدند که دربار این حاکمان را به محلی برای فعالیت‌های روشن‌اندیشانه تبدیل کردند. این کانون‌ها در اصفهان، ری، شیراز و همدان پراکنده بود و فعالیت گروه‌های مختلف، از جمله حنفی و اسماعیلی را ممکن ساخت. در این دوران کتاب‌خانه‌ها و دارالعلم‌های بسیاری تشکیل شد که کتابداران آن از فرهیختگان بودند و این امر باعث شد دانشمندان مختلف برای جلوگیری از نابودی کتاب‌هایشان آن‌ها را به کتاب‌خانه و دارالعلم‌ها اهدا کنند.[13]

دستورالمنجمین از نسخه‌های نجات یافته الموت است، که به دلیل دقت و امانت‌داری نویسنده‌ناشناس، در ذکر منابع و نام مؤلفان کتب موجود در الموت اهمیت بسیاری دارد. نویسنده آن از اتباع حسن صباح بوده که بین سال‌های ۴۸۷_۵۱۳ هجری آن را نوشته‌است.[14] عنوان یکی از فصل‌های کتاب، «فی حرکه الفلک مقبلا و مدبرا علی مذهب اصحاب الطلسمات» است. در آن به حرکت نوسانی شکل فلک اشاره شده‌است که به مدت ۶۴۰ سال حرکتی از مغرب به مشرق دارد که این حرکت را «اقبال فلک» نام‌گذاری کردند و ۶۴۰ سال بعد از آن حرکتی از سمت مشرق به مغرب است به نام «ادبار فلک». در ادامه توضیحاتی است از این دو حرکت و در آخر این فصل نام چندتن از نویسندگان و آثار آن‌ها ذکر شده‌است؛ که می‌توان به کتاب «التفهیم» نوشته ابوریحان بیرونی، «صورالکواکب» نوشته ابوجعفر خازن و کتاب «العالمین» اشاره کرد.[15] در بخش تاریخی این کتاب مؤلف پس از یادآوری تعدادی از منابع که جدول‌های خود را بر اساس آن‌ها ایجاد کرده‌است، نام آن‌ها را ذکر می‌کند. «تورات»، «تاریخ یعقوبی» ابن واضح یعقوبی، «المبتدا» از ابوحذیقه اسحاق بن بشر قرشی و… از این نمونه کتب بودند. برای بررسی آثار موجود در کتاب‌خانه‌های اسماعیلیان می‌توان به اسناد بازمانده از نزاریان شام توجه کرد.[16]

سکه‌های موجود از این دوران نشان از وجود ضراب‌خانه در دستگاه اسماعیلیان بوده‌است. مورخان معتقدند این ضراب‌خانه در کرسی دیلم یعنی خود دژ الموت قرار داشته‌است. طرح و نقشی که بر روی و پشت سکه حک شده‌است نشان می‌دهد، کارکنان ضراب‌خانه از هنر بی‌بهره نبودند و بسیار عجیب است که توانستند چنین جملات طولانی را به زیبایی روی سکه‌ای به اندازه یک ریالی رایج حک کنند. در این سکه‌ها بی‌اعتنایی اسماعیلیان، نسبت به سلجوقیان و خلفای عباسی کاملاً مشخص است؛ اسماعیلیان برخلاف اصول متداول زمان هیچ اسمی از آن‌ها ذکر نکردند. نزار، فرزند المستنصر فاطمی در سال ۴۸۷ هجری کشته‌شد و پس از او ۶ خلیفه دیگر در مصر به حکومت رسیدند اما اسماعیلیان ایران هرگز آن‌ها را به رسمیت نشناختند و تا ۷۰ سال پس از مرگ نزار باز نام او را بر روی سکه‌ها می‌آوردند. اسماعیلیان او را به حق و برگزیده می‌دانستند، اگرچه آن‌ها به دلیل مخالفت با خلفای عباسی، تلاش برای براندازی مذهب تسنن، تبلیغ شیعه و مبارزه با فرمانروایان ایرانی به ملاحده معروف شدند؛ اما سکه‌ای که در دوران محمد بن بزرگ امید ضرب شده‌است نشان از تعلق آن‌ها به خاندان نبوت است. نام محمد را روی سکه می‌آوردند و در حاشیهٔ آن به «احفاد اکرمین و ائمه الطاهرین» درود می‌فرستادند. سکه‌هایی که در سال ۵۵۵ هجری در دوران محمد بن بزرگ امید ضرب شده‌است زیبایی خاص خود را دارد و به خاطر اختلافات مذهبی و حوادث سیاسی که در خود جای داده‌است دارای اهمیت بسیار است. روی این سکه‌ها عباراتی همچون: «لا اله الا الله» «محمد رسول‌الله» «محمد بن بزرگ امید» «ضرب هذا الدنیر بکرسی الذیلم سنه خمس و خمسین و خمساه علی ولی‌الله» «المصطفی لدین الله» «نزار صلواه الله علیه و علی احفاده الاکرمین و ائمه الطاهرین» طراحی شده‌است.[17]

• علیخانی، یوسف (۱۳۸۶). به دنبال حسن صباح (داستان زندگی خداوندالموت). تهران: ققنوس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۱۱-۵۳۱-۹. دریافت‌شده در ۱۴ دی ۱۳۹۱.
• کریمی زنجانی اصل، محمد (۱۳۸۴). «دستورالمنجمین و علوم متداول نزد نزاریان ایران در عهد حسن صباح». پیک نور.
• اعظمی، چراغعلی (۱۳۵۱). «سکه‌ای یکتا و بی‌همتا از تاریخ الموت». گوهر.