درفش کاویانی

پرچم ایران در دوره‌های مختلف، دستخوش دگرگونی‌های بسیاری شده‌است. از نظر تاریخی در متون اوستایی و نوشته‌های بجا مانده از دوران هخامنشی اشارهٔ مستقیمی به درفش کاویانی نشده‌است؛ ولی در دوران سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان این درفش بر روی سکه‌ها مشاهده شده‌است و به‌طور رسمی پرچم هر سه پادشاهی بوده‌است.[1] درفش کاویانی بر روی سکه‌ای مربوط به دوره فرمانداری بگداد یکم به چشم می‌خورد. بگداد یکم اولین فرترکه (فرماندار) ایرانی بود که به دست سلوکوس یکم بر پارسه گماشته شد.[2]

تصاویر درفش کاویانی مربوط به بیش از ۲۳۰۰ سال پیش همچنان بر روی سکه‌ها موجود است؛ ولی بیشتر دانش ما در مورد جنس درفش کاویانی به نوشته‌های تاریخ‌نویسان پس از ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد. طبری در کتاب تاریخی و جامع خود به نام تاریخ طبری می‌نویسد: درفش کاویانی از پوست پلنگ درست شده و درازای آن دوازده اَرَش بود که اگر هر اَرَش را که فاصلهٔ بین نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی‌متر به حساب آوریم- تقریباً پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابوالحسن مسعودی نیز به همین موضوع اشاره می‌کند. ابن خلدون گزارش می‌کند که درفش کاویانی دارای ستاره‌ای در مرکز بود و چنین اعتقادی وجود داشت که تا زمانی که کسی که این درفش را حمل می‌کند شکست ناپذیر است. تاریخ‌شناس، آرتور کریستنسن (A. Christensen) باستانشناس و ایرانشناس دانمارکی، درفش کاویانی را به عنوان پرچم سلطنتی ساسانیان پذیرفت و استدلال کرد که اسطورهٔ کاوه با توجه به شهرت خاندان «کارن» (Karen) که تبارش را تا «قارن» (Qaren) پسر «کاوه» پی‌گرفته بود، درفش کاویانی را به عنوان نماد خود به‌کار می‌برد.[3] استیگ ویکندر (S. Wikander) تاریخ‌شناس سوئدی، با این دیدگاه موافق بود اما استدلال کرد که این درفش را گروهی از مردان جنگ‌جوی عصر اوستایی و نگهبانان و راهبان جنگی دین زرتشت هم حمل می‌کردند. وی همچنین ثابت کرد که درفش کاویانی در دوران پارتی (اشکانیان) پرچم ملی ایران بوده‌است. مدتی در مورد این ادعاها اختلاف نظر وجود داشت، تا اینکه پس از کشف سکه‌ای مربوط به دورهٔ فرمانداری بَگداد یکم، فرترکه سلوکیان در پارسه، مشخص شد که دیرینهٔ درفش کاویانی به دوره فرمانداران ایرانی در دوره سلوکی بازمی‌گردد که بعبارتی بیش از ۵۰۰ سال از دورهٔ ساسانیان کهن‌تر می‌باشد. در این سکه مشاهده می‌گردد که درفش کاویانی دارای چهار نقطهٔ بزرگ است. همچنین مشاهده می‌شود که نه‌تنها فَرَتَرَکه‌های پارسه درفش کاویانی را به عنوان پرچم خود معرفی کردند، بلکه آن را در کنار آتشکده و نماد فر کیانی بر روی سکه‌های خود به نمایش درمی‌آوردند. در همهٔ سکه‌ها به‌خوبی مشخص است که درفش کاویانی دارای چهار نقطه و آویزه بوده و در میان آن یک گل وجود داشته‌است.

گفته می‌شود که علامت + که بر روی پرچم کاویانی بوده همان چلیپا یا صلیب ایرانی است که نماد و آیکون خورشید در فرهنگ ایرانی و آئین مهری بوده‌است[4] کاوه فرخ بیان می‌کند که بالاترین نشان دوره ساسانی درفش کاویانی می‌باشد و تصویری بازسازی شده از درفش کاویانی بر اساس شاهنامه ارائه می‌دهد.[5] به هنگام حمله اعراب به ایران، در جنگ جنگ قادسیه درفش کاویانی به دست ضرار بن الخطاب افتاد که او بابت درفش، مبلغ سی هزار دینار از عمر بن خطاب دریافت کرد، هرچند گفته می‌شود ارزش راستین درفش ۱٫۲ تا حتی دو میلیون دینار بوده‌است.[6][7] و چون درفش را نزد عمر بن خطاب، خلیفه مسلمانان، بردند، وی از بسیاریِ گوهرها، دُرها و جواهراتی که به درفش آویخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشتهٔ تاریخ بلعمی عمر خلیفه اعراب مسلمان دستور داد تا گوهرهای آن را بردارند و درفش را در آتش بسوزانند.[4]

درفش کاویانی نقشی نمادین در بین جنبش‌های با تفکرات ملی‌گرایانه ایران از آغاز اسلام تاکنون بازی کرده‌است و نشان جنبش‌های ضد حکومت‌های اسلامی در ایران بوده‌است. یعقوب لیث صفاری در هنگام قیام خود علیه عباسیان در شعری که از طرف او برای خلیفه عباسی ارسال شد، چنین نوشت: «درفش کاویانی (عَلَم الکابیان) همراه من است و امیدوارم که زیر سایهٔ آن بر ملتها فرمانروایی کنم»[8]

در دوران نوین، درفش کاویانی نقشی نمادین در جنبش‌های ملی‌گرایانه و سیاسی داشت. این نماد نه تنها در جنبش‌های سیاسی پوپولیست جایگاه خاصی داشت. بلکه نمادی بود که در ملی‌گرایی نوین ایران توأمان دارای نقشی عقیدتی، فرهنگی و روشنفکری بوده و نماد میهن‌پرستان به‌شمار رفته‌است.[9]

فردوسی در شاهنامه چنین می‌گوید:

بعدها نیز هر پادشاهی به آن گوهری می‌افزود تا در شب نیز درفش کاویان بیشتر بدرخشد. درفش کاویان، نشانِ جمشید و نشانِ فریدون نیز نامیده می‌شد.[4][12]

نظامی در خمسه می‌گوید:

اشاره به درفش کاویانی در اساطیرِ ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم ضحاک برمی‌گردد. ضحاک ماردوش، شاهی است که در اثر بی عدالتی و ظلم شیطان شانه‌هایش را بوسه می‌زند و از جای بوسه‌ها مارهایی می‌رویند. ضحاک برای اینکه زنده بماند باید روزانه مغز دو جوان را به مارها بدهد و کاوه آهنگر نیز کسی است که هفده فرزندش قربانی مارها شده‌است. در این هنگام، کاوه برای آن که مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی می‌کند و آن را بالا می‌گیرد تا مردم گرد او آیند. سپس با کمک مردم، کاخ فرمانروای ضحاک خونخوار را در هم می‌کوبد و فریدون را بر تخت شاهی می‌نشاند. فریدون نیز پس از اینکه به شاهی رسید فرمان می‌دهد تا چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش بیارایند و زر و گوهر به آن بیفزایند و آن را درفش شاهی خواند؛ و بدین شکل کلمه دَرَفش کاویانی پدید آمد.

درفش کاویان بر اساس طرح فرش پازیریک

• 
  نماد رئیس‌جمهور تاجیکستان.
• 
  روی جلد نشریه ملی گرایانهٔ کاوه که به‌دست سیّدحسن تقی‌زاده در زمان جنگ جهانیِ اول چاپ می‌گردید.
• 
  تجسمی هنری و نوین از درفش کاویانی با رنگ‌های متفرقه که جنبه زینتی دارد.
• 
  گل دوازده‌پر گاهشمار شاهنشاهی که در مرکز درفش کاویانی قرار دارد.

• فرش بهارستان
• هفت گنج خسرو پرویز
• سرو کشمر
• درفش هخامنشی
• کاوه آهنگر
• آرش کمانگیر

• ایران در زمان ساسانیان نوشته کریستنسن ترجمهٔ یاسمی