دبیرستان فردوسی

مدرسهٔ محمدیه در ۲۱ صفر ۱۳۳۵ قمری برابر با ۲۶ آذر ماه ۱۲۹۵ خورشیدی با کوشش دکتر عباس ادهم (اعلم‌الملک) نخستین رئیس فرهنگ آذربایجان پس از مشروطیت تأسیس شد. دکتر اعلم‌الملک نخستین بار در ۱۳۳۰ قمری (۱۲۹۰ خورشیدی) با پست ریاست بهداری همراه محمدولی خان تنکابنی (سپهدار اعظم) والی آذربایجان به تبریز آمد و برای یاری به امور فرهنگی، مدرسه فیوضات را دولتی کرده و ماهانه دوهزار ریال کمک خرجی به آن مدرسه اختصاص داد. در این تاریخ ارتش روسیه تزاری به آذربایجان تاخته و پس از اشغال تبریز شمار فراوانی از مشروطه خواهان را کشت و صمدخان شجاع‌الدوله با پشتیبانی ارتش روسیه تزاری فرمانروای آذربایجان شد.

اعلم‌الملک نیز به تهران بازگشت ولی پس از دو سال به همراه محمدحسن میرزا ولیعهد احمد شاه قاجار به تبریز آمد و در صدد تأسیس یک مدرسه دولتی برآمد و برای کمک به مدارس حکمت، رشدیه، تمدن، نوبر با جلب نظر بازرگانان و اشخاص علاقه‌مند عوارضی برای کالاهای تجارتی و امانات پستی و گذرنامه تعیین کرد و در سال ۱۳۳۵ قمری (۱۲۹۵ خوشیدی) مدرسه دولتی محمدیه را به ریاست باقر طلیعه و نظامت میرزا تقی خان رفعت افتتاح کرد.

ابوالقاسم فیوضات دانش آموزان کلاس‌های متوسطه فیوضات را به مدرسه دولتی محمدیه فرستاد و خودش آموزگار ریاضیات در این مدرسه شد و به جز وی طلیعه تدریس عربی، علی خان ادیب خلوط آشتیانی تدریس ادبیات و تاریخ، صالح لقمان ادهم تدریس حقوق و تعلیمات مدنی، علی مجیر مولوی تدریس شیمی و محسن رفعت و تقی رفعت تدریس زبان خارجه را به عهده داشتند.

مدرسه محمدیه در سال نخست تأسیس با چهار کلاس در محله سرخاب در ساختمان میرزا موسی خان امین‌الملک برپا شد. سال دیگر به خانه‌های فرمانفرما در محله ششگلان منتقل شد. مدرسه در سال دوم برپائیش نزدیک به صد تن دانش آموز داشت. با تشویق اعلم‌الملک مدیران مدارس متوسطه شاگردان خود را به این مدرسه فرستادند و خود نیز در آنجا به تدریس پرداخت و سال به سال به شماره کلاس‌ها افزوده شد تا در سال ۱۲۹۸ خورشیدی که یک مدرسه شش کلاسه کامل شد.[1]

اعلم‌الملک مؤسس دبیرستان فردوسی تبریز

اولین گروه فارغ‌التحصیلان در خرداد ۱۲۹۹ هشت تن بودند. در سال ۱۲۹۷ رئیس مدرسه ابوالقاسم فیوضات و ناظم آن عبدالله فریور بود. در سال ۱۲۹۹ فیوضات به ریاست معارف آذربایجان منصوب شد و اسماعیل امیرخیزی معلم ادبیات، رئیس مدرسه شد. در همین سال مدرسه به حیاط صندوقخانه عمارت حرمخانه (فرمانداری امروزی) انتقال یافت و سپس مدرسهٔ متوسطه نامیده شد. سرانجام در سال ۱۳۱۳ مدرسه متوسطه به نام دبیرستان فردوسی نام‌گذاری شد و به جز سه کلاس دورهٔ اول دارای شش کلاس دورهٔ دوم دبیرستان شد. اسماعیل امیرخیزی تا ۳۰ مرداد ۱۳۱۴ رئیس دبیرستان بود. در این مدت دبیرستان از نظر شماره کلاس‌ها و شماره دانش آموزان و چگونگی تحصیل و تدریس پیشرفت کرده بود و امیرخیزی در همان سال رئیس دبیرستان دارالفنون تهران شد و به پایتخت رفت.

دوره دوم دبیرستان در سال تحصیلی ۱۹–۱۳۱۸ به ساختمان دانشسرای پسران انتقال یافت و دوره اول در همان مکان اول به نام دبیرستان فردوسی تحت نظر مؤیدی اداره می‌شد، در سال تحصیلی بعد مدرسه پیوسته دانشسرای پسران شد و دوره دوم دبیرستان در همان سال به ساختمان کنونی دبیرستان توحید (پروین سابق) در کوی لیل آباد پیش از احداث خیابان شریعتی (شهناز پیشین) و از شهریور ۱۳۲۰ به محل کنونی دبیرستان در خیابان خمینی (پهلوی پیشین) انتقال یافت.[1]

کتابخانهٔ دبیرستان در سال ۱۲۹۹ شمسی از سوی اسماعیل امیرخیزی تأسیس شد که نخست بیش از هزار و هفتصد جلد کتاب داشت و آزمایشگاه‌ دبیرستان از سال ۱۳۱۲ با واگذاری آزمایشگاه دارالمعلمین تبریز برپا شد که پس از خریدن آزمایشگاه مدرسه امریکاییان در سال ۱۳۲۸ و دبیرستان شوروی‌ در سال ۱۳۲۶ بهسازی شد.[1]

دبیرستان فردوسی نخست دبیرستان محمدیه نام داشت که سپس نام محمدیه کنار گذاشته شد و چندی مدرسهٔ متوسطه تبریز نامیده شد تا در سال ۱۳۱۳ که همزمان با جشن هزاره فردوسی بود این دبیرستان فردوسی نامیده شد.[4]

مدیران و آموزگاران نخستین این دبیرستان شخصیت‌هائی برجسته و سرشناس بودند، مانند:

• میرزا باقر طلیعه (معمم، مجتهد و روزنامه‌نگار)
• میرزا تقی رفعت (از بنیانگذاران شعر نو در ایران و ناشر مجله ادبی تجدد)
• محمدعلی خان تربیت (از شخصیت‌های تراز اول انقلاب مشروطه و از ادبا و مورخان ایران معاصر)
• اسماعیل امیرخیزی (از پیشروان انقلاب مشروطه و از نزدیکان ستارخان و مدیر دارالفنون تهران در دهه ۱۳۱۰ شمسی)

فهرست مدیرانی که پس از عبدالله فریور دبیرستان فردوسی را اداره کردند:

• محمود ابوالضیاء از تاریخ ۲۷ مهر ماه ۱۳۲۲ تا دی ماه ۱۳۲۴
• عبدالحسین فائقی از دی ماه ۱۳۲۴ تا اواخر آذر ماه ۱۳۲۵
• سید تقی میرفخرایی از اسفند ۱۳۲۵ تا مهر ماه ۱۳۲۸
• بدر ایرانی از ۱۷ مهر ماه ۱۳۲۸ تا شهریور ۱۳۲۹
• هاشم فرهنگ از شهریور ۱۳۲۹ تا شهریور ۱۳۳۱
• مسعود رضوانی از ۱۹ شهریور ۱۳۳۱ تا اسفند ۱۳۳۲
• محمود اصفهانی زاده از اسفند ۱۳۳۲ تا شهریور ۱۳۳۹
• اسماعیل شایا از ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۹ به مدت ده سال

پس از مدیریت اسماعیل شایا از سال ۱۳۴۹ تا سال ۱۳۸۴ به ترتیب علیزاده افشار، علیائی، کریم صدق روحی، یوسف اسماعیلی حسینی، کاظم فائقی، رسول براهنی، آقاجان حصاری، مرتضایی، حسن‌زاده و علی‌اکبر رحمان‌پور و ..... مدیر دبیرستان فردوسی بودند.[1][5]

از دانش‌آموختگان برجسته این مدرسه می‌توان اشخاص زیر را نام برد:

• ساموئل خاچیکیان (بنیانگذار سینمای وحشت در ایران)
• پروفسور فرید (پدر جغرافی ایران)[3]
• دکتر سید محمدحسین مبین (پزشک جذامیان ایران)
• عباس علوی استاد و پژوهشگر برجسته دانشگاه پنسیلوانیا آمریکا
• محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار
• غلامعلی رعدی آذرخشی
• یحیی آرین‌پور
• دکتر محمد حسن لطفی تبریزی (مترجم آثار فلسفی)
• شهرام دبیری اسکوئی ( رییس شورای شهر تبریز )
• ابراهیم محمدی ( مدیر عامل سارمان میادین و ساماندهی مشاغل شهری )

برای آشنائی دانش آموزان با کسانی که در جنگ ایران و عراق جانفشانی کردند موزهٔ کوچکی به نام: "دفاع مقدس و شهدا" در این دبیرستان برپا شده است.

کتابخانه دبیرستان فردوسی تبریز

این دبیرستان یکی از دبیرستان‌هایی است که در چند دهه گذشته دارای یکی از بهترین آزمایشگاه‌ها برای آموزش دانش آموزان در همه ایران بوده است که پیشینهٔ آزمایشگاه این دبیرستان به زمان قاجاریه و پهلوی برمی‌گردد که پس از بر سر کار آمدن نظام جمهوری اسلامی بر توانمندی آزمایشگاه افزوده شده است.

دبیرستان فردوسی در زمان پهلوی از سوی محمدرضا پهلوی هنگام آمدنش به تبریز بازدید شده است، همچنین دبیرستان فردوسی در زمان جمهوری اسلامی ایران نیز از سوی مقامات گوناگون این نظام بارها بازدید شده است.

بخش تاریخی این دبیرستان در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت تا پیریزیش را انجام دهد. از سال ۱۳۸۶ پژوهشکدهٔ علمی - کاربردی کلاس‌های خود را در ساختمان قدیمی برپا کرد. پیشتر در حیاط مدرسه سرویس‌های بهداشتی وجود داشتند که در سال ۱۳۸۷ آنها را تخریب و ساختمان نوینی ساختند که طبقه همکف آن برای دستشوئی و وضوخانه و طبقه دوم آن برای نمازخانه به کار می‌رود.

پژوهشکده در فروردین سال ۱۳۸۸ از ساختمان قدیمی این دبیرستان نقل مکان کرد تا عملاً این ساختمان به‌طور کامل خالی از هرگونه استفادهٔ آموزشی و پژوهشی شود. تنها کاربرد این بنا این است که چند اتاق آن انباری برای دبیرستان ثقةالاسلام است که چند سال پیش تخریب و بازسازی شد. شبکه سهند نیز در اواخر سال ۱۳۸۷ و اوایل سال ۱۳۸۸ در بخش هایی از این ساختمان در حال فیلم‌برداری و ساختن مجموعهٔ تلویزیونی بود.

در سوی خاوری ساختمان و روبروی ایوان آن ساختمان سینما فرهنگیان قرار دارد که زیرزمین این ساختمان همانندی فراوان به بناهای ساخته‌شده از سوی آلمانی‌ها در قدیم دارد. این زیرزمین که گمان می‌رود پیشتر اصطبل اسب‌ها بوده برای سالن ورزشی (پینگ‌پنگ) به کار می‌رفت. همچنین اگر از نمای بالا به محل نگاه کنیم خواهیم دید سازه مانند حرف لاتین H است که نشان می‌دهد این سازه در قدیم hospital یا بیمارستان بوده‌است. در ساختمان قدیمی یک موزه اشیاء و اسناد قدیمی دبیرستان موجود است و به جز آن اتاقی برای آشنایی با شهداء انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس و خاطرات و وصیت‌نامه‌های آنها نیز موجود است.

اکران فیلم عمار در نمایشگاه دبیرستان فردوسی

• فهرست مدرسه‌های قدیمی تبریز
• فهرست آثار ملی ایران