ورزش زورخانه‌ای

ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزو فعالیت‌های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده‌است. جامعهٔ آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قائل می‌شد که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که در اختیار داشتند، شکرگزار بوده‌اند.

بر پایهٔ تاریخ، زورخانه در حدود هفتصد سال پیش (قرن ۷ خورشیدی) به وسیلهٔ محمود معروف به پوریای ولی که ظاهراً از مردم آذربایجان بوده و گویا در سال ۷۷۲ ه‍.ق امروزی بازسازمان دهی شده‌است. با این حال بر پایهٔ رفتار و منش تاریخی و اسطوره‌های ایران زورخانه می‌تواند دست کم در ایران تاریخی بسیار کهن‌تری داشته باشد.

جایگاه زورخانه پس از اسلام در زنده‌کردن فرهنگ و آیین افتادگی و برادری که از عهد باستان در ایران رواج داشته‌است، اهمیت ویژه دارد.

در دانشنامه بروک‌هاوس چنین آمده: در مقطع زمانی خاصی در بیش از ۱۲۰۰ سال پیش که صلح نسبی بر ایران حکم فرما بود، جنگجویان ایرانی افزار نبرد از جمله گرز، کمان و سپر را جهت آماده‌سازی بدن برای آینده، تبدیل به افزار ورزشی نموده به ورزش با آنان پرداختند.

ورزش زورخانه‌ای آداب و سنتی خاص دارد. آداب و سننی که با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای دورهٔ باستانی و تاسی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمردان، خُلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزش کاران برمی‌انگیزد یا نیرو می‌بخشد. این ویژگی‌های نیکو در قالب شعرها و داستان‌هایی به صورت آهنگین و به همراهی «ضرب زورخانه» که مهم‌ترین ساز این نوع موسیقی است، برای برانگیختن ورزشکاران در هنگام ورزش از سوی «مرشد» خوانده می‌شود. ورزش کاران هماهنگ با موسیقی و نوای مرشد، جست و خیر می‌کنند و حرکات زیبای گروهی یا فردی به نمایش می‌گذارند.

ورزش باستانی در بین ورزشکاران به احترام و ادب معروف است و با اصول زیادی همراه است. به‌طور مثال تمامی حرکات با اجازه از سادات و پیش کسوتان زورخانه که به رخصت گرفتن معروف هست انجام می‌شود. شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است به‌طوری‌که شیعیان معتقدند که زورخانه مسجد دوم شیعیان است؛ ولی در نسل جدید ورزشکاران این آداب و رسوم کم‌کم از بین رفته‌است و کمتر مذهب در این ورزش دیده می‌شود. یکی دیگر از اصلی‌ترین آداب زورخانه این است که ورزشکاران باید مواردی را از قبیل (فروتنی و از خود گذشتگی-مروت-مردانگی-سفره داری-پاکیزگی-کمک به فقرا و تنگدستان و دیگر صفات شامل پهلوانی) را رعایت کند.

کسانی بر این گمان هسنند که مردان زورخانه در دوران باستان، آیین رزم هم می‌آموختند و می‌گویند ابزار و ورزش باستانی شباهت شگرفی به جنگ‌افزار روزگاران قدیم داشته‌است. با گرز و میل چوبی زورخانه، سپر و تخته بسیار سنگین مشهور به سنگ و کمان و کباده زورخانه که با آن عضله می‌پرورانند. در هر حال فنون رزم و ورزش، دیر زمانی است که هر یک به راه خود رفته‌اند حتی چرخ زدن هم آیین رزم خودش را دارد به‌طوری‌که جوانی که بر بزرگ‌تر خود کنده می‌کشد و از او خواستار است که نخست من می‌چرخم فلسفه آیین رزمی‌اش این است که می‌خواهد بگوید بگذار نخست من شهید بشوم؛ من خواستار جنگ در میدان هستم.

انواع مختلف پرتابها را در میل بازی ‹‹چشمه›› گویند. در میل بازی افتادن میل از دست میل باز را افت گویند.[3]

یکی از رسم‌های شیرین و معروف زورخانه گلریزان است که در جشن‌ها و اعیاد و میلادهای چهارده معصوم و در برخی موارد برای قدردانی از زحمات پیشکسوتان گرفته می‌شود و در آخر دو جوان دو طرف لنگی را گرفته و دور می‌خورند و مردم پول در آن لنگ می‌اندازند.

ورود به گود در ورزش زورخانه ای آدابی مخصوص دارد. به این ترتیب که نخست ورزشکاران در زورخانه به ترتیب کسوت و در مسابقات با نظر مربی وارد می‌شوند و به ترتیب مراحل زیر را انجام می‌دهند:[4]

رخصت قبل از ورود به گود

زمین بوسی

ورود به گود

برداشتن تخته شنو

جرگه زدن و کنده زدن ( سلام باستانی )

شنو رفتن

نرمش پشت تخته: معمولاً شامل پای پشت تخته(پای جنگلی)، پای چپ و راست، خم گیری، نرمش گردن، نشستن و برخاستن می شوند.

میل گیری: سایه زدن، میل گیر آهسته یا سرمچ، میل گیری شلاقی، شیرین کاری، میل سنگین

پا زدن: پای جنگلی، پای ضربدری، پای شاطری، پای تبریزی

دعا کردن

کباده زدن

چرخ زدن

سنگ گرفتن: سایه زدن، کنده گرفتن، سجده کردن، بلند کردن سنگ

سنگ: دو تخته بزرگ معمولاً هشتاد کیلویی هستند که به نشانه سپر جنگی هستند و ورزشکار خوابیده و بمانند پرس سینه با آن‌ها ورزش می‌کنند.

• چرخ زدن: ورزشکار دو تا دستان خود را کاملاً باز کرده و علاوه بر چرخیدن بر دور خود یک دایرهٔ بزرگ به جهت عقربه‌های ساعت هم تشکیل می‌دهد. زمان چرخ معمولاً بین یک دقیقه تا سه دقیقه است.
• میل بازی: ورزشکار دو تا میل به وزن یک تا دو کیلو را بلند کرده و آن‌ها را با حرکات نمایشی به هوا پرتاب کرده و دوباره آن را می‌گیرد.
• شیرینکاری بین پا: ورزشکاران سبک و ترکه‌ای در حین ورزش پا به وسط میدان آمده و حرکات نمایشی را انجام می‌دهند.

ورزش زورخانه‌ای هم مانند برخی از ورزش‌ها مثل کاراته و کونگ فو ورزشکاران بر اساس رتبه‌ای که دریافت می‌کنند حرکات را به نوبه خود انجام می‌دهند.

• رتبه یک: ورزشکار بعد از یک سال ورزش کردن به هنگام چرخ زدن مرشد برای او منکری می‌فرستد (بر منکر علی لعنت و دیگران می‌گویند بیش‌باد)
• رتبه دو: ورزشکار بعد از سه سال ورزش کردن به هنگام چرخ زدن مرشد برای او صلوات می‌فرستد.
• رتبه سه: ورزشکار بعد از شش سال ورزش کردن و داشتن حداقل هجده سال سن به هنگام بالا و پایین آمدن از گود مرشدبرای او صلوات می‌فرستد.
• رتبه چهارم: ورزشکار بعد از دوازده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست و دو سال سن به هنگام آمدن و رفتن از درب زورخانه مرشد برای او صلوات می‌فرستد.
• رتبه پنجم: ورزشکار بعد از پانزده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست و پنج سال سن به هنگام بالا و پایین آمدن از گود مرشد برای او ضرب می‌نوازد.
• رتبه ششم: ورزشکار بعد از هجده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست و هشت سال سن به هنگام آمدن و رفتن از درب زورخانه مرشد برای او ضرب می‌نوازد.
• رتبه هفتم: ورزشکار بعد از بیست و چهار سال ورزش کردن و داشتن حداقل سی و دو سال سن به هنگام چرخ زدن مرشد برای او زنگ می‌زند.
• رتبه هشتم: ورزشکار بعد از سی و دو سال ورزش کردن و داشتن حداقل چهل و دو سال سن به هنگام بالا و پایین آمدن از گود مرشد برای او زنگ می‌زند.
• رتبه نهم: ورزشکار بعد از چهل و پنج سال ورزش کردن و داشتن حداقل شصت و پنج سال سن به هنگام آمدن و رفتن از درب زورخانه مرشد برای او زنگ می‌زند که به این ورزشکاران زنگی می‌گویند که تعدادشان در کشور بسیار کم است.

سید بودن و داشتن مقام در مسابقات به کسب کردن رتبه قبل از زمان موعود تأثیر دارد. ورزشکار بعد از کسب کردن رتبه جدیدی امتیازات رتبه قبل نیز برای وی به احتساب می‌آیند. 'چند تن از ورزشکاران زنگی جنوب ایران:حاج علیشاه شیرعلی سام، محمد علی حمایتی، حسین بریری، احمد کیمیایی، شکرالله سیف و برداران شمس کلاهی (حاج حبیب اله- حاج محمود- حاج منصور و عطا اله شمس کلاهی) و در غرب کشور:محمد علی نامداران و استاد علی حسین خسروی پور و مشهدی ابوالقاسم اسماعیلی و حاج فیض الله نوری از کرمانشاه وتهران برادران باقری پهلوان هوشنگ باقری و پهلوان کریم باقری ، فرزندان پهلوان محمد باقری ( نعلبند)دارای بازوبند پهلوانی.و عباس باقری و محسن باقری نوه های پهلوان محمد

اگر چه شاید امروز ورزش باستانی دارای رونق کم‌تری باشد اما هنوز هم برای کسانی که در گودهای زورخانه پیر شده‌اند خاطره‌انگیز است. امروزه در تهران ۵۰ زورخانه برقرار است؛ از مهم‌ترین زورخانه‌های پایتخت ایران ورزشگاه شهید فهمیده می‌باشد که میزبان مسابقه‌های کشوری فدراسیون پهلوانی و زورخانه‌ای ایران است و به ثبت ملی درآمده‌است. این باشگاه در شمال پارک شهر، خیابان شهید فیاض‌بخش تهران قرار دارد.

ورزش زورخانه‌ای امروزی با ورزش چند سال اخیر تفاوت بسیاری از نظر ظاهری و نوع ورزش کرده‌است.

به‌طور مثال استفاده از لنگ در ورزش باستانی از سوی فدراسیون این ورزش ممنوع شده‌است. اما در شهرهایی مانند کرمانشاه و اراک (در زورخانه متقین) هنوز از لنگ استفاده می‌شود.

امروزه مسابقات ورزش باستانی به صورت تیمی در یکی از شهرهای ایران صورت می‌گیرد که در آن هر تیم شامل ده نفر می‌باشد(۱مرشد-۸ورزشکار-۱میاندار) که ورزش را با پیچیدگی بسیار زیادی نسبت به ورزش سادهٔ زورخانه انجام می‌دهند.

پوستر نمایشگاه عکس زورخانه در خانهٔ فرهنگ ایران - پاریس، فرانسه

بنیاد فردوسی پس از بستن تفاهم‌نامه همکاری‌های فرهنگی و اجرایی با فدراسیون پهلوانی و زورخانه‌ای ایران[5] توانسته‌است، فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای را در ایران و جهان به گونه قرهنگی هنری معرفی نماید.

مهم‌ترین دستاوردهای بازشناسی فرهنگی هنری ورزش زورخانه‌ای از سوی بنیاد فردوسی عبارت‌اند از:

• همکاری در برپایی سومین جشنوارهٔ شاهنامه‌خوانی عشایری و آیین‌های پهلوانی در فرهنگستان هنر
• همکاری در برگزاری نخستین جشنوارهٔ مرشدان برتر ایران برای تقدیر از مرشدان زورخانه[6][7]
• همکاری در برگزاری گردهمایی هزارهٔ شاهنامه در آکادمی علوم اتریش همراه با اجرای طرح ضرب و نقل با حضور تیم ملی ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای ایران - Nov.2010 - وین و گراتس، اتریش[8]
• همکاری در برپایی دو دوره، آیین روز ملی فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای در تالار وحدت و برپایی هفتهٔ هنر پهلوانی در خانه هنرمندان ایران[9][10]
• برپایی نمایشگاه عکس زورخانه میثم موحدفرد و سعید محمودی ازناوه، هنرمندان عکاس ایران در خانهٔ فرهنگ ایران – Mar. , Apr. 2012- پاریس، فرانسه[11]
• برپایی هفتهٔ هنر ایران در کره جنوبی با حضور تیم ملی ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای ایران - Oct.2012 - به میزبانی مرکز فرهنگی گنگ‌سئو، دانشگاه گاچان دانشکدهٔ باستان‌شناسی هانیانگ و منطقهٔ سئونگ‌بوک شهر سئول و نهاد فرهنگی آرام نوری شهر ایل‌سان و دهکدهٔ جهانی ایته‌وون[12]

به همین منظور بنیاد فردوسی به عنوان برترین سازمان مردم‌نهاد ایران در زمینهٔ ترویج فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای[13] معرفی شده‌است.

در سده‌های پیشین برای شناختن «دارنده بازوبند پهلوانی ایران» رقابت‌های کشتی پهلوانی برگزار شد. اگر چه این رقابت‌ها ریشه‌های باستانی دارد، چارچوب نوین آن از سال ۱۳۲۳ (۱۹۴۴) برگزار شده‌است.[14] برنده این رقابت‌ها پهلوان نامیده می‌شود و دارنده بازوبند پهلوانی می‌شود.

پهلوان زنده =[15]

• پهلوان ایران
• پوریای ولی
• پهلوان سید علی
• بنیاد فردوسی
• باشگاه جعفری
• مرشد جعفر توسلی
• عباس شیرخدا
• کشتی پهلوانی
• پهلوانی
• کشتی روغنی
• پهلوانی (هند)
• پهلوان حاج علی محمد نوروزی

http://www.negahmedia.ir/media/show_video/134483

• وبگاه فدراسیون بین‌المللی ورزش‌های زورخانه‌ای (فارسی، عربی و انگلیسی)
• دانشنامه بروک‌هاوس آلمانی در کتاب اصلی و جلد ویژه ورزش

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ورزش زورخانه‌ای موجود است.

• زورخانه و ورزش باستانی
• فلسفهٔ گود مقدس زورخانه
• تصاویری از زورخانه

1. http://isna.ir/fa/news/91061509188/
2. «پنج میراث فرهنگی ایران به ثبت جهانی رسید». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۰.
3. «آموزش ورزش زورخانه ای مهارت های انفرادی و تیمی». www.izsf.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۰۸.
4. «آموزش ورزش زورخانه ای مهارت های انفرادی و تیمی». www.izsf.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۰۸.
5. «توسط یاسر موحدفرد، برنامه‌های جدید بنیاد فردوسی تشریح شد». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۲.
6. فرهنگستان هنر
7. نخستین جشنواره مرشدان برتر ایران زمین برگزار شد
8. «پیشنهاد ثبت نام شاهنامه در کتاب رکوردهای گینس». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۲.
9. http://www.chtn.ir/WebForms/Fa/News/NewsInfo.aspx?ID=83490%5Bپیوند+مرده%5D
10. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۲.
11. بنیاد فردوسی نمایشگاه عکس زورخانه را در پاریس برپا کرد
12. http://isna.ir/fa/news/91072617152/
13. http://www.honarnews.com/vdciqya5.t1awy2bcct.html
14. پویا عباسی (۵ آذر ۱۳۸۸). «پهلوانی؛ از معابر زرتشتیان تا تختی» (PDF). تماشاگر، مؤسسه همشهری. ص. ۷۴-۷۵. شاپا ۷۵۳۵-۱۷۳۵مقدار |issn= را بررسی کنید (کمک). دریافت‌شده در ۱ خرداد ۱۳۹۳.
15. Sarrafi, Khashayar. "Modern Pahlevan: Jahan Pahlevan Takhti" (PDF). Shanghai University. Archived from the original (PDF) on 22 May 2014. Retrieved 1 August 2012. Text "Shanghai University Sports Research Center, College of Physical Education" ignored (help)