چهارشنبه‌سوری

چهارشنبه‌سوری یکی از جشن‌های ایرانی است که از غروب آخرین سه‌شنبهٔ ماه اسفند، تا پس از نیمه‌شب تا آخرین چهارشنبهٔ سال، برگزار می‌شود و برافروختن و پریدن از روی آتش مشخصهٔ اصلی آن است. این جشن، نخستین جشن از مجموعهٔ جشن‌ها و مناسبت‌های نوروزی است که با برافروختن آتش و برخی رفتارهای نمادین دیگر، به‌صورت جمعی در فضای باز برگزار می‌شود.[3]

برای دیگر کاربردها، چهارشنبه‌سوری (ابهام‌زدایی) را ببینید.
چهارشنبه‌سوری
پریدن از روی آتش، تهران، ۱۳۹۶
نام دیگرچارشمبه سوری
برپایی توسط ایران
 افغانستان
 جمهوری آذربایجان
 کردستان
 تاجیکستان[1]
 ترکیه
 سوئد[2]
نوعملی، فرهنگی
تاریخغروب آخرین سه‌شنبهٔ اسفند
تناوبسالیانه
مرتبط بهنوروز، سیزده‌به‌در

این جشن از جشن‌های بسیار مهم ایران است که هر سال این آیین برگزار می‌شود.

واژه‌شناسی

در مورد واژهٔ «سوری» در ترکیبِ نامِ جشنِ سوری / چهارشنبه‌سوری دو نگر وجود دارد: برخی «سور» را در معنایِ جشن، شادمانی، نشاط و عیش گرفته‌اند و نظرِ دیگر و درست این است که «سوری» را به معنایِ سرخ می‌دانند؛ چون در این جشن آتشِ سرخ افروخته می‌شود واژهٔ سوری پهلوی و SŪR به معنیِ سرخ است. سول به معنای خورشید sul هم از همین خانواده است در زبانِ فارسی گُلِ سوری به معنیِ گُلِ سرخ و یا سُهروَردی ( گل سرخ) ورد به معنی گل است که البته از برگ تغییر آوایی یافته است که در همگی سور از همین ریشه است نظرِ دوم پذیرفتنی تر است؛ زیرا نامِ نخستِ این مراسم «جشنِ سوری» بوده است و واژه چهارشنبه بعدها واردِ این نام شده است؛ اما با گذشت زمان برخی شواهد و قراین موجود، مانند رواج تلفظ چارشمبه سُرخی در شهر اصفهان و استفاده از واژهٔ سور به‌جای سرخ در بسیاری از گویش‌های رایج در فلات ایران، صحت دیدگاه دوم را تقویت می‌نماید؛ شایان ذکر است دو واژهٔ سور و سُهر، که از نظر تلفظ شباهت زیادی به واژهٔ سرخ دارند، در گویش‌های پشتو، لری، بختیاری و کردی به معنای سرخ به کار می‌روند، مانند گل سوری به‌معنای گل سرخ یا سُهروَرد به چم گل سرخ.[4]

نام‌های محلی این جشن عبارتند از: گول چارشَمبه[پ 1] (اردبیل)، گوله-گوله چارشمبه[پ 2] (گیلان)، کوله چوارشمبه[پ 3] (کردستان)، چوارشمبه-کولی[پ 4] (غروه)، و چارشمبه-سُرخی[پ 5] (اصفهان).[5]

پیشینه

به‌گفتهٔ ابراهیم پورداوود چهارشنبه‌سوری ریشه در گاهنبارِ هَمَسْپَتْمَدَم زرتشتیان و نیز جشن نزول فروهرها دارد که شش روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می‌شد.[6] احتمال دیگر این است که چهارشنبه‌سوری بازمانده و شکل تحول‌یافته‌ای از جشن سده باشد، که احتمال بعیدی است.[7]

در قدیمی‌ترین اشاره به «شب سوری» در قرن چهارم در تاریخ بخارا اشاره‌ای به روز چهارشنبه نیست ولی از لفظ «عادت قدیم» استفاده شده‌است که نشان‌دهندهٔ پیشینهٔ این جشن است:[8]

«و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شبِ سوری چنان‌که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای درگرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت».

این فرض که برافروختن آتش در این روز بازماندهٔ سنت اعلان سال نو با آتش‌افروزی بر بام‌هاست و پریدن از آتش، یادمان عبور سیاوش از آتش است نیز مطرح بوده‌است. از سوی دیگر چون در برخی منابع از نحوست روز چهارشنبه سخن رفته، ممکن است ابداع چهارشنبه‌سوری یا تحول آن به صورت فعلی در قرون اولیهٔ اسلامی رخ داده باشد.[9] همچنین گفته شده که چهارشنبه‌سوری به مناسبت بزرگداشت یاد قیام مختار ثقفی به خون‌خواهی حسین بن علی در ۶۶ هجری در کوفه بوده‌است که در روز چهارشنبه‌ای آغاز گردید و برای اعلان این قیام، یاران مختار بر پشت بام‌های خانه‌های خود آتش افروختند.[10] برخی مردم نیز عقیده دارند که برافروختن آتش به‌نشانهٔ پیروزی مختار بر قاتلان حسین بن علی است، اما این پیشینه توسط شواهد تاریخی تأیید نمی‌شود.[11] همچنین گزارش شده‌است که ابومسلم خراسانی برای آغاز قیامش در خراسان، به پیروانش دستور داده‌بود تا بر پشت بام‌هایشان آتش روشن کنند. به‌گفتهٔ ابوریحان بیرونی، هرمزد یکم، شاهنشاه ساسانی، دستور داده‌بود در نوروز، مکان‌های مهم را با آتش پاکیزه کنند زیرا معتقد بود که عناصر ناسالم در هوا وجود دارند.[12]

در عین حال، ریشه‌ای غیرآیینی برای چهارشنبه‌سوری نیز قابل بررسی است: برافروختن آتش که کاربردهای بهداشتی و خاصیت گندزدایی داشته، احتمالاً جزوی از برنامه‌های نظافت عمومی پیش از آغاز سال جدید بوده، به‌ویژه اینکه دور انداختن و شکستن کوزه‌های قدیمی و مصرف شده در طول سال نیز از رسوم رایج در چهارشنبه‌سوری بوده‌است. با وجود مشابهت‌های آداب و رسوم رایج در چهارشنبه‌سوری و جشنی به نام آخری چهارشنبهکه در آخرین چهارشنبهٔ ماه صفر از تقویم قمری به‌ویژه در هند و پاکستان برگزار می‌شود، بعید است‌که این جشن چنان‌که پنداشته شده‌است، دگردیسیِ چهارشنبه‌سوری در نتیجهٔ فشار و سخت‌گیری علمای متشرع بوده باشد، زیرا دست‌کم می‌دانیم که در روزگار اقتدار کامل علما و فقهای شیعه در عصر صفوی نیز این جشن به‌طور آشکار و عمومی برگزار می‌شده‌است و از این‌رو به نظر نمی‌رسد که این رسم هیچ‌گاه عملاً ممنوع گردیده باشد.[13]

در آیین زرتشتی

این جشن در نزد ایرانیان قبل از اسلام در روز خاصی انجام نمی‌گرفت و معمولاً در اواخر زمستان در حالی که زمین در حال گرم شدن بود انجام می‌شد، ولی پس از اسلام و حمله اعراب این جشن به آخرین چهارشنبه سال موکول می‌شد؛ زیرا چهارشنبه در نزد اعراب روزی نحس و شوم بود.[14] چهارشنبه نزد عرب‌ها نحس نیست - از آنجا که عرب‌ها از نزدیکترین اقوام پیش از اسلام نزد ایرانیان بودند و حداقل هزار سال بخشی از ایران باستان بودند بسیاری از آداب و رسوم و عقاید شبیه به هم داشته‌اند و پیش از اسلام بسیاری از قبایل عربی چون بنی تمیم و بخش بزرگی از بنی وایل و طی و قضاعه و ایاد و انمار زرتشتی بودند و نام‌های ایرانی مانند دختنوس =دخترنوش - زراره - بسطام =ویستهم بسوس وسوار بین عرب‌های پیش از اسلام به فراوانی است --

کتایون مزداپور، نویسنده و پژوهشگر زرتشتی، دربارهٔ ارتباط چهارشنبه‌سوری با آیین زرتشتی چنین می‌نویسد:[15]

جشن‌ها و آیین‌های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته‌اند و دارند. بسیاری از آن‌ها به دوران پیش از مهاجرت آریاییان به این سرزمین بازمی‌گردند و خیلی از آن‌ها هرگز زرتشتی نبوده‌اند، مثل چهارشنبه سوری.

البته برخی از مخالفین دیدگاه فوق این شبهه را مطرح می‌کنند که اگر چنانچه چهارشنبه‌سوری را جشنی کهن و متعلق به دوران پیش از اسلام بدانیم، با دو مشکل مواجه خواهیم بود: اول اینکه ایرانیان قبل از اسلام، هفته نداشتند و هریک از روزهای ماه را به نامی می‌خواندند، دیگر اینکه بی‌احترامی به آتش و پریدن از روی آن با سنت زرتشتیان سازگار نیست.[16] (البته در این باره چنین توضیحی نیز منطقی است که در همان نام روزها، نام روزهای یکم، هشتم، پانزدهم و بیست‌وسوم هر ماه نام خداوند است ـ اورمزد و دی ــ و از این رو آن که صورتِ نخستین هفته در آن هنگام وجود داشته و روزهای دست کشیدن از کار بوده باشد قابل توجه است جدا از آن که هفته در شکل کنونی‌اش و به‌ویژه فراگیری‌اش در جهان شکلی مانوی دارد که آن هم برآمده از فرهنگ ایرانیان به‌شمار می‌رود و افزون بر این‌ها از آن‌جا که هنوز هم شکل آغازین چهارشنبه‌سوری در قالب آتش برپا کردنِ بر بام‌ها در جاهایی از ایران، از جمله در خراسان جنوبی، بازمانده است این که این جشن ریشه‌ای ایران باستانی دارد تقریباً مورد توافق همهٔ پژوهشگران است اما قطعاً طی رویدادهایی در دورهٔ میانه / اسلامی، احتمالاً قیام‌هایی چون ابومسلم، دگرگون شده‌است).

آیین‌ها

آیین اصلی
هایده و مهستی در حال پرش از آتش در آیین چهارشنبه سوری

یک یا دو روز پیش از آخرین چهارشنبهٔ سال، مردم برای گردآوری هیزم، بوته، خارشتر، برگ خرما (شهر خور)، علف هرز (گاوان) یا ساقهٔ برنج (گیلان) به بیرون می‌روند. در بعدازظهر، پیش از شروع چهارشنبه‌سوری، هیزم‌ها در حیاط خانه، یا خیابان یا میدان روستا یا شهر چیده می‌شوند. این هیزم‌ها در دسته‌هایی یک، سه، پنج یا هفت عددی (همیشه در عددی فرد) به فاصلهٔ چند متری از هم چیده می‌شوند. در غروب آفتاب یا اندکی پس از آن، هیزم‌ها آتش زده می‌شوند و مردان، زنان، و کودکان در حالی که «سرخی تو از من، زردی من از تو» می‌خوانند، از روی آن می‌پَرَند. اعتقاد بر این است که چنین کاری، آن‌ها را در طول سال بعد از بیماری و بدبختی مصون خواهد داشت. در برخی مکان‌ها (همچون نائین، انارک، خور، و ارومیه) آتش‌ها بر روی پشت بام افروخته می‌شوند و یک کوزهٔ آب بروی آن ریخته می‌شود و خاکستر آن به درون خیابان انداخته می‌شود؛ در برخی دیگر از مکان‌ها، مراسم بر روی تپه انجام می‌شود.[17]

هیچ‌کس نباید بر روی آتش بدمد؛ پس از آنکه همهٔ اهالی خانه از روی آتش پریدند، می‌بایست آتش را به حال خود رها کرد تا خاموش شود یا به‌وسیلهٔ آب (مثلاً در خور) آن را خاموش کرد. اگر مراسم در حیاط برگزار شد، خاکستر آتش می‌بایست توسط یکی از اعضای خانواده، معمولاً یک دختر نابالغ، برداشته‌شود. او خاکستر را با خاک‌انداز به چهارراهی که محل انباشت خاکسترهاست حمل می‌کند و به خانه بازمی‌گردد. هنگام رسیدن به خانه، او باید در بزند و پرسش و پاسخ‌های زیر ردوبدل شوند: «کیست؟» «منم». «از کجا می‌آیی؟» «از عروسی». «چه آورده‌ای؟» «سلامتی.»[18]

مراسمی مشابه با چهارشنبه‌سوری در نزد ارمنیان ایران با نام دِرندِز در ۱۴ فوریه برگزار می‌شود که شامل پریدن از روی آتش است.[19]

آیین‌های اضافه

علاوه برافروختن آتش، آیین‌های مختلف دیگری نیز در بخش‌های گوناگون ایران در زمان این جشن انجام می‌شوند. برای نمونه، در تبریز، مردم به چهارشنبه‌بازار می‌روند که با چراغ و شمع، به‌طرز زیبایی چراغانی شده‌است. هر خانواده یک آینه، دانه‌های اسفند، و یک کوزه برای سال نو خریداری می‌کنند. در برخی از بخش‌های ایران در روز بعد از چهارشنبه‌سوری، خانه‌تکانی آغاز می‌شود. در شیراز، مردم آش رشته می‌پزند و برای خانه‌های همدیگر ارسال می‌کنند.[20] مهم‌ترین و مرسوم‌ترین آیین‌های مرتبط با چهارشنبه‌سوری چنین‌اند:

کوزه‌شکنی
نوشتار اصلی: آیین کوزه‌شکستن

در بیش‌تر شهرهای ایران پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌ها را می‌شکنند؛ این آیین احتمالاً ریشه در این عقیده دارد که شکستن کوزه باعث انتقال بدیُمنی اهالی خانه به درون کوزه‌ها می‌شود و شکستن آن‌ها باعث از بین رفتن بدیمنی می‌شود. تفاوت‌های جزئی در نوع شکستن کوزه در مناطق مختلف وجود دارد. در تهران یک یا چند سکه درون کوزهٔ جدید گذاشته می‌شود، و سپس از فراز بام به درون کوچهٔ پایین پرتاب می‌شود. تا اوایل دورهٔ پهلوی، بسیاری از تهرانی‌ها تمایل داشتند که به نقاره‌خانه بروند و همراه با نواختن نقاره در ساعتی مشخص، کوزه‌هایشان را به زمین پرتاب کنند. در خراسان، پیش از شکستن کوزه، مقداری زغال، نمک، و سکه در آن نهاده می‌شد و سپس هر عضو خانواده با گرداندن کوزه به دور سر خویش، هرگونه بدیمنی و حادثهٔ بد را به کوزه منتقل کرده و در نهایت آن را از فراز بام به کوچه می‌اندازند. در شرق و جنوب‌شرق ایران، معمولاً به‌جای کوزه‌های نو، کوزه‌های بدون استفاده را انتخاب می‌کنند. در اراک و آشتیان دانه‌های جو در کوزه گذاشته می‌شود.[21]

این سنت احتمالاً بر یک اصل بهداشتی نیز متکی بوده‌است، زیرا ایرانیان قدیم بر این باور بوده‌اند که ظروف سفالین را بیش از یکسال در خانه نباید نگاه داشت و چون سال به پایان خود نزدیک می‌شد و شب سوری می‌رسید، ظروف سفالین را که در خانه داشتند، می‌شکستند. دلین این کار اینست که ظروف سفالین چون لعاب ندارند، بزودی چرکین و آلوده می‌شوند و چون قابل شستن و پاک کردن نیستند یگانه چاره برای دفع زیان آن، شکستن آن است. از سوی دیگر تقاضا برای خرید کوزه‌های تازه بالا می‌گرفت و در آن صورت سبب رونق کار استادکاران کوزه‌گر خانه می‌گشت و از کسادی بازار و بیکاری آنان جلوگیری می‌گشت.[22]

قاشق‌زنی
نوشتار اصلی: قاشق‌زنی

در این رسم دختران و پسران جوان، چادری بر سر و روی خود می‌کشند تا شناخته نشوند و به در خانهٔ دوستان و همسایگان خود می‌روند. صاحبخانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد به در خانه آمده و به کاسه‌های آنان آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریزد. آیین قاشق‌زنی احتمالاً نشات گرفته از این عقیده است که ارواح نیک درگذشتگان در رستاخیز آخر سال به میان زندگان بازگشته و به شکل افرادی که رویشان پوشیده‌است به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یادبود و برکت به آنان هدیه‌ای می‌دهند.[23] در زند اوستا آمده‌است که پنج روز آخر سال تا روز پنجم فروردین اورمزد دوزخ را خالی می‌کند و ارواح رها می‌شوند. قاشق زنی استفادهٔ ارواح از زبان بدنی به جای زبان گفتاری است.[24]

فال‌گوشی و گره‌گشایی

یکی از رسم‌های چهارشنبه‌سوری است که در آن دختران جوان نیت می‌کنند، پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش فرا می‌دهند و سپس با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گیرند.

آجیل مشکل‌گشا

در گذشته پس از پایان آتش‌افروزی، اهل خانه و خویشاوندان گرد هم می‌آمدند و آخرین دانه‌های نباتی مانند: تخمه هندوانه، تخمه کدو، پسته، فندق، بادام، نخود، تخمه خربزه، گندم و شاهدانه را که از ذخیره زمستان باقی‌مانده بود، روی آتش مقدس بو داده و با نمک تبرک می‌کردند و می‌خوردند. آنان بر این باور بودند که هر کس از این معجون بخورد، نسبت به افراد دیگر مهربان‌تر می‌گردد و کینه و رشک از وی دور می‌گردد. امروزه اصطلاح نمک‌گیر شدن و نان و نمک کسی را خوردن و در حق وی خیانت نورزیدن، از همین باور سرچشمه گرفته‌است.

شال اندازی

آیین شال‌اندازی شال‌اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در بیشتر روستاها و شهرها رواج داشته و تاکنون نیز اعتبار خود را در شهرها و روستاهای همدان و زنجان و برخی نقاط دیگر حفظ کرده‌است. جوانان چندین دستمال حریر و ابریشمی را به یکدیگر گره زده، از آن طنابی رنگین بلند درست می‌کردند و از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار، آن را از روزنه دودکش وارد منزل می‌کنند و یک سر آن را خود در بالای بام در دست می‌گرفتند، آنگاه با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه ورودشان می‌سازند. صاحبخانه‌ها که منتظر آویختن چنین شال‌هایی هستند، به محض مشاهده طناب رنگین، آنچه قبلاً آماده کرده، در گوشه شال می‌ریزند و گره‌ای بر آن زده، با یک تکان ملایم، صاحب شال را آگاه می‌سازند که هدیه سوری آماده‌است. آنگاه شال‌انداز شال را بالا می‌کشد. آنچه در شال است هم هدیه چهارشنبه سوری است و هم فال. اگر هدیه نان باشد آن نشانه نعمت است، اگر شیرینی نشانه شیرین کامی و شادمانی، انار نشانه کثرت اولاد در آینده و گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر دشواری‌ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و اگر سکه نقره باشد نشانه سپیدبختی است و در برخی نقاط به نوعی خواستگاری غیرمستقیم بوده‌است در این مراسم پسری که قصد داشت با دختری ازدواج کند با این روش پاسخ از دختر می‌گرفتند.[25][26][27]

آیین‌های محلی

خراسان
ایرانیان در شب چهارشنبه سوری گاه سه کپه آتش (به نشانه سه پند بزرگ ایرانیان باستان: اندیشه نیک و کردار نیک و گفتار نیک[28]) یا هفت کپه آتش (به نشانه هفت امشاسپندان) فراهم می‌کنند[29]

در استان خراسان و شهر مشهد و خراسان جنوبی مردم در قدیم در شب چهارشنبه سوری هیزم آتش می‌زنند. نام این هیزم‌ها عبارت است از چرخه، خار و اسپند. اسپند دود کردن یا اسپند (اسفنج) به داخل آتش ریختن از آداب مردم خراسان در تمام جشن‌ها و مناسبت‌ها است. در داخل آتش اسپند نمک می‌ریزند که حالت ترقه و انفجار دارد.

در خراسان رضوی و شهرهایی مانند سبزوار ، گناباد ، بیرجند چند رسم دیگر هم هست از جمله انداختن یک گوی بزرگ در آتش. به این ترتیب که با هیزم یک گوی بزرگ درست می‌کردند و آن را آتش می‌زدند و از بلندی روی زمین پرتاب و هم‌زمان می‌خوانند «غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا».

  • رسم دیگر بسیاری از مناطق مراسم الفگی (alafeh) است. دقیقا مشخص نیست الفگی از چه واژه ای است ولی ممکن است از الفت گرفته شده باشد بعضی گفته اند الفگی نام هدیه و خوراکی بوده‌است که پادشاهان برای پذیرایی از سفیران و همراهان آنان ارایه می‌کرده‌اند. این رسم ریشه در عقاید کهن مردم بویژه خراسانیان دارد که معتقد بوده‌اند در چهارشنبه سوری روح مردگان آزاد است و به سوی اقوام خود می‌آید؛ بنابراین مردم برای خوشامد درگذشتگانشان، حلوا یا نوعی نان روغنی بنام چلپک و یا نان غتاب(قطاب) و کلوچه و نان سرموکی را با یک کاسه آب روی پشت بام می‌گذارند. یک نان روغنی دیگر هم در روستاهای سبزوار می‌پزند و آن را در تمام روستا پخش می‌کنند و مردم با خوردن آن برای روح درگذشتگان فاتحه می‌خوانند. در حال حاضر مراسم الفگی در مساجد برگزار می شود و اکنون این روز قبل از سال نو انجام می شود امروزه روز قبل از سال نو و یا همان روز نوروز صبح زود در مساجد جمع می شوند و هر فرد برای مرد تازه گذشته خود یک سفره الفگی می چیند که شبیه سفره نوروزی است(جشن سوری یا چهارشنبه سوری، مجله دریای پارس 1394)

).[30] علفه نام موادی بوده‌است که پادشاهان برای پذیرایی از سفیران و همراهان آنان مصرف می‌کرده‌اند.[31] این رسم ریشه در عقاید کهن خراسانیان دارد که معتقد بوده‌اند در چهارشنبه سوری روح مردگان آزاد است و به سوی اقوام خود می‌آید؛ بنابراین مردم برای خوشامد درگذشتگانشان، حلوا یا نوعی نان روغنی بنام چلپک را با یک کاسه آب روی پشت بام می‌گذارند. یک نان روغنی دیگر هم در روستاهای سبزوار می‌پزند و آن را در تمام روستا پخش می‌کنند و مردم با خوردن آن برای روح درگذشتگان فاتحه می‌خوانند. البته رسم علفه در اغلب شهرهای خراسان از جمله شیروان هم جاریست. رسم دیگر مردم در غرب خراسان رضوی کوزه شکستن بوده‌است. مردم ظرف‌های کهنه و کوزه‌های جرم‌گرفته را به پشت بام می‌بردند و می‌شکستند. البته نوع دیگر این رسم این است که مقداری نمک به نشانه بدبختی و مقداری زغال به نشانه سیاه‌روزی و مقداری و یک سکه را به نشانه تنگدستی در یک کوزه می‌ریزند و کوزه را به یکی از اعضای خانواده می‌دهند که از بالای بام به کوچه بیندازد و بگوید: «درد و بلای خنه (خانه) را ریختم در کوچه». این سنت برای دفع بلاها از خانواده اجرا می‌شود و نشانه امید مردم به خوشبختی و موفقیت در سال آینده است.[32]

شیراز

اَفروختن آتش در معابر و خانه‌ها، فال‌گوشی، اسپند دود کردن، نمک گرد سر گرداندن. در موقع اسفند دودکردن و نمک گردانیدن، وردهای مخصوصی وجود دارد که زنان می‌خوانند. در گذشته قلمرو چهارشنبه سوری در شیراز صحن بقعه شاه چراغ بوده‌است و در آنجا توپ کهنه‌ای است، که مانند توپ مروارید تهران زنان از آن حاجت می‌خواهند.[33] زنان در گذشته در حمامی که آب آن از رودخانه سعدیه می‌آمد در این روز استحمام می‌کرده‌اند. (به جهت رفع بلاها و گشوده شدن بخت دختران)

شهرهای کُردنشین

در شهرهای کردنشین ایران، در عصر این روز آتش بر بالای کوه‌ها افروخته می‌شود و دختران و پسران کرد دور آتش حلقه زده و دست به دست هم با خواندن آوازها و سرودهای ملی و باستانی خود، رقص کردی را اجرا می‌کنند و این روز را به رسم نیاکان خود پاس می‌دارند.[34]

شهرضا

افروختن آتش در معابر، کوزه شکستن، فال‌گوشی، گره‌گشایی و غیره کاملاً متداول است و تمام آن آدابی که در تهران معمول است در قزوین و اصفهان نیز رواج دارد.[35] قزوینی‌ها در این شب دختران دم بخت را با جارو از خانه بیرون می‌رانند تا بختشان در سال جدید باز شود. همچنین مردم این شهر در این شب بیشتر اشکنه می‌خورند.

مراسم قاشق زنی و شب‌نشینی و دور همی و آجیل خوردن و قصه گویی در قزوین رواج دارد.

تبریز

آتش‌بازی و گره‌گشایی از قدیم معمول بوده‌است. آتش افروختن در این اواخر متداول شده‌است. در گذشته به جای آتش افروختن و پریدن از روی آن صبح روز چهارشنبه کودکان و جوانان از روی آب روان پریده و جمله «آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه» را می‌گفتند. آجیل و میوه خشک خوردن از ضروریات است و ترک نمی‌شود اگر دوست یا مهمان و تازه‌واردی داشته باشند باید حتماً شب چهارشنبه‌سوری خوانچه‌ای از آجیل خام و میوه خشک برای او بفرستند.

در تبریز آب‌پاشی از بام خانه‌ها بر سر عابرین نیز رایج است که از آداب دوران ساسانیان بوده و هنوز در میان ارمنیان و زرتشتیان ایران معمول است که در یکی از جشن‌های خود بر یکدیگر آب می‌ریزند.[33]

اهواز

در اهواز نیز مانند بیشتر نقاط ایران در آخرین سه‌شنبه شب سال برگزار می‌شود. این مراسم معمولاً با حوادثی نظیر آتش‌سوزی و آسیب‌دیدگی‌های جسمی نیز همراه است.[36] این مراسم بیش‌تر در زیتون کارمندی و کارگری، کیانپارس، شهرک نفت و طالقانی، شرکت‌کنندگان بیشتری دارد و به همین خاطر معمولاً در مسیرهای منتهی به این نواحی محدودیت‌های ترافیکی چند ساعته در نظر گرفته می‌شود.[37] از دیگر آئین‌های چهارشنبه سوری که در اهواز اجرا می‌شود مراسم قاشق‌زنی می‌باشد که بیشتر کودکان به آن می‌پردازند.[38]

لرستان

در لرستان این مراسم مانند دیگر مناطق ایران با روشن کردن آتش آغاز شده و روشن کردن آتش در ارتفاعات و غلتاندن آن به کمک وسیله‌هایی به پایین مرسوم است، و بیشتر با درست کردن کومه‌های آتش زن‌ها و مردها یک در میان از روی آن می‌پرند.


حاجت خواهی از توپ مروارید

توپ مروارید، یک توپ نظامی بزرگی واقع در میدان ارگ تهران قدیم، روبروی نقاره‌خانه قدیم. وجه تسمیه این توپ معلوم نیست اما برخی (کتیرائی، ۱۳۷۸) علت نامگذاری را چند رشته مروارید ذکر کرده‌اند که به دهانه توپ آویزان بوده‌است. نوشته حک شده روی توپ نام سازنده آن را اسماعیل اصفهانی و سال ساخت آن را ۱۲۳۳ (به امر فتحعلی شاه قاجار (حکومت: ۱۲۱۲–۱۲۵۰)) ذکر کرده‌است. این توپ هم‌اکنون جلوی ساختمان شماره هفت وزارت امور خارجه (باشگاه افسران پیشین) قرار دارد.

این توپ در فرهنگ عامه حائز اهمیت بوده‌است به نحوی که در دوران قاجار خرافات بسیاری پیرامون آن شکل گرفت و مردم برای گرفتن حاجت‌های خود به آن توسل می‌جستند. رواج خرافاتی از این قبیل، باعث شده بود عده‌ای از زنان و دختران، به نیت حاجت روایی و بخت گشایی به دورش جمع شوند و به آن دخیل ببندند، به‌خصوص در شب‌های بیست و هفتم ماه رمضان و شبهای قدر. درشب چهارشنبه سوری نیز زنان و دختران پول و شیرینی و کله قند به نگهبانان توپ می‌دادند تا در اجرای مراسمشان آزاد باشند.[39] صادق هدایت کتاب توپ مرواری را در انتقاد از خرافات رایج میان مردم دربارهٔ این توپ با توجه به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوره نوشت.

خارج از ایران

ایرانیان بیرون از ایران به ویژه در اروپا و آمریکا و کانادا چند دهه است که جشن‌های نوروزی را از جمله چهارشنبه سوری به صورت گروهی برگزار می‌کنند.[40]

از دوره بوش رؤسای جمهور آمریکا هر سال پیام نوروزی برای ایرانیان می‌فرستند. در روز چهارشنبه سوری ۱۳۹۳ برای اولین میشل اوباما در مراسم سفره نوروزی کاخ سفید سخنرانی کرد[41][42] و باراک اوباما در پیام خود گفت:

«با درود، نوروزتان مبارک و پیروز.
هفته پیش همسر من میشل کمک کرد تا در اینجا نوروز را جشن بگیریم.
این جشن بزرگداشتی بود برای فرهنگهای گوناگون، غذا، موسیقی و دوستی جوامع مهاجری که هر روزه خدمات فوق‌العاده‌ای در ایالات متحده ارائه می‌کنند.»[43][44][45]

وضعیت کنونی

نسل جدید ایران از آیین‌های این جشن شناخت چندانی ندارد.[46]

برخی معتقدند در سال‌های اخیر چهارشنبه‌سوری با حرکت به سوی خشونت، تحریف و استحاله شده‌است و از اصالت خود فاصله گرفته‌است.[46][47] امروزه، استفاده از مواد محترقه و آتش‌زا که بعضاً دست‌ساز و خطرناک هستند بسیار رایج است و جایگزین آیین‌های کهن شده‌است.[46][47] در چند سال گذشته، این شب همواره دارای آمار آسیب‌دیدگی و گاهی دارای تلفات جانی بوده‌است.[48] به عنوان مثال در سال ۱۳۸۹ طبق گفته رئیس اورژانس کشور، ۵ فوتی و ۱۵ معلولیت در حوادث این مراسم رخ داد.[49]

برگزاری چهارشنبه‌سوری با آلودگی صوتی، آسیب به تابلوها و دیوارهای شهر و ایجاد فضایی خشونت‌آمیز و تنش‌زا همراه است به‌طوری‌که برخی شهروندان از رفت‌وآمد در خیابان‌ها بیم دارند.[46]

کشته‌ها و مصدومان

همه‌ساله شهروندانی از ایران در اثر انفجارهای ناخوشایند مربوط به این جشن، کشته یا مصدوم می‌شوند. گزارش‌ها حاکی است چهارشنبه سوری سال ۹۵ خورشیدی، ۲ کشته و ۲۱۱ مجروح —از جمله ۱۵ قطع عضو— بر جای گذاشته‌است.[50] یکی از کشته‌ها نوجوان ۱۴ ساله‌ای از تهران و دیگری جوان ۲۳ ساله‌ای از بهارستانِ اصفهان بوده‌است. همچنین یک مرد ۲۷ ساله در تهران هنگام ساخت مواد منفجرهٔ دست‌ساز بر اثر انفجار، دو دست و دو پای خود را از دست داد.[51]

منتقدان

جشن آتش در واقع پیش‌درآمد جشن نوروز است که نوید دهنده رسیدن بهار و تازه شدن طبیعت است. کوروش نیکنام، موبد زرتشتی و پژوهشگر در اینباره می‌گوید: «ما زرتشتیان در کوچه‌ها آتش روشن نمی‌کنیم و پریدن از روی آتش را زشت می‌دانیم».[52]

در سال‌های اخیر، رسانه‌های ایران توجّه زیادی به خطرات احتمالی ناشی از استفاده از مواد آتش‌زا و انفجاری نشان می‌دهند.[53]

جهانگیر اوشیدری موبد موبدان ایران می‌نویسد: «شک نیست که افتادن این آتش‌افروزی به شب آخرین چهارشنبه سال، پس از اسلام است، چه، ایرانیان باستان شنبه و آدینه نداشتند. چون روز چهارشنبه نزد اعراب روز شوم و نحسی بود لذا برای رفع نحسی اقداماتی می‌کردند؛ بنابراین چهارشنبه سوری جزو جشن‌های ایران باستان نیست.»[54]

سید علی خامنه‌ای رهبری ایران نیز بارها این مراسم را نکوهش کرده‌ست. او در سخنرانی نوروزی خود در حرم رضوی به سال ۱۳۷۸ ضمن تقدیر و ستایش مراسم عید نوروز، چهارشنبه‌سوری را نکوهش کرد. وی قرینه‌ای برای اثبات مدعای خود آورد و گفت که دستگاه‌های تبلیغاتی بیگانه [در آن سال] برای سال تحویل چیز زیادی نگفتند ولی برای چهارشنبه‌سوری همه صحبت کردند و این درست نقطهٔ مقابل اسلام است.[55] وی همچنین در دیدار با جمعی از کارگردانان در سال ۱۳۸۵ از ایشان خواست که ارزش‌های ملی و دینی را تقویت کنند و افزود: «وقتی ارزش ملی می‌گوییم ذهن نباید فوراً به سمت چهارشنبه‌سوری برود. ارزش ملی یعنی احساس استقلال یک ملت، استقلال فرهنگی»[56] در اسفندماه سال ۱۳۸۸، او در پاسخ به سؤالی دربارهٔ مراسم چهارشنبه‌سوری، این مراسم را «مستلزم ضرر و فساد» دانست و خواستار اجتناب ازآن شد.[57]

مرتضی مطهری آتش‌بازی چهارشنبه‌سوری را «از آن احمق‌ها» می‌دانست.[58] ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه نیز آتش‌بازی چهارشنبه‌سوری را «حرام»، «یک سنت خرافی» و «اسراف در مال» خوانده‌است.[59] عبدالله جوادی آملی از دیگر مراجع تقلید شیعه نیز چهارشنبه سوری را «خلاف عقل و شرع و سنتی پوچ و سیئه» دانسته و افزود که ترقه بازی، «اتلاف مال بوده و حرام» است.[60] احمد خاتمی، امام جمعه موقت تهران نیز گفته‌است که «چهارشنبه‌سوری در شأن ملت ایران نیست»[61] و نیز «دشمنان می‌خواهند با پراهمیت جلوه دادن نمادهای ملی نسبت به جلوه‌های دینی، دین را در جامعه کم‌رنگ کنند، آن‌ها با بزرگ کردن چهارشنبه‌سوری، نوروز و نظایر این‌ها می‌خواهند به این هدف نایل شوند».[62] سردار محسن حسن‌خانی فرمانده انتظامی آذربایجان شرقی معتقد است جشن‌های چهارشنبه آخر سال باید محل محور باشند نه محله محور و خیابان محور.[63]

جستارهای وابسته

یادداشت‌ها
  1. Gūl Čāršamba
  2. Gūla-gūla Čāršamba
  3. Kola Čowāršamba
  4. Čowāršama-kolī
  5. Čāršamba-sorḵī

پانویس
  1. «چهارشنبه سوری در تاجیکستان و آسیای میانه». BBC News فارسی. ۲۰۱۰-۰۳-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۴.
  2. Radio، Sveriges. «شب چهارشنبه سوری در تمام شهرهای سوئد، جشن گرفته شد - Radio Sweden Farsi/Dari رادیو سوئد / رادیوی سویدن». sverigesradio.se. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۴.
  3. «جالب‌ترین رسم‌ها در چهارشنبه سوری ایرانی». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۴.
  4. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  5. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  6. پورداوود، «چهارشنبه‌سوری»، ۱۰۱.
  7. گروه تاریخ اجتماعی، «چهارشنبه سوری».
  8. نرشخی، «تاریخ بخارا»، ۳۷.
  9. گروه تاریخ اجتماعی، «چهارشنبه سوری».
  10. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  11. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  12. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  13. گروه تاریخ اجتماعی، «چهارشنبه سوری».
  14. اوشیدری، جهانگیر. دانشنامه زرتشت. مرکز. صص. صفحه ۳۳۳.
  15. مجله هفت آسمان، شماره ۲۵، بهار ۱۳۸۴، صفحهٔ ۱۸
  16. گروه تاریخ اجتماعی، «چهارشنبه سوری».
  17. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  18. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  19. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  20. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  21. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  22. مصطفوی، «چهارشنبه سوری»، ۷.
  23. حسین میرزایی (نوروز ۱۳۹۳). «آیین نوروزی و کارکردهای آن». انسان‌شناسی و فرهنگ. دریافت‌شده در ۱۰ فروردین ۱۳۹۴.
  24. بهار مختاریان. «نمادشناسی نوروز». دریافت‌شده در ۱۰ فروردین ۱۳۹۴.
  25. آیین‌های نوروزی بهار در وادی فراموشی/"شال اندازی" سنتی خاطره انگیز - خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency
  26. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ مارس ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۱۸.
  27. «انسان‌شناسی و فرهنگ | انسان‌شناسی، علمی‌ترین رشته علوم انسانی و انسانی‌ترین رشته در علوم است». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۱۸.
  28. «سنت از آتش پریدن». رادیو ایران. ۲۳ اسفند ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۵.
  29. «درایی از کهن کاروان هزاره‌ها: چهارشنبه سرخ». ماهنامه ایرانیان ادمونتون. ۱۲ فروردین ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۵.
  30. مراسم علفه در شیروان
  31. «علفه - لغت‌نامه دهخدا». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۶ مارس ۲۰۱۷.
  32. «آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری در غرب خراسان رضوی». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ آوریل ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۶ مارس ۲۰۱۷.
  33. لغت‌نامه دهخدا بخش‌هایی از تحقیق سعید نفیسی
  34. «ابتکارنیوز - مراسم چهارشنبه سوری و کردستان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۲ اوت ۲۰۱۲.
  35. Kasheff and Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ”.
  36. «حوادث چهارشنبه آخر سال در برخی استانها». شبکه خبری زمان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۹ اوت ۲۰۱۱.
  37. «محدودیت‌های ترافیکی چهارشنبه آخر سال در" خوزستان "». خبرگزاری آریا. دریافت‌شده در ۱۹ اوت ۲۰۱۱.
  38. «آداب چهارشنبه سوری». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۹ اوت ۲۰۱۱.
  39. سوسن فرهنگی. «توپ مروارید». دانشنامه جهان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ اسفند ۱۳۹۰.
  40. «جشن نوروز ایرانیان مقیم آلمان در یکی از هتل‌های برلین برگزار شد». ایرنا. ۹ فروردین ۱۳۹۳.
  41. «اوباما باز هم پیام نوروزی داد». فارس. ۲۸/۱۲/۹۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  42. «واکنش‌ها به پیام نوروزی اوباما». فرارو. ۱ فروردین ۱۳۸۸.
  43. «The First Lady Celebrates Nowruz at the White House». The Obama White House.
  44. «پیام نوروزی پرزیدنت اوباما به مناسبت نوروز ۱۳۹۴». USAdar Farsi.
  45. «میشل اوباما و تبریک نوروز به زبان فارسی». احساسات فرهنگی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اکتبر ۲۰۱۸.
  46. ناصر توسلی نیکخو (۲۲ اسفند ۱۳۹۱). «سنت چهارشنبه‌سوری به چهارشنبه‌ستیزی مبدل گردیده». روزنامه مردمسالاری (۳۱۵۵).
  47. «تاریخچه چهارشنبه سوری». پارسینه. ۲۶ اسفند ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۲ اسفند ۱۳۹۲.
  48. «تلفات چهارشنبه‌سوری اعلام می‌شود». جام جم آنلاین. ۲۳ اسفند ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۲ اسفند ۱۳۹۲.
  49. رئیس اورژانس کشور هشدار داد: 5 فوتی و 15 معلولیت در حوادث چهارشنبه آخر سال 89
  50. فرارو | (تصاویر) مصدومان چهارشنبه سوری امسال
  51. چهارشنبه سوری امسال 2 کشته و 2300 مجروح بر جای گذاشت
  52. چهارشنبه سوری، (BBC)
  53. «چهارشنبه سوری پریدن از روی حادثه». سایت آفتاب. دریافت‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۰۷.
  54. اوشیدری، جهانگیر. دانشنامه زرتشت. مرکز. صص. صفحه ۳۳۳ زیل عنوان "سور".
  55. «بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی». پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای. ۱ فروردین ۱۳۷۸.
  56. «بیانات در دیدار جمعی از کارگردانان سینما و تلویزیون». پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای. ۲۳ خرداد ۱۳۸۵.
  57. بایگانی‌شده در ۱۸ مارس ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine جرس: رهبر جمهوری اسلامی هم خواستار اجتناب از چهارشنبه سوری شد
  58. Tehran blues: how Iranian youth rebelled against Iran's founding fathers. Kaveh Basmenji. 2005. ISBN 0-86356-582-4 pp.73
  59. نظر آیت‌الله مکارم شیرازی درباره چهارشنبه سوری بایگانی‌شده در ۲۲ مه ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine، گرداب
  60. «آیت‌الله العظمی جوادی آملی: چهارشنبه سوری خلاف عقل و شرع است». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۱۹.
  61. «احمد خاتمی: «چهارشنبه سوری در شأن ملت ایران نیست»». دویچه‌وله فارسی. ۴ مارس ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۸ فروردین ۱۳۹۲.
  62. «احمد خاتمی: اوباما، بزرگترین دشمن ایران اسلامی است/ایجاداختلاف بین مسوولان فتنه دشمنان است». خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا). ۳ اسفند ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۸ فروردین ۱۳۹۲.
  63. «فرمانده انتظامی آذربایجان شرقی:مخالف شادی مشروع نیستیم». خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا). ۲۶ اسفند ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۲۶ اسفند ۱۳۹۳.

منابع
  • پورداوود، ابراهیم (۱۳۸۶). «چهارشنبه‌سوری». آناهیتا: مقالات ایران‌شناسی پورداوود. به کوشش مرتضی گرجی. تهران: دنیای کتاب. شابک ۹۶۴-۳۴۶-۱۲۴-۶.
  • نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (۱۳۵۱). تاریخ (مزارات) بخارا. ترجمهٔ ابونصر قبادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • رضی، هاشم (۱۳۸۴)، «بخش ششم: جشن سوری-چهارشنبه‌سوری»، گاه‌شماری و جشن‌های ایرانی باستان، تهران: بهجت، شابک ۹۶۴-۶۶۷۱-۳۷-۳
  • گروه تاریخ اجتماعی (۱۳۹۳). «چهارشنبه سوری». دانشنامه جهان اسلام. ۱۲. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
  • مصطفوی، آناهیتا (۱۳۷۱). «چهارشنبه سوری». ایران‌شناسی (۴–۳).
  • Kasheff, Manouchehr; Saʿīdī Sīrjānī, ʿAlī-Akbar (1990). "ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ". Encyclopædia Iranica. IV, Fasc. 6. pp. 630–634.

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به چهارشنبه‌سوری در ویکی‌گفتاورد موجود است.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ چهارشنبه‌سوری موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.