گویش قصرانی

گویش قصرانی[1] گویش قصران[2] گویش رودبار قصران[3] تبری قصرانی[4] گویشی از زبان مازندرانی[5] می‌باشد که تحت تأثیر زبان فارسی قرار دارد و در اکثر نواحی بخش رودبار قصران شهرستان شمیرانات همچون میگون، لالان، شمشک، زایگان، امامه، روته، جیرود، دربندسر، گرمابدر، دیزین، آبنیک گویش می‌شود.[6] این گویش علاوه بر رودبار قصران در نواحی شرقی بخش لواسانات همچون ایرا و وسکاره و در نواحی شرقی و شمالی بخش آسارا شهرستان کرج همچون شهرستانک، لانیز، شلنک و همه جا گویش می‌شود.[7]وبگاه گلاتولوگ گویش شمیران را از گویش‌های فارسی-مازندرانی (Perso-Tabaric) قلنداد کرده است[8]. اسدالله عمادی گویش قصرانی را گویشی از زبان مازندرانی معرفی می‌کند.[9] همشهری آنلاین گویش قصرانی شمرونی را یکی از گویش‌های مازندرانی برمی‌شمرد.[10] به گفته مهدی علمداری گویش های مازندرانی، قصرانی، شمیرانی و دماوندی را باید یک مجموعه گویش قلمداد کرد.[11] زبان مازندرانی در حوالی تهران در نواحی لواسانات و رودهن صحبت می‌شود.[12] واژه‌نامه بزرگ تبری گویش قصران باستانی را به عنوان یکی از دوازده گویش زبان مازندرانی معرفی می‌کند.[13] به اعتقاد حبیب برجیان گویش شمال شمیرانات شبه تبری و گویش جنوب شمیرانات پارسی-تبری می‌باشد.[14] شدت تأثیر زبان فارسی در نواحی شمالی و غربی رودبار قصران کمتر از نواحی جنوبی رودبار قصران می‌باشد. گویش قصرانی بخش رودبار قصران شمیرانات به همراه گویش‌هایی که در ناحیه جنوبی البرز مرکزی محدوده جاجرود و بخش آسارا کرج گویش می‌شود گونه ای از زبان طبری می‌باشند که با مقادیر مختلفی با زبان فارسی ترکیب شده‌اند و زیر مجموعهٔ گویش‌های مازندرانی گونه قرار می‌گیرد. بنابر نظر حبیب برجیان لهجه‌هایی که در مناطق پائین جیرود و شمیران و دماوند گویش می‌شود، فارسی آمیخته به عبارات فعلی غنی از زبان طبری است. آن لهجه‌هایی که در بالا جیرود و دره رودخانه کرج گویش می‌شود خصیصه‌های غلیظ تری از زبان طبری را در واج‌شناسی و واژگان و ریخت‌شناسی فعلی نشان می‌دهد، اما حاوی یک آمیختگی قدرتمند در عبارت اسمی با زبان فارسی است. این گویش‌ها با عنوان گویش‌های مازندرانی گونه (Tabaroid) تعیین شده‌است.[15] به گفتهٔ حبیب برجیان در دامنه جنوبی رشته کوه البرز طیف وسیعی از لهجه‌های ترکیبی وجود دارند که می‌توانند به دو گروه تقسیم شوند: گروه نخست گویش‌های طبری هستند که تحت تأثیر زبان فارسی هستند که اصطلاحاً به آن گویش تبروید گفته می‌شود و گروه دوم به نوعی مرز انتقال دو زبان طبری و فارسی محسوب می‌شوند یک واگرایی در واژگان فارسی دیده می‌شود که با لهجه تهرانی تلفظ می‌شوند و از نظر ریخت‌شناسی بسیار شبیه به گویش تهرانی هستند ولیکن از نظر فعلی تحت تأثیر زبان مازندرانی هستند و دراین گویش‌ها افعال مازندرانی در غالب فارسی صرف می‌شود.

دانشنامه ایرانیکا درباب زبان منطقه قصران آورده‌است که باید به دو بخش باید تقسیم شود. زبان بومیان شمال و شمال شرق منطقه بخش درونی قصران نزدیکی بسیار زیادی به زبان مازندرانی دارد. گویش منطقه جنوبی از اوشان در مرکز تا جاجرود و تجریش در جنوب شمیران گونه ای از گویش‌های فارسی-مازندرانی است و ویژگی‌های زبان‌های کاسپین را دارد[16] در سال‌های دور آن دسته از بومیان تهران که در محدوده ونک و شمیران سکونت داشتند به دلیل مجاورت با استان مازندران لهجه مازندرانی داشتند. والنتین ژوکوفسکی خاورشناس و زبان‌شناس روس اواخر قرن ۱۹ میلادی در سفری که به ایران داشت در حوالی شمیران با گویش تجریشی آشنا شده و در آثارش به این گویش اشاره می‌کند؛ گویشی که شباهت بسیاری با گویش مازندرانی دارد. تا امروز در محدوده‌هایی از جمله سرآسیاب دولاب، شاه عبدالعظیم و… هنوز هم افرادی با لهجه شمرانی صحبت کنند؛ لهجه‌ای که ملایم شده گویش مازنی است[17].گیتی دیهیم در کتاب بررسی خرده‌گویش‌های منطقهٔ قصران به انضمام واژه‌نامهٔ قصرانی آورده‌است: البته زبان رایج در لالان مانند اوشان، فشم، میگون و لواسان، کاملاً تاتی نیست و زبان مازندرانی بسیار در آن نفوذ یافته‌است. گویش مردم لالان به گویش روستاهای امامه، زایگان، آبنیک، گرمابدر، میگون و شمشک در قصران بسیار نزدیک است. نفوذ مازندرانی در زبان تاتی قصران به این دلیل است که قصران در گذشته تحت حاکمیت طبرستان قرار داشته اما در تقسیمات کشوری معاصر جزو استان تهران محسوب می‌شود.[18]حسین کریمان در جلد دوم کتاب قصران کوهسران آورده‌است :منطقه قصران باستانی شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچلال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود. زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی است که زبان طبری یا مازندرانی، که از ریشهٔ زبان‌های دیرین ایرانی است، و عربی و اندکی ترکی، بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تأثیر یافته‌است، و هر چه از ری به مازندران نزدیک تر شوند بر میزان لهجهٔ مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنان‌که در لهجهٔ میگون و شهرستانک و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شمشک و دربندسر لهجهٔ مازندرانی غلبه دارد.[19]

به گفته گیتی دیهیم و به نقل از کریمان گویش قصران را ریشه و اعتبار و اصالتی است، لکن با اهمیت پیدا کردن طهران و پایتخت شدن آن و رواج یافتن فارسی، بسیاری از واژه‌های گویشی رفته رفته جای خود را به واژه‌های فارسی داده‌است.[20]

دانشنامه تبرستان و مازندران ذیل گویش قصرانی چنین نقل نموده است زبان مردم قصران داخل تبری به لهجه قصرانی است.[21] لهجه‌ی تبری قصرانی، به ویژه لهجه‌ی آبادی های داخل دره‌های جاجرود و لواسان، ادامه‌ی لهجه‌ی نور و کجور و یکی از اصیل ترین لهجه های زبان تبری است. ویژگی نحوی و دستوری این زبان تفاوتی با زبان تبری دیگر نقاط مازندران ندارد.[22]