دراویش گنابادی

سلسله نعمت‌اللهی یکی از طریقت‌های تصوف است که سینه به سینه از امامان به این نقطه رسیده‌است.[1] سلسله نعمت‌اللهی سلطان علیشاهی گنابادی در عصر حاضر از معروفترین سلسله‌های تصوف است.[2]
کلمه نعمت‌اللهی از نام شاه نعمت‌الله ولی گرفته شده و چون در دوران وی، پیروان او را «نعمت‌اللهی» می‌خواندند، این عنوان به کسانی که بعد از وی از عقاید و روش صوفیانه وی تبعیت کردند، داده شد. قبل از شاه نعمت‌الله نام طریقت همنام با قطب وقت بوده، چنان‌که در زمان معروف کرخی به معروفیه و در زمان جنید بغدادی به جنیدیه مشهور بوده‌است.[3]

سید نورالدّین شاه نعمت‌الله ولی از اقطاب و عرفای مشهور قرن هشتم و نهم هجری است نعمت‌الله ولی در روز دوشنبه چهاردهم ربیع الاول ۷۳۱ هجری قمری در شهر حلب متولد شد. هفت سال مرشد خود عبدالله یافعی را خدمت کرد در هرات نعمت‌الله ولی با نوهٔ میرحسینی هروی پرسنده سؤالات گلشن راز ازدواج کرد و ثمرهٔ این ازدواج فرزند او برهان الدین خلیل‌الله (متولد ۷۷۵ هجری) بود که پس از نعمت‌الله ولی به قطبیت سلسله نعمت‌اللهی رسید. شاه نعمت‌الله ولی قریب صد سال زندگی کرد و سرانجام در روز پنجشنبه بیست و سوم ماه رجب ۸۳۲ و به قولی ۸۳۴ هجری در کرمان خرقه تهی کرد.[5]

ویژگی‌های مهم اجتماعی سلسله نعمت‌اللهی از این قرار است:[11]

1. عزلت را نمی‌پسندند و خلوت در انجمن را بر آن ترجیح می‌دهند.
2. سخت مخالف استعمال حشیش و اعتیادات از این نوع‌اند.
3. درویشان نعمت‌اللهی باید به کاری مشغول باشند و بیکاری در این طریق نهی است.
4. لباس مخصوصی را انتخاب نکرده‌اند.
5. انسان‌ها را از هر مذهب و ملت که باشند دوست دارند و احترام می‌گذارند و در زندگی روش ایشان شفقت به خلق‌الله است.
6. طرفدار صلح و برابری و برادری هستند.

اندک‌زمانی پس از پیروزی انقلاب ۵۷ حمله به حسینیه‌ها دراویش شدت گرفت، کرمان نخستین شهر بود. یکی از علل اصلی مشکل جمهوری اسلامی با دراویش به حوزه مذهب ارتباط دارد، کاهش علاقمندان به قرائت بنیادگرا از شیعه دوازده امامی حکومت جمهوری اسلامی را نگران ساخت و آنها برای حل این مشکل فشار بر گروه‌های مذهبی اقلیت را برگزیدند که توانسته‌اند حوزه باورمندان به آئین خود را علی‌رغم همه تنگناها و تبعیض‌ها افزایش دهند.[12]

عاملان این حملات عمدتاً از باورهای سنتی و حکومتی مراجعی همچون صافی گلپایگانی، وحید خراسانی، نوری همدانی، فاضل لنکرانی و مکارم شیرازی تغذیه می‌شوند. دیدگاه و انگیزه این حملات عمدتاً «منحرف کردن جوانان و حزب‌اللهی‌ها» توسط دراویش عنوان می‌شد.

یکی از هدف‌های اصلی برخی نهادهای حکومتی همچون «مؤسسه فرق و ادیان» و «دانشگاه باقرالعلوم» در جمهوری اسلامی مقابله با نفوذ رو به افزایش شمار پیروان دراویش گنابادی بوده‌است.

سعید امامی، معاون علی فلاحیان، وزیر سابق اطلاعات ایران، در یکی از سخنرانی‌هایش در سال ۱۳۷۵، سوءظن حکومت به دراویش و قصد نهادهای اطلاعاتی برای برخورد با آنان را نشان داده بود. او از دراویش به عنوان یکی از «گروهک‌های» چهارگانهٔ خطرناک برای نظام نام برده بود که «تفکرات وحشتناک» دارند، «دارند رشد می‌کنند» و به گفتهٔ وزارت اطلاعات در آن زمان عده‌ای از آنان را به همین دلیل دستگیر کردند.[13]

جریان حکومتی مخالف با دراویش گنابادی در سال ۱۳۹۷ به لحاظ ساختاری و تشکیلاتی این فرقه را در سه شاخه تعریف و تشریح کرده بود:[14][15]
جریان حاکمیت؛ نورعلی تابنده(درگذشته ۱۳۹۸) به عنوان قطب در این شاخه قرار می‌گرفت و بنابر عقیده جمهوری اسلامی بدنبال این بود که پسر خود را به عنوان جانشین خویش معرفی کند و شاخه‌‌ جریان سیاسی تحرکاتش را تحت نظر او در سلسله دنبال می‌کرد.
جریان سنتی؛ یوسف مردانی (درگذشته ۱۳۹۹) و احمد شریعت (درگذشته ۱۳۹۹) مشایخ سلسله از حامیان این جریان بودند. یوسف مردانی همواره به این مسئله اعتراض داشته که چرا فقط باید طایفه تابنده رهبر فرقه گنابادی باشند. این جریان عقیدتا هم با نظام جمهوری اسلامی زاویه ای نداشت و نظرشان بر این بود که اقداماتی که انجام می‌دهند، طبق قانون است.
جریان سیاسی؛ جمهوری اسلامی معتقد بوده این جریان چالش امنیتی - سیاسی برای ایران ایجاد می‌کنند و آن را به دو دسته تقسیم می‌کند:
دسته اول در خارج، توسط مصطفی آزمایش هدایت می‌شد. طرفداران این جریان، لائیک و به هیچ چیز اعتقاد نداشته، بیشترین اسناد ایران را به بیگانگان داده‌اند.
دسته دوم در داخل و توسط کسری نوری فعالیت می‌کردند که در ایجاد اغتشاشات [اعتراضات] در شهرستان کوار، دیگر شهرها از جمله تهران و بسیاری اقدامات دیگر تاکنون دست داشته‌اند و در اعتراضات خیابان پاسداران هم به تحریک مردم پرداختند.[16]

جمعیت دراویش به صورت رسمی مشخص نیست و منابع رسمی‌ آماری در این زمینه وجود ندارد. برخی از دراویش، مدعی هستند که جمعیت این گروه به چند میلیون نفر نیز می‌رسد. منابع جمعیت دراویش را در قبل از انقلاب حدود یک میلیون نفر تخمین می‌زنند.

تراکم دراویش گنابادی، در حال حاضر، بیشتر در شهرهای تهران، شیراز، اصفهان و مشهد است. دراویش در شهرهای کوچک هم حسینیه یا مجالس دارند. حسینیه‌ها قبل از انقلاب هم بوده‌اند اما در سالهای بعد از انقلاب، به تدریج بسته شدند. پس از اعتراضات گلستان هفتم تمامی این حسینیه‌ها بسته است و مجالس دراویش در منازل افراد معتمد برگزار می‌شود. برخی از مکان‌هایی که دراویش در آن‌ها حسینیه داشته‌اند عبارتند از: تهران، بندرعباس، شیراز، ماهان کرمان (مزار شاه نعمت‌الله)، بیدخت (محل دفن مجذوب علیشاه و برخی دیگر از اقطاب). برخی دیگر از شهرهایی که دراویش در آن حضور دارند، عبارتند از تنکابن، قزوین، سمنان، کرمان، قوچان، زاهدان، زابل، لار، فسا، اردبیل، اهواز، کرمانشاه، الیگودرز و کیش است.[17]

• شاه نعمت‌الله ولی، عارف قرن نهم
• نورعلی تابنده، سیاستمدار[18]
• عبدالرزاق بغایری، پدر علم جغرافیای نوین[19]
• محمدابراهیم باستانی پاریزی، تاریخ نگار[20]
• تورج نگهبان، نویسنده[21]
• کسری نوری، فعال سیاسی[22]
• قاسم هاشمی نژاد، مترجم[23]
• همایون خرم، موسیقی‌دان[24]
• محمد ثلاث، درویش اعدام شده[25]

در دهه هشتاد حسینیه‌های دراویش گنابادی در چندین شهر ایران تخریب شد. این حسینیه‌ها در سه شهر بروجرد،[26] اصفهان،[27] قم[28] پیش از انقلاب اسلامی ۵۷ ساخته شده بودند. در تخریب این اماکن مذهبی که با مقاومت دراویش همراه می‌شد مجموعاً دو هزار نفر بازداشت و زخمی شدند.

پس از اعلام اخباری مبنی بر احتمال دستگیری نورعلی تابنده و همچنین ایجاد ایست بازرسی در منطقه، دراویش گنابادی از تاریخ ۴ بهمن ماه ۱۳۹۶ در مقابل منزل او برای جلوگیری از تعرض به منزل تابنده توسط نیروهای امنیتی تجمع کردند. این تجمع به درگیری در همان شب میان نیروهای امنیتی و لباس شخصی با دراویش گنابادی منجر شد. در ادامه و با گذشت یک روز از این اتفاق، درگیری‌های بیشتری با افزایش دراویش در خیابان گلستان هفتم اتفاق افتاد.[31][32] این درگیری‌ها برای چند روز کم رنگ شد اما بار دیگر در ۱۵ بهمن همان سال درگیری‌ها شدت گرفت.

کسری نوری وقوع درگیری بین نیروهای امنیتی و دراویش گنابادی ۱۵ بهمن در خیابان پاسداران تهران را تأیید کرد، این حقوقدان در همین رابطه به یورونیوز گفت دراویش از حقوق بنیادی‌شان دفاع کرده‌اند. او همچنین احتمال مذاکره (وزارت کشور) «با کسانی که به قانون احترام نمی‌گذارند» را رد کرده بود.[33][34] با این حال محمدرضا نقدی، مسئول ستاد مشترک سپاه پاسداران مدعی مذاکره شد و با انتقاد از عملکرد وزارت کشور گفت این مذاکرات کار خوبی نبوده‌است.[35]

پس از آن نورعلی تابنده بیانیه داد و از دراویش خواست منطقه را ترک کنند[36] و فارس نوشت دراویش گنابادی طرفدار تابنده که در پی شایعه دستگیری وی تجمع کرده بودند به تجمع خود پایان دادند، اما تحرکات نیروهای امنیتی، موتورسواران لباس شخصی و حضور دراویش در منطقه ادامه یافت.[37]

۳۰ بهمن ۱۳۹۶ بار دیگر خیابان پاسداران تهران با بازداشت یک درویش ساکن شهرکرد(در ۲۸ بهمن) در مقابل کلانتری منطقه به صحنه درگیری تبدیل شد و منجر به محاصره درویشان گنابادی در گلستان هفتم گردید.

این درگیری با تیراندازی به درویش‌ها، ضرب و شتم آنها و زیر گرفته‌شدن و مرگ سه تن از نیروهای انتظامی و دو بسیجی و یک درویش همراه بود. دادگاه، محمد ثلاث (از دراویش حاضر در محل) را عامل این کشتار معرفی کرده و به سرعت برای او حکم اعدام صادر کرد. بعد از آن، محمد ثلاث این اتهام را رد کرد و یک فایل صوتی از زندان اعلام کرد که اعتراف وی زیر شکنجهٔ شدید بوده‌است.[38][39]

این خشونت‌ها منجر به بازداشت تعداد زیادی از دراویش زن و مرد شد و زخمی شدن ۱۸۰ نفر از آنها را درپی داشت. برخی از این افراد هم به صورت خانوادگی در این حوادث دستگیر و زندانی شدند.[40]

آخرین تصویر تابنده همراه با نوری، پیش از حصر در منزلش - ۲۳ بهمن ماه سال ۱۳۹۶

از یک اسفند قطب دراویش گنابادی عملاً در نوعی حصر خانگی قرار گرفت.[41]

نورعلی تابنده در یک پیام ویدئویی که در ۱۵ اسفند ۹۶ منتشر شد، به‌طور تلویحی از «حصر خانگی» خود خبر داد و ابراز امیدواری کرد که محدودیت‌های اعمال‌شده در مورد وی و پیروان این سلسله رفع شود.[42]

پیش از این گفته می‌شد نورعلی تابنده از سال ۱۳۸۶ در نوعی حصر پنهان قرار داشته، کسری نوری در سال ۱۳۹۵ گفته بود تابنده همواره با فشارهای مختلفی روبرو بوده تا این که در سال ۸۶ در موطنش بیدخت بازداشت و به تهران تبعید می‌شود و از آن زمان تحت حصر پنهان حکومت بوده و از رفت و آمد و مسافرتش توسط دستگاه امنیتی ممانعت به عمل می‌آمده‌است.[43]

نورعلی تابنده در تابستان ۱۳۹۸، یکسال و نیم پس از حوادث گلستان هفتم توانست به شهرستان بیدخت، زادگاه خود، سفر کند اما پیروان او گفتند که به دراویش اجازه همراهی با او داده نشد.[44]

تابنده در سال ۱۳۹۷ در ویدیوی کوتاه تلویحاً از سوء قصد به جان خود خبر داد و گفت قبلاً هم به جان اقطاب پیشین سوء قصد شده بود. چند ماه پس از آن هم در یکی از صحبت‌هایش خبر از مسمومیت تدریجی خود داد و گفت: به ما «حنظل» می‌دهند و بعد انتظار دارند که ما بگوییم عسل است یا در جای دیگر گفت نمی‌دانم در داروهایم چیست که دائماً مرا خواب آلود می‌کند و برخی مواقع بیهوش می‌شوم.[45]

او همچینن پیش از این در نوروز ۱۳۹۶ در یکی از بیانات نوروزی‌ خود اعلام کرده بود چندین بار احساس کرده قصد حذف او را دارند.[46]

نهایتاً تابنده در ۳ دی پس از حدود دو سال حصر خانگی در بیمارستان مهر تهران درگذشت و شایعات مربوط به مسمومیت یا کشته شدن آقای تابنده در هیچ‌یک از خبرگزاری‌ها تأیید نشد.[47][48]

نورعلی تابنده مجذوب‌علی‌شاه از اوایل آبان ۱۳۹۸ در بیمارستان مهر تهران، بستری[49] و نهایتاً در تاریخ ۳ دی ماه ۱۳۹۸ درگذشت،[50] و پیکر او به بیدخت منتقل[51] در گورستان سلطانی بیدخت خاکسپاری شد.[52]

بنابر وصیت نورعلی تابنده که روز چهارشنبه ۴ دی ۱۳۹۸، در مراسم خاکسپاری وی قرائت شد، سید علیرضا جذبی طباطبایی ملقب به لقب طریقتی ثابت‌علی‌شاه به عنوان قطب جدید درویشان سلسله نعمت‌اللهیه سلطان‌علی‌شاهی (گنابادی) تعیین شد.[52]

برخی از دراویش با قطب جدید بیعت نکردند. گفته می‌شود نحوه برخورد حکومت جمهوری اسلامی با قطب جدید متفاوت و در تناقض با فشارها و محدودیت‌هایی است که برای نورعلی تابنده وجود داشت.[53]

قطب کنونی سلسله صوفیان نعمت‌اللهی سلطان‌علی‌شاهی، سید علیرضا جذبی طباطبایی (ثابت‌علی‌شاه) است.[54]

• درویش
• روز درویش
• اعتراضات گلستان هفتم

• 
  سلطان‌محمد گنابادی(سلطانعلیشاه)
• 
  محمدحسن بیچاره بیدختی (صالح‌علیشاه)
• 
  سلطان‌حسین تابنده (رضاعلیشاه)
• 
  علی تابنده (محبوبعلیشاه)
• 
  نورعلی تابنده (مجذوبعلیشاه)
• 
  سید علیرضا جذبی (ثابتعلیشاه)

• «دراویش گنابادی؛ چه می‌گویند و چه می‌خواهند». ایران وایر. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ فوریه ۲۰۱۸.
• «دراویش گنابادی و حقوق بنیادی شان». یورونیوز.
• «دراویش گنابادی و کشمکش با حکومت ایران؛ گاهشمار». بی‌بی‌سی فارسی.
• «مشکل جمهوری اسلامی با دراویش چیست؟». دویچه وله.
• «ولایت فقیه و انتقام‌گیری تاریخی از دراویش». رادیو فردا.
• «باورهای دراویش و برخورد حکومت، آب روانی که سنگ خارا شد». رادیو زمانه.
• گلستان در آتش