معروف کرخی
ابومحفوظ معروف بن فیروز کوهپی، مشهور به معروف کرخی از بزرگان مشایخ قرون اولیه اسلام اس که غالب سلسلههای تصوف شیعی ادعای انتساب به وی را دارند.[1][2] نعمت اللهیه و ذهبیه وی را اولین قطب و سرسلسله خود میداند.
معروف کرخی نزد صوفیان چنانکه معروف است، دربان علی بن موسی رضا بوده که از او فیض و تعلیم طریقت و منصب شیخ المشایخی یافته و از جانب او اجازه یافته که طریقه رضویه، علویه و مصطفویه را که عبارت از عبادت و تزکیه و تصفیه نفس میباشد، به طالبان صادق العقیده و پیروان ائمه برساند.[2]
انتساب به امامان شیعه
- به عقیده برخی وی به دست علی بن موسیالرضا مسلمان شدهاست و دربان وی بودهاست[3] و از وی خرقه گرفتهاست گرچه برخی در وجود چنین شخصی و شیعه بودنش تردید کرده[4] و برخی نیز معتقدند که نام او با یکی از محدثان شیعه معروف بن خربوذ مکی اشتباه گرفته شدهاست.[5]
- بعضی او را از شاگردان فرقد سبخی و سلسله انتساب او را به محمد پیامبر اسلام رسانیدهاند.
- دسته دیگری نیز سند خرقه معروف را از داوود طائی دانسته که او از حبیب عجمی و وی از حسن بصری و او از علی ابن ابیطالب گرفتهاست.[6]
که هر سه این انتسابها از طرف مخالفان تصوف از مناظر مختلف خصوصاً تطابق تاریخی به چالش کشیده شدهاست.[7] همچنین حضور دو قطب همزمان نیز از جمله مواردی که در مورد معروف کرخی از طرف مخالفین و موافقین تصوف مورد بحث قرار میگیرد[8] دقت در تواریخ مشروح زیر نکات مبهم دیگری بر زندگی و فوت معروف کرخی میافزاید:
- فرقدسنجی در سال ۱۳۱ هجری قمری وفات یافتهاست.
- داود طائی در سال ۱۶۰ تا ۱۶۸ هجری قمری درگذشتهاست.
- تولد علی بن موسی الرضا در سال ۱۴۸ هجری قمری ثبت شدهاست.
- وفات موسی بن جعفر پدر علی بن موسی الرضا در سال ۱۸۳ هجری قمری ثبت شدهاست.
- سال فوت معروف کرخی ۲۰۰ یا ۲۰۱ هجری قمری ذکر شدهاست.
- سال فوت علی بن موسی الرضا ۲۰۳ هجری قمری ثبت شدهاست
زندگی
اغلب از مورخین و تذکره نویسان تاریخ دقیقی از تولد وی ثبت نکردهاند.[6] آنچه ثبت شدهاست این است که پدر و مادر وی نصرانی بودهاند[9][10] تحصیلات ظاهری و تربیت باطنی، شغل دربانی، علت فوت و کراماتی از وی در غالب کتب متصوفه مندرج است.[11][12][13]
وفات
گفته میشود دربان علی بن موسی الرضا در خراسان بودهاست و در اذحام جمعیت دندههایش شکسته و کشته شدهاست.[14] مدفن وی در غرب شهر بغداد[6] و در ناحیه کرخ واقع شدهاست و دارای حرم بزرگ و باشکوهی است. شیعه و سنی مشترکاً در آستانه وی به دعا و نیایش میپردازند. این نکته که وی در کجا دربان علی بن موسی الرضا بودهاست (در مدینه یا خراسان ویا در جای دیگر) و دیگر اینکه چنانچه وی در خارج از بغداد کشته شدهاست (چون علی بن موسی الرضا هیچگاه به بغداد سفر نکردهاست و جالب اینکه معروف کرخی هم هیچگاه از بغداد خارج نشدهاست)[15] چگونه در قرن دوم به بغداد منتقل شده و در آنجا خاک سپرده شدهاست، موارد تردید نسبت به حقایق زندگی وی را دو چندان میکند.[16]
چند نکته
رنالد نیکلسن در مقالهای با عنوان «ثبت تعاریف صوفی و تصوف به لحاظ تاریخی» ضمن دستهبندی تعاریف تصوف آوردهاست که اولین تعریف از تصوف را معروف کرخی ارائه کردهاست:
تصوف گرفتن حقایق و گفتن به دقایق و نومید شدن از آنچه هست در دست خلایق
در کتب تصوف همچون حلیه الاولیا، احیا علوم الدین و رساله قشیریه با الفاظی شبیه بدین قید شدهاست.
عصر معروف عصر انتقال زهد به تصوف است. بعد از رابعه معروف در سخنان خود بر عشق و محبت نسبت به خداوند تکیه دارد.[17]
همچنین هنگامیکه از معروف دربارهٔ اولیای حقیقی خداوند پرسیدند گفت:
علامت اولیای خدای عز و جل آن است که فکرت ایشان خدای بود و قرار ایشان با خدای بود و شغل ایشان در خدای بود.
منابع
- جامی، نفحات الانس، چاپ بمبئی، صفحهٔ ۳۶
- طرائق الحقایق، ج ۲، ص۱۳۵–۱۳۳
- ابنخلکان - وفیات الاعیان - طبع قدیم ج ۲ ص ۵۵۱ تا ص ۵۵۳
- «شرح حال معروف کرخی و توثیق وی». مکتب وحی. بایگانیشده از اصلی در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۱. دریافتشده در بهار ۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - «آرا و عقاید معروف کرخی». مجله مطالعات عرفانی. دریافتشده در زمستان ۱۳۸۴ - شماره ۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=
را بررسی کنید (کمک) - اسدالله خاوری، ذهبیه تصوف علمی و آثار ادبی، صفحهٔ ۱۷۱
- محمد تقی شوشتری، قاموس الرِّجال ج ۹ ص ۵۴
- حقیقه العرفان، ص ۸۵
- عطار نیشابوری، تذکره الاولیا، نسخه خطی دانشگاه تهران، فاقد شماره صفحه
- قشیری رساله قشیریه
- باب ۲۱ تذکره عطار
- طبقات الصوفیه ابن خلدون
- رساله قشیریه، قشیری
- طبقات الصوفیه، ص ۸۵، رهبران طریقت، ص ۱۳۰.
- از کوی صوفیان تا حضور عارفان، ص ۲۶۹.
- دو رساله در تاریخ جدید تصوف ایران: ۲۲
- «آرا و عقاید معروف کرخی». مطالعات عرفانی زمستان ۱۳۸۴ - شماره ۲.
- دانشنامه تشیع، جلد اول، صفحهٔ ۱۱۱