معروف کرخی

• به عقیده برخی وی به دست علی بن موسی‌الرضا مسلمان شده‌است و دربان وی بوده‌است[3] و از وی خرقه گرفته‌است گرچه برخی در وجود چنین شخصی و شیعه بودنش تردید کرده[4] و برخی نیز معتقدند که نام او با یکی از محدثان شیعه معروف بن خربوذ مکی اشتباه گرفته شده‌است.[5]
• بعضی او را از شاگردان فرقد سبخی و سلسله انتساب او را به محمد پیامبر اسلام رسانیده‌اند.
• دسته دیگری نیز سند خرقه معروف را از داوود طائی دانسته که او از حبیب عجمی و وی از حسن بصری و او از علی ابن ابیطالب گرفته‌است.[6]

که هر سه این انتساب‌ها از طرف مخالفان تصوف از مناظر مختلف خصوصاً تطابق تاریخی به چالش کشیده شده‌است.[7] همچنین حضور دو قطب همزمان نیز از جمله مواردی که در مورد معروف کرخی از طرف مخالفین و موافقین تصوف مورد بحث قرار می‌گیرد[8] دقت در تواریخ مشروح زیر نکات مبهم دیگری بر زندگی و فوت معروف کرخی می‌افزاید:

• فرقدسنجی در سال ۱۳۱ هجری قمری وفات یافته‌است.
• داود طائی در سال ۱۶۰ تا ۱۶۸ هجری قمری درگذشته‌است.
• تولد علی بن موسی الرضا در سال ۱۴۸ هجری قمری ثبت شده‌است.
• وفات موسی بن جعفر پدر علی بن موسی الرضا در سال ۱۸۳ هجری قمری ثبت شده‌است.
• سال فوت معروف کرخی ۲۰۰ یا ۲۰۱ هجری قمری ذکر شده‌است.
• سال فوت علی بن موسی الرضا ۲۰۳ هجری قمری ثبت شده‌است

اغلب از مورخین و تذکره نویسان تاریخ دقیقی از تولد وی ثبت نکرده‌اند.[6] آنچه ثبت شده‌است این است که پدر و مادر وی نصرانی بوده‌اند[9][10] تحصیلات ظاهری و تربیت باطنی، شغل دربانی، علت فوت و کراماتی از وی در غالب کتب متصوفه مندرج است.[11][12][13]

گفته می‌شود دربان علی بن موسی الرضا در خراسان بوده‌است و در اذحام جمعیت دنده‌هایش شکسته و کشته شده‌است.[14] مدفن وی در غرب شهر بغداد[6] و در ناحیه کرخ واقع شده‌است و دارای حرم بزرگ و باشکوهی است. شیعه و سنی مشترکاً در آستانه وی به دعا و نیایش می‌پردازند. این نکته که وی در کجا دربان علی بن موسی الرضا بوده‌است (در مدینه یا خراسان ویا در جای دیگر) و دیگر اینکه چنانچه وی در خارج از بغداد کشته شده‌است (چون علی بن موسی الرضا هیچگاه به بغداد سفر نکرده‌است و جالب اینکه معروف کرخی هم هیچگاه از بغداد خارج نشده‌است)[15] چگونه در قرن دوم به بغداد منتقل شده و در آنجا خاک سپرده شده‌است، موارد تردید نسبت به حقایق زندگی وی را دو چندان می‌کند.[16]

رنالد نیکلسن در مقاله‌ای با عنوان «ثبت تعاریف صوفی و تصوف به لحاظ تاریخی» ضمن دسته‌بندی تعاریف تصوف آورده‌است که اولین تعریف از تصوف را معروف کرخی ارائه کرده‌است:

تصوف گرفتن حقایق و گفتن به دقایق و نومید شدن از آنچه هست در دست خلایق

در کتب تصوف همچون حلیه الاولیا، احیا علوم الدین و رساله قشیریه با الفاظی شبیه بدین قید شده‌است.

عصر معروف عصر انتقال زهد به تصوف است. بعد از رابعه معروف در سخنان خود بر عشق و محبت نسبت به خداوند تکیه دارد.[17]

همچنین هنگامیکه از معروف دربارهٔ اولیای حقیقی خداوند پرسیدند گفت:

علامت اولیای خدای عز و جل آن است که فکرت ایشان خدای بود و قرار ایشان با خدای بود و شغل ایشان در خدای بود.

• دانشنامه تشیع، جلد اول، صفحهٔ ۱۱۱