انجمن‌های جنبش مشروطه

انجمن مخفی در ذی‌الحجه ۱۳۲۲ توسط سیدمحمد طباطبائی تاًسیس شد. هدف وی بیداری مردم و آشناکردن آن‌ها به حقوق سیاسی بود. بتدریج روش تندتری اتخاذ نمود بطوری که بعضی اعضاء از انجمن خارج شدند. اعضاء را «فدائی» می‌نامیدند و هم‌قسم شده‌بودند که برای بدست آوردن عدالت خانه و مجلس کار کنند. سید محمد طباطبائی - ناظم‌الاسلام کرمانی - میرزاآقا اصفهانی و مجدالاسلام کرمانی از اعضاء آن بودند.[2]

انجمن باغ میکده به‌طور مخفی در محرم ۱۳۲۲ توسط عده‌ای از آزادیخواهان و اصلاح‌طلبان تاًسیس گردید. همانند انجمن مخفی ماهیت انقلابی داشت. اعضاء اصلی عبارت بودند از ملک‌المتکلمین - میرزا جهانگیرخان (صور اصرافیل) - سید محمدرضا مساوات شیرازی - سیدجمال واعظ - یحیی دولت‌آبادی - حاج سیاح - علی اکبر ساعت‌ساز - سلیمان خان میکده و دیگران. بیش از ۶۰ عضو داشت.

این انجمن کمیته‌ای بنام «کمیته انقلاب» داشت که با گروه حیدرخان عمواوغلی همکاری داشتند و عباس آقا تبریزی کٌشنده علی‌اصغر اتابک (امین السلطان) از این کمیته بود.

در میان اعضای این انجمن، اشخاص برجسته ای چون شیخ محمدمهدی شریف کاشانی، ملک المتکلمین، سید جمال واعظ، سید محمدرضا مساوات، سید اسدالله خرقانی، شیخ مهدی بحرالعلوم کرمانی، ابوالحسن میرزا قاجار - آقا میرزا محسن (برادر صدرالعلما) - سلیمان خان میکده - یحیی دولت‌آبادی - محمدعلی خان نصرت السلطان - جهانگیرخان صوراسرافیل، میرزا عباس علی خان شوکت، حامدالملک شیرازی، میرزا محمود شیرازی، حاج میرزا علی محمد دولت‌آبادی و … حضور داشتند.

برخی ار ایشان در میان منسوبان نسبی و سببی صبح ازل قرار داشتند و برخی نیز در گذشته، به قبرس رفته و با پیشوای شان دیدار کرده‌اند.[3]

مهدی ملک‌زاده از شیخ محمدمهدی شریف کاشانی به عنوان ریاست این انجمن که به انجمن باغ میکده شناخته می‌شود نام می‌برد.[4][5]

هیئت علمیه اصفهان یا انجمن مقدس ملی اصفهان (۱۳۲۴–۱۳۲۶) اصلی‌ترین نهاد سیاسی و تصمیم‌گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بوده‌است. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را بر عهده داشته‌است. این انجمن بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ هجری قمری یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل چهلستون اصفهان تشکیل شده‌است.[6]

در ۱۳۲۴ قمری در پی موافقت محمدعلی‌میرزا با برقراری مشروطه و خروج متحصنین از کنسولگری انگلیس در تبریز تاًسیس شد و از انجمن‌های پرقدرت بود. رهبران جنبش تبریز در آن عضو بودند و در ابتدا ۲۰ عضو داشت و گروهی از حزب اجتماعیون‌عامیون (سوسیال‌دموکرات) قفقاز مانند حیدرعمواوغلی و علی موسیو نیز با این انجمن همکاری داشت. مرکز غیبی تبریز یکی از کمیته‌های فرعی انجمن باهمکاری گروه قفقازی تشکیل گردید. پس از تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی در مجلس ملی، نام آن به انجمن ایالتی آذربایجان تغییریافت.

در پی مخالفت‌های محمدعلی‌میرزا با مجلس و پیش آمد واقعه میدان توپخانه انجمن با ارسال تلگراف‌هایی به انجمن‌های سایر شهرها خواستار عزل وی از پادشاهی شد و این مسئله باعث عقب‌نشینی محمدعلی شاه از مواضع خود گردید. بعد از واقعه بمباران مجلس، عملاً انجمن تبریز نقش مجلس ملی را عهده‌دارشده بود و احکامی به شهرستان‌ها می‌فرستاد. در این زمان روزنامه ندای ملت را انتشار داد که بعداً بنام ناله‌ملت چاپ می‌شد و مجدداً چاپ روزنامه‌انجمن را از سرگرفت.[7]

• انجمن‌های آذربایجان، شاه آباد، مظفری، طلاب، مرکزی، اصناف و برادران دروازه قزوین از فعالترین و قوی‌ترین انجمن‌هائی بودند که در واقعه میدان توپخانه و محاصره مجلس اعضاء را مسلح کرده و به مقابله آمده بودند.
• برادران دروازه دولت
• مرکزی به ریاست ارشدالدوله
• انجمن مخفی ثانی در سال ۱۳۲۴ قمری توسط سید محمد طباطبایی تأسیس شد.
• مخدرات وطن
• نسوان وطنخواه
• فاطمیه
• اتحادیه طلاب
• محمدیه بهارستان
• فردوسیه
• انصار

علاوه بر انجمن‌های ایالتی و ولایتی که در شهرستان‌ها تأسیس شده بود در تهران نیز چندین انجمن مربوط به شهرستان‌ها فعالیت می‌کرد:

• انجمنهایآذربایجان، اصفهانی‌ها، جنوب، شیرازی‌ها، اتحاد همدان، مجمع انسانیت

• انجمن اسلامیه تبریز که توسط میرهاشم دَوَچی تاًسیس شد.
• انجمن‌خدمت توسط علاءالدوله و عده ای از امرا و درباریان برای مقابله با انجمن‌های طرفدار مجلس تأسیس گردید.
• انجمن ورامین مؤسس آن اقبال‌الدوله بود.
• انجمن فتوت توسط ظفرالسلطنه و امام‌جمعه خویی.
• انجمن سنگلج و اسلامیه تهران را میرزاابوالقاسم پسر سید محمد طباطبائی تأسیس کرده بود.
• انجمن آل‌محمد
• انجمن همت‌آباد
• انجمن الهی
• سعادت تبریز