استپان استپانیان

استپانیان در تبعید، دو بار اقدام به فرار کرد ولی موفق نشد. تا اینکه پس از تحمل ده سال تبعید، بار سوم با گروهی از یاران خود، اقدام به تهیه قایق چوبی نموده با گردآوری مقداری خوراک، همه آنان با این قایق از راه اقیانوس آرام، دست به فرار زدند. از این فراریان، تنها سه تن که عبارت بودند از استپان استپانیان و یپرم‌خان و هوسپ مُوسسیان زنده ماندند. او در ابتدا به ایالات متحده آمریکا و از آنجا به استانبول و باکو رفت و سرانجام به سال ۱۳۱۷ قمری (۱۸۹۹ میلادی) خود را به تبریز رساند.[3][2]

استپانیان در کوچه پستخانه واقع در ناحیه ۷ تبریز، اتاقی اجاره کرده، عکاسخانه خود را دائر کرد و در مدت زمان بسیار کوتاهی، در کار خود موفقیت شایانی به دست آورد و به سبب داشتن خوئی نرم و مردم داری و به علت اینکه با هر کس با عبارت «بالام جان» برخورد می‌نمود، عکاسخانه و شخص او به نام «بالام جان» معروف اهل تبریز شد. او همه وسائل عکاسی خود را از تفلیس وارد می‌کرده‌است.[2]

استپان بعد از چند سال، با دوشیزه «وارینکا» که از ارمنی‌های تبریز بود، زناشوئی کرده دارای چهار فرزند می‌شود و به علت موفقیت در کار عکاسی، در اندک زمان زندگانی مرفهی یافته، حتی یک خانه باغچه‌ای در کوچه «قره دام داش» تبریز،[توضیحات 2] خریداری کرده، عکاسخانه خود را به آنجا منتقل می‌کند. وی در جنبش مشروطه، به علت علاقه فراوانی که به آزادی و آزادیخواهان داشته به دسته مجاهدان تبریز و مشروطه خواهان می‌پیوندد.[2]

وی در جهت ثبت وقایع مشروطه در تبریز تلاش‌های زیادی کرد و اکثر عکس‌های موجود از جنگ‌های تبریز و مجاهدان در دوران مشروطه توسط وی تهیه شده‌است که تعدادی از آن‌ها نیز در کتاب تاریخ هجده ساله آذربایجان به چاپ رسیده‌اند. همچنین بخش عمده‌ای از عکس‌های موجود از گروه‌های انقلابی مشروطه و بخصوص عکس‌های یپرم‌خان و باقرخان از جمله کارهای استپانیان است.[3] گذشته از عکس‌ها، استپانیان با همکاری علی وکیلی، کارت پستالهایی از حوادث مشروطه به خارجه سفارش داده بود که هم‌اکنون آن کارت پستالها در دست است و از اسناد و مدارک تاریخی به‌شمار می‌آیند.[4]

در بخشی از کتاب تاریخ هیجده ساله آذربایجان، دربارهٔ عکاسی استپانیان از مشروطه طلبان تبریز، چنین آمده‌است:

«روز دوشنبه بیست و دوم فروردین این لشکر از تبریز روانه می‌گردیدند و چون تبریزیان یفرم خان و سردار بهادری را بس ارجمند می‌داشتند و ایشان نیز جایگاه این شهر را نیک می‌شناختند چنین نهادند که هنگام راه افتادن با مردم شهر بدرود گویی کنند و شهریان بنوازش ایشان را راه اندازند. لشگریان با سرداران به میدان مشق درآمدند و شهریان در آنجا انبوه شدند. والی و نمایندگان انجمن و سردستگان نیز همگی درآمدند. نخست نمایشی از سوی لشکر داده شد و سپس سخنانی از این سو رانده گردید و بارون استپانیان پیکره‌ای برداشت؛ و چون این کارها انجام یافت دسته‌های لشکر با آوازهای بلند در میان هلهله‌های شادی راه افتادند. مردم تا بیرون شهر بدرقه کردند و یک روز تاریخی پر ارجی بود.»[5]

در سال ۱۳۳۰ قمری (۱۹۱۱ میلادی) که ارتش روس برای تعقیب آزادیخواهان وارد تبریز شده، شروع به گرفتن و بند کردن آنان می‌کند، استپان استپانیان با جامه مبدل به شکل یک «قاطرچی» از شهر بیرون رفته به ارزروم در امپراتوری عثمانی پناهنده می‌شود و در آنجا نیز عکاسخانه‌ای دائر کرده و مشغول کار می‌گردد. در سال ۱۳۳۳ قمری (۱۹۱۴ میلادی) استپانیان خانواده خود را از تبریز به ارزروم می‌برد، اما با آغاز جنگ جهانی اول و طرح نسل‌کشی ارمنی‌ها از سوی دولت وقت عثمانی، وی که جزو نخستین دستگیرشدگان بود، محرمانه در سال ۱۲۹۴ خورشیدی (۱۹۱۵ میلادی) اعدام می‌گردد. از خانواده او تنها پسر کوچکش از مرگ رهائی یافته که اکنون در تبریز است و صاحب مغازه «عینک سازی ایران» در پاساژ تبریز می‌باشد.[2]

استپانیان عکاس ماهری بوده و آثار او از جنبه هنری عاری نبوده‌است. او به سال ۱۳۲۹ قمری عکس اجزاء و مستخدمان اداره نظمیه مرکزی تبریز را در میدان سربازخانه قدیم برداشته‌است که با وجود موجود نبودن وسائل کافی و دقیق در آن زمان، نمونه بسیار خوبی از عکس پانوراماست.[2]