گیلانغرب

در گذشته نوعی درختچهٔ خودرو "گیهڵ" (gyal) مورت امروزی به وسعت چندین هکتار در سراب گیلان‌غرب وجود داشته که به "سراب گیهڵ" یا "باغ گیهڵ" معروف بوده‌است، و با توجه به این که در گذشته نام بعضی از مناطق را از روی اسم مواد، درختان و گیاهان آن منطقه نام‌گذاری کرده‌اند، مانند: چناران، اناران، نی‌ان (نیان)، زلان، قیلان، گولان=گلین، گیه‌لان، ناودار و …. این دشت نیز با وجود سراب و باغ زیبای "گیهڵ" (گیهڵ: نام قدیم مورت) که گیاهی کم‌یاب، دارویی، شفابخش، مقدس و مورد توجه آیین زرتشت و گذشتگان بوده‌است و این منطقه نیز به نام "دشت گیهڵان" = "gyalan" به معنی جایی که درخت " گیه‌ل " دارد نام‌گذاری شده‌است. بنابراین اسم "گیهڵان" = "gyalan" یک اسم کاملاً کردی می‌باشد که از ریشهٔ (گیهڵ = gyal = مورت) گرفته شده و هیچ وجه تسمیه‌ای با گیلان شمال که برگرفته از (قوم گیل = gil = گیلک) می‌باشد را ندارد، گیهڵان = gyalan آن در فارسی حذف شده و به اشتباه گیلان = gilan نوشته شده‌است. برخی هم گێلان تلفظ نموده که کلمه‌ای کردی به معنای گردش است و به دلیل وجود گردش‌گاه‌های زیاد به این شهر اطلاق شده است.

'گیلان‌غرب' در ارتفاع ۸۰۴ متری از سطح دریا واقع شده‌است و جزء مناطق گرمسیر استان کرمانشاه محسوب می شود.'گیلان‌غرب' بر سر مسیر اصلی قصرشیرین به ایلام واقع شده است که استان ایلام را به مرز خسروی و گذرگاه مرزی پرویزخان وصل می‌کند. هر چه به طرف شرق و شمال این شهرستان پیش بروید ارتفاع بیشتر و هوا خنک تر می شود و هرچه به طرف جنوب و غرب بروید هوا گرم تر و به ارتفاعات کم می شود. به‌طور مثال اگر به سمت اسلام‌آبادغرب یا کرمانشاه بروید پس از حدود ۱۵ کیلومتر به ارتفاع ۱۱۰۰ متری در روستاهای دهستان چله می‌رسید و پس از گذشت حدود ۶۸ کیلومتر به بخش گوواور که جزء شهرستان گیلانغرب محسوب می‌شود- می‌رسید که ارتفاع در آنجا به ۱۵۰۰ متر نیز می‌رسد و هر چه به سمت غرب پیش بروید از ارتفاع کاسته می شود مثلاً ارتفاع در سومار ۲۹۰ متر و در قصرشیرین به ۳۵۰ متر می‌رسد و رو به گرمی و پستی می‌رود.[3] فاصله گیلان‌غرب تا تهران ۶۵۰ کیلومتر، تا کرمانشاه ۱۵۵ کیلومتر تا خرم آباد ۲۹۲ کیلومتر تا ایلام ۹۵ کیلومتر، تا مشهد ۱۵۵۵ کیلومتر، تا اهواز ۵۰۴ کیلومتر، تا شیراز ۱۰۰۰ کیلومتر، تا بندر عباس ۱۵۸۰ کیلومتر، تا چابهار ۲۲۶۰ کیلومتر، تا تبریز ۷۳۲ کیلومتر، تا اصفهان ۶۸۰ کیلومتر، تا سرابله ۸۰ کیلومتر تا مرز عراق از پایانه مرزی سومار و از پایانه مرزی خسروی ۸۰ کیلومتر، تا اسلام‌آبادغرب ۹۰ کیلومتر، تا قصرشیرین ۵۵ کیلومتر، تا سرپل ذهاب ۵۰ کیلومتر، تا مرکز ایوان غرب واقع در استان ایلام ۵۵ کیلومتر، تا مرز استان ایلام و استان کرمانشاه از جاده میان‌دار ۲۱ کیلومتر تا خانقین عراق ۹۰ کیلومتر ، تا سلیمانیه ۲۶۰ کیلومتر ، تا اربیل ۳۸۵ کیلومتر ، تا بغداد و کاظمین ۲۵۵ کیلومتر ، تا کربلا ۳۵۵ کیلومتر ، تا سامرا ۲۸۸ کیلومتر ، و تا نجف ۴۴۴ کیلومتر است.[4]

در کتاب سفرنامهٔ راولینسون «گذر از ذهاب به خوزستان»، هنری راولینسون در مسیر عبور خود به جلگهٔ گیلان می‌رسد که در زیر به بخشی از آن اشاره می‌شود. این مسافرت در دوران قاجار بوده‌است. راولینسون نخستین کسی بود که خط میخی را با بررسی کتیبه‌های بیستون خواند.

از بالای دئیرا*[5] از گذرگاه سختی به نام سرخه‌میل*[6] (گردنه سرخ) که یکی از رشته‌های سنبله*[7] است و از سمت شمال‌شرقی در مجاورت جلگهٔ گیلان قرار گرفته گذشتیم. سرخه‌میل به خاطر این‌که در این منطقه از سایر رشته‌کوه‌هایی که در دامنهٔ زاگروس قرار گرفته‌اند مرتفع‌تر است و همچنین به خاطر داشتن صخره‌های عظیم و عریان مانند آن‌چه در کوه‌های عظیم دیده می‌شود مشهور است. بزرگ‌راه زهاب به گیلان از گذرگاه بازتری به نام تنگ‌شش‌راه از میان این ارتفاعات می‌گذرد. تنگ‌شش‌راه در یک فرسنگی سرخه‌میل قرار گرفته و به علت انشعاب شش جادهٔ موازی بدین نام خوانده می‌شود، حتی از این گذرگاه هم عبور دادن توپخانه غیرعملی به نظر می‌رسد. گمان می‌کنم جاده شاهی قدیم که به موازات همین راه کشیده شده بود در منتهی‌الیه قله سنبله پیچ خورده باشد. در قلهٔ این کوه زمین مسطحی وجود دارد که از درختان کوتاه بلوط پوشیده شده و بین دو رشته ارتفاعات صخره‌ای محصور است و به خاطر فراوانی حیوانات وحشی در تمام ایالت مشهور است.[8]

با پایین رفتن از ارتفاعات سنبله جاده در حدود ۱۶ کیلومتر به سمت جنوب شرقی در امتداد جلگهٔ گیلان و به طرف خرابه‌های دهکده‌ای به همین نام پیش می‌رود. جلگهٔ گیلان در میان ارتفاعات سنبله و اناریش قرار گرفته و از نهر قابل توجهی که بین قصرشیرین و خانقین به حلوان می‌پیوندد آبیاری می‌گردد. در این جلگه کشت برنج به حد وفور رواج دارد. این جلگه در فصل زمستان سراسر پوشیده از چادرهای ایلات کلهر است. خرابه‌های روستای گیلان در منتهی‌الیه جنوب جلگه بر سر راه کرمانشاه به بغداد قرار دارد، خوانین کلهر معمولاً زمستان‌ها را در این منطقه به‌سرمی‌برند. آن‌ها در سیاه‌چادرهایی زندگی می‌کنند که فقط از نظر اندازه با چادرهای افراد معمولی ایل تفاوت دارند.[9]
خرابه‌های شهر نسبتاً بزرگ در جلگهٔ گیلان یافت می‌شود که شباهت به دئیرا(دیره) دارند و احتمالاً مربوط به یک زمان هستند. در این‌جا تپهٔ قابل توجهی نیز دیده می‌شود که ارتفاع آن در حدود ۲۱ متر و پیرامون آن ۳۰۰ گام است. بالای این تپه دژ چهارگوشی است که سنگرهایی در گوشه‌های آن دیده می‌شود و در دامنهٔ آن دژ بزرگ و نامنظمی قرار دارد، این استحکامات تازه هستند و توسط خوانین کلهر ساخته شده‌اند. در تپهٔ گیلان آجرهای بزرگ سبک بابلی به تعداد زیاد پیدا شده که نشانه‌هایی بر قدمت تپه هستند. من معتقدم که این‌جا یک آتشکدهٔ با عظمت مربوط به مغ‌ها بوده که در دورهٔ انحراف دینی زمان اشکانیان به یکی از خدایان محلی که آن‌را الههٔ شکار می‌دانسته‌اند اختصاص داده شده‌است.[10]
در پایین تپه چشمه‌ای قرار دارد که اطراف آن بوته‌های مقدس مورْد قرار گرفته‌اند. من معتقدم جنبهٔ تقدسی مورْد از مشرق زمین سرچشمه می‌گیرد و ارتباط آن با نیایش آناهیتا امری کاملاً شناخته شده می‌باشد و از یادگارهای دوران باستان است. چنان‌که امروزه هر کجا در کوه‌های کوردستان بوته‌ای مورْد دیده‌شود (که خیلی کم‌یاب است) یک نوع حالت احترام نسبت به آن محل ایجاد می‌شود که مردم از توضیح آن عاجزند. از نام سنبله و چشمهٔ مورْد می‌توان به این نتیجه رسید که این‌جا آتشکده‌ای بوده است که به آناهیتا یا ونوس اختصاص داشته است.[11]
کلهرها اگر قدیم‌ترین ایل کوردستان نباشند، به‌عنوان یکی از قدیم‌ترین طوایف این منطقه شناخته شده‌اند. ایل کلهر از ۲۰٬۰۰۰ خانوار تشکیل شده که نصف آن‌ها در نقاط مختلف ایران پراکنده‌اند و بقیه هنوز در اقامتگاه‌های قدیمی خود در حوالی زاگرس به سر می‌برند. کلهرهای کرمانشاه به دو شاخهٔ بزرگ شاه‌بازی و منصوری که اولی در حدود ۸٬۰۰۰ خانوار و دومی در حدود ۲٬۰۰۰ خانوار است تقسیم می‌شوند. کلهرهای شاه‌بازی منطقهٔ وسیعی را از ماهیدشت در نزدیکی کرمانشاه تا مندلی در مرز عثمانی در اختیار دارند و منصوری‌ها در منطقهٔ محدودتری در جنوب گیلان که شرح آن گذشت به‌سرمی‌برند.[12]
در کتاب‌های جغرافیایی شرق از گیلان به طور مختصر نام برده شده و آن هم به عنوان سرچشمهٔ شاخهٔ چپ رود حلوان و از این‌جا می‌توان نتیجه گرفت که بعد از اسلام این منطقه چندان دارای اهمیت نبوده است.[13]

اردوگاه خان کلهر را ترک کردم و در یک راه‌پیمایی طولانی ۸ فرسنگی به طرف زرنه*[14] پیش رفتم. جادهٔ مستقیم گیلان از ناحیهٔ هموار و مرتفعی به نام «چیله»*[15] می‌گذرد اما چون برف آن را مسدود کرده بود از پرپیچ و خم‌ترین جادهٔ جلگهٔ ایوان عبور کردم که از دره‌ای تنگ و کوهستانی به‌نام «میان‌دار»*[16] که در حدود ۳۲ کیلومتر جلگهٔ ایوان را می‌پیماید، می‌گذرد. این دره از درختان انبوه بلوط پوشیده شده بود که اندازهٔ آن‌ها بزرگ‌تر از درختان بلوطی بود که در سایر نقاط ایران دیده بودم. وفور بیش از اندازهٔ گیاه، هوای گرم و موقعیت مناسب از نظر پناهگاه، «میان‌دار» را به صورت مکانی مطلوب برای قشلاق عشایر کلهر درآورده است. کوچک‌ترین فضای خالی در میان جنگل از سیاه‌چادرهای آن‌ها پرشده بود و گله‌ها و رمه‌هایشان از این‌سو تا آن‌سوی دره به چرا مشغول بودند.[17]

— هنری راولینسون، سفرنامه راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان

نکته جالبی که در کتاب هنری راولینسون به چشم می‌خورد این است که در هیچ جای کتاب اسمی از واژه گیلان‌غرب نیامده‌است و این واژه بعدها به این شهرستان اطلاق شده است.

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران، نوشته حاجعلی رزم‌آرا که در سال ۱۳۲۸ و در دورهٔ پهلوی دوم به چاپ رسید در مورد شهر گیلان‌غرب آمده‌است که:

قصبه مرکز بخش گیلان‌غرب از شهرستان شاه‌آباد در ۹۴ کیلومتری باختر شاه‌آباد و ۶۰ کیلومتری جنوب خاوری قصرشیرین در قسمت علیای دره گیلان واقع شده که مختصات جغرافیایی آن به شرح زیر است.

طول ۴۵ درجه و ۵۵ دقیقه - عرض ۳۴ درجه و ۷ دقیقه - ارتفاع از سطح دریا ۷۲۳ متر.
موقعیت طبیعی قصبه دشت - هوا گرمسیر - آب از سراب گیلان - محصول عمده غلات، برنج، پنبه، حبوبات، صیفی، توتون، تریاک، لبنیات است. جمعیت قصبه تابستان ۱٬۵۰۰ و زمستان در حدود ۲٬۵۰۰ نفر - مذهب مسلمان - شیعه و زبان کوردی است و از طایفه کلهر هستند.
ادارات دولتی گیلان عبارت است از بخشداری - دارایی - اداره املاک - پست و تلگراف - شعبه اداره راه - پاسگاه ژاندارمری و پاسگاه گارد مسلح گمرکی. درمانگاهی از طرف سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی در این قصبه دایر گردیده‌است.
کارخانه پنبه آن در سال دو ماه کار می‌کند.
یک باب دبستان و در حدود ۷۰ باب دکان دارد.
راه شوسه قصرشیرین به ایلام و شاه‌آباد تقریباً از وسط آبادی می‌گذرد.[18]

از آثار قدیم تپه‌ای کنار قصبه وجود دارد که زمانی آباد بوده و فعلاً خرابه‌های آن باقی است.[19]

— حاجعلی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد ۵

گیلان‌غرب به خاطر مقاومت مردم‌اش در برابر حملهٔ ارتش عراق در سال ۱۳۵۹، از سوی 'سید علی خامنه‌ای' رهبر جمهوری اسلامی ایران دومین شهر مقاوم کشور نامیده شده‌است.[20] در تقویم رسمی ایران نیز چهارم مهر ماه روز ملی گیلان‌غرب (مقاومت مردم گیلان‌غرب) نام گرفته‌است. دشمن بعثی هیچگاه شهر گیلانغرب را دست یافتنی ندید و حسرت قدم گذاشتن حتی یک بعثی نه بعنوان اسیر بلکه بعنوان متجاوز ،بر دل آنها ماند . صدام حسین دیکتاتور خونخوار عراق بارها درباره مقاومت سرسختانه مردم شهر گیلانغرب اعتراف کردند . بعد از 8 سال جنگ تحمیلی هیچگاه 'گیلانغرب' توسط رژیم بعث عراق اشغال نشد .

مردم این شهر کرد و از طایفه‌های مختلف ایل کلهر هستند. زبان مردم این شهر کردی کلهری بوده و به عنوان پایتخت ایل کلهر با اصالت تمام تکلم میشود.

• کاخ اربابی ساسانی: وجود تپه‌ای تاریخی در سراب گیلان‌غرب که آثار به جای مانده از آن شبیه به یک کاخ است که عده‌ای آن را مربوط به دورهٔ ساسانی و عده‌ای دیگر فراتر از دوره ساسانی می‌دانند همچنین بوته‌های کمیاب مورت مقدس در پایین دست کاخ سراب یافت می‌شود که نشانی از قدمت فراوان آن می‌باشد.
• قڵا (قلعه): تپه‌ای در وسط شهر گیلان‌غرب بوده که معروف به قڵا (قلعه) می‌باشد که آنگونه پیداست این ساختمان خرابه سه طبقه بوده‌است که بسیاری بر این عقیده هستند این تپه می‌تواند یک زیگورات مربوط به دوره ایلامیان باشد. تپه قلا امروزه جایی برای تفرج و صعود افراد است.
• حه‌سه‌ن زوور دار خرابه‌ای در پایین دست شهر گیلان‌غرب واقع شده‌است که در میان مردم منطقه به حسن زوردار معروف می‌باشد. مساحتی حدود سیصد متر دارد. این قلعه که متأسفانه به علت حفاری‌های بیش از حد و عبور یک کانل آب از کنار آن چیز زیادی از آن باقی نمانده‌است. به احتمال زیاد این قلعه مقر حکومت خاندان کُرد حسنویه بوده‌است که زمانی نسبتاً طولانی بر منطقه غرب کشور سیطره داشته‌اند.
• عه‌مله قیوت بلندای آمله قوت (Amalah ghut) که یک برج طبیعی بر فراز انارک در جانب جنوبی شهر گیلان‌غرب است. در محل آثاری از ساروج و گچ وجود دارد. آثاری از زندگی انسان‌های گذشته در اطراف آن وجود دارد که سبب عدم وجود سند یا کاوشی در آن ناشناخته مانده‌است. البته عده زیادی اعتقاد دارند که مربوط به زمان ساسانیان است و در زمان حمله اعراب به ایران خراب شده‌است چون اعراب از طرف گیلان‌غرب و شهر حلوان (سرپل‌ذهاب) به ایران حمله‌ور شده‌اند آن موقع گیلانغرب دشتی حاصل‌خیز و وسیع بوده‌است. منطقه آمله‌قوت طوری است که بر تمام دشت ویژنان، دشت گیلان، قصرشیرین و بر ناودار تا ارتفاعات مشرف بر ایوان غرب مسلط است و جای مناسبی برای دیدبانی گذشتگان بوده‌است.
• چیاێ ئاسن‌گه‌رانه (تپه آهن‌گران)[33]

• سراب مورت گیلان‌غرب
• دربند گلین
• پارک طبیعی ناودار (میاندار)
• مِلیَنَه
• پاچه
• تنگه گلم
• منطقه سر سبز چله
• گردنه قلاجه (منطقه حفاظت شده قلاجه)
• منطقه تفریحی دیره

• وزش باد استثنایی: شب ۲۶ آذر ۱۳۸۵ خورشیدی باد بسیار شدیدی شروع به وزیدن کرد که خسارت‌های زیادی را به منطقه وارد ساخت و بسیاری از درخت‌ها را از جا کند. ادراه هواشناسی سرعت این باد را صد و سی کیلومتر بر ساعت اندازه‌گیری کرده بود. از افراد کهن‌سال و مسن منطقه هیچ‌کدام چنین باد مخربی را به یاد نداشته‌اند.
• گرد و غبار: در سال‌های اخیر تعداد روزهایی که فضای جنوب و غرب کشور و بالطبع هوای منطقه گیلان غرب تحت تأثیر توده‌های هوای آلوده و گرد و غبار و مضرات ناشی از آن قرار گرفته، افزایش یافته‌است.
• زلزله: بیش از دویست لرزه در سال ۱۳۹۲ که موجب شد بیش از ده روز مردم در سرما به دور از خانه‌هایشان و در چادر زندگی کنند (بزرگترین این لرزه‌ها ۵٫۷ ثبت شد). مرکز این زلزله‌ها حوالی گیلانغرب و سومار و قصرشیرین و سرپل ذهاب بود.

زلزله ۲۱ آبان ۹۶ به قدرت ۷٫۳ ریشتر که بزرگترین زلزله سال در جهان بود، ساعت ۲۱:۴۸ ازگله در ثلاث باباجانی را در عمق ۱۱ کیلومتری زمین لرزاند که مقدار ۶٫۴ ریشتر آن چیزی نزدیک به زلزله بم به 'گیلان‌غرب' رسید و طبق آمار غیررسمی بالای ۳۰۰ زخمی در روستاها و شهر بر جای گذاشت. بیش‌ترین ویرانی این زلزله در سرپل ذهاب بود که ۷ ریشتر زلزله به آن رسیده بود و کشته و زخمی زیادی را بر جای گذاشت. این زلزله در کل استان کرمانشاه و ایلام و کردستان به‌طور جدی حس شد و حتی استان‌های خوزستان و آذربایجان‌های شرقی و غربی و اصفهان و همدان و اراک و … هم آن را احساس کردند. این زلزله آنقدر قوی بود که حتی تا دریای مدیترانه احساس شد و خسارات زیادی را در ایران و عراق بر جای گذاشت.

زلزله‌های ۲۱ دی ماه ۱۳۹۶ که چندین زلزله با بزرگی بیشتر از ۵ ریشتر بود در سومار و گیلان غرب خسارت‌های زیادی بر جا گذاشت. و خانه‌ها و مکان‌هایی که در اثر زلزله شدید ۷٫۳ ریشتری ازگله و پس لرزه‌های آن سست شده بود را به‌طور کلی تخریب کرد. این زلزله‌ها حدود ساعت ۱۰ و نیم صبح در عمق بسیار کم شروع شد و در عرض یک ساعت ۶_۷ زلزله بالای ۵ ریشتر در سومار و گیلان‌غرب و ایوان و زرنه رخ داد که باعث وحشت مردم شد. همچنین در طول این روز عجیب از بعد وقوع زلزله‌ها حدود ۶۰ بار دیگر تا شب سومار لرزید تا نشان از بالا بودن قدرت این زلزله‌ها و پس‌لرزه‌های بعد آن باشد. به گفتهٔ برخی خبرگزاری‌ها این زلزله‌ها به‌طور جدی به جز گیلان‌غرب در بغداد، سلیمانیه، ایلام، قصرشیرین، سرپل ذهاب، اسلام‌آباد غرب و ایوان و کرمانشاه و به‌طور خفیف حتی در مهاباد و بوکان و شهر وان ترکیه احساس شده‌است. این زلزله همچنین در شهرهای مرزی چه در خاک عراق چه در خاک ایران خسارات زیادی برجای گذاشت شهر مندلی در عراق در استان دیاله نزدیک‌ترین شهر به کانون زلزله بود.

روز یکشنبه ۱۶ دی ماه ۱۳۹۷، بار دیگر استان کرمانشاه ایران لرزید. این زلزله به بزرگی ۵.۹ ریشتر، ساعت ۱۷ و ۱۱ دقیقه عصر در عمق ۱۰ کیلومتری و در فاصله ۲۴ کیلومتری گیلان‌غرب رخ داد.

محل وقوع این زمین‌لرزه ۲۳ کیلومتری گیلان‌غرب، ۳۱ کیلومتری سومار و ۳۸ کیلومتری سرپل‌ذهاب بوده‌است. شدت این زمین‌لرزه به حدی بود که در شهر کرمانشاه نیز به خوبی احساس و باعث شد تا شماری از مردم این شهر به خیابان‌ها بیایند.

پیش از این در آذرماه سال جاری هم زلزله دیگری به بزرگی ۶.۴ ریشتر استان کرمانشاه را لرزانده بود و در مناطقی از غرب ایران از جمله کردستان و همچنین بیشتر شهرهای استان ایلام و آذربایجان غربی و شرقی هم احساس شده بود.

مدیرکل مدیریت بحران استان کرمانشاه نیز گفته، زلزله ۵.۹ ریشتری گیلانغرب تا این لحظه تلفات جانی نداشته‌است.

فرماندار گیلانغرب نیز ساعتی پس از این زلزله گفت: «بر اساس گزارش‌های ارسالی خوشبختانه این زلزله واحد تخریبی نداشته و تنها تعدادی از واحدهای مسکونی شهرستان دچار خسارت شده‌اند. ضمن اینکه هیچکدام از واحدهای بازسازی شده پس از زلزله بزرگ سال گذشته، در این زلزله آسیب ندیده‌اند.»

گفتنی است نخستین زلزله بزرگ کرمانشاه در سال ۱۳۹۶ در منطقه ای بین ایران - عراق به بزرگی ۷٫۳ ریشتر رخ داد. این زلزله شامگاه یکشنبه ۲۱ آبان ۱۳۹۶ در نزدیکی ازگله، استان کرمانشاه در نزدیکی مرز ایران و عراق در ۳۲ کیلومتری جنوب غربی شهر حلبچه عراق ایران رخ داد. متخصصین می‌گویند، زمین‌لرزه‌های بعدی تماماً پس لرزه‌های زلزله اصلی و سال گذشته در کرمانشاه بوده‌است.

• راولینسون، هنری (۱۳۶۲). سفرنامهٔ راولینسون. ترجمهٔ امان‌اللهی، سکندر. تهران: انتشارات آگاه.
• رزم‌آرا، حاجعلی (۱۳۲۸). فرهنگ جغرافیایی ایران. تهران: انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش.
• آریان‌پور کاشانی، منوچهر (۱۳۸۴). ریشه‌های هند و اروپایی زبان فارسی. انتشارات جهاد دانشگاهی (دانشگاه اصفهان). شابک ۹۶۴۶۰۹۸۸۹۴.
• علیزاده، علی‌اکبر (۱۳۹۰). تاریخ و جغرافیای تاریخی گیلان‌غرب. باغ نی کرمانشاه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۶۹۹-۵۷-۵.
• رضا قمرپور، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران