پل خواجو

این پل را همچنین پل شاه، پل بابا رکن‌الدین (مسیر رفتن به خانقاه و آرامگاه بابا رکن‌الدین و تخت فولاد) و پل حسن‌بیگ (نام پل قبلی که در زمان شاه‌عباس تخریب شد و این پل به جای آن ساخته شد) و یا پل شیراز هم نامیده‌اند و از بناهای شاه عباس دوم صفوی است، که در سال ۱۰۶۰ هجری قمری بنا شده‌است. در میانه پل خواجو، ساختمانی مخصوص، که به بیگلربیگی شهرت دارد بنا شده‌است، که برای اقامت موقتی شاه صفوی و خانواده او ایجاد شده بود و هم‌اکنون نیز وجود دارد و طاق‌های آن دارای تزئینات نقاشی بسیار زیبایی است و در واقع پل خواجو به خاطر معماری و تزئینات کاشیکاری آن از دیگر پل‌های زاینده رود مشهورتر است. درازای پل ۱۳۳ متر و پهنای آن /۱۲ متر است. این پل را به نام‌های دیگری نیز خوانده‌اند ولی به سبب قرار گرفتن در محله خواجو به پل خواجو معروف است.[2]

پل خواجو به خاطر معماری و تزئینات کاشی‌کاری آن از دیگر پل‌های زاینده رود مشهورتر است. این پل که در دوران صفوی یکی از زیباترین پل‌های جهان به‌شمار می‌رفت، بیشتر به منزله سد و بند بوده‌است. در میان هریک از دو ضلع شرقی و غربی پل ساختمانی بنا شده که شامل چند اتاق مزین به نقاشی است. این ساختمان که -شاه نشین- نامیده می‌شود، در آن دوره جایگاه بزرگان و امیرانی بوده که برای تماشای مسابقات شنا و قایقرانی بر روی دریاچه مصنوعی به این مکان فراخوانده می‌شدند. یک نیمکت سنگی تمام چیزی است که از صندلی پادشاه باقی‌مانده‌است. به سخن پروفسور اپهام پوپ و ژان شاردن، پل خواجو «یک اثر تاریخی اوج معماری پل فارسی و یکی از جالب‌ترین پل‌هایی است که وجود دارند … که در کل آن ضرباهنگ و شرافت و عزت و ترکیب شادترین قوام، ابزار، زیبایی، و تفریح و سرگرمی وجود دارد».

این پل دارای ۲۴ دهانه‌ است که از مکعب‌های به دقت تراش‌خورده ساخته شده و در بخش میانی، با سدهای چوبی برای گرفتن جلو رودخانه مسدود گردیده‌است. خواجو یکی از پل‌هایی است که در تنظیم جریان آب در رودخانه به دلیل وجود دروازه بند یا دریچه در زیر قوس‌هایش نقش داشته‌است. هنگامی که دریچه‌های سد بسته می‌شده‌است، سطح آب در پشت پل بالا آمده، امکان ایجاد دریاچه در پشت پل مهیا می شده است. بنای این سد و دریاچه برای این بوده كه منظره ای جهت عمارات و باغهای واقع در آن محل باشد و در هنگام جلوس در آن عمارات و باغات از منظره دریاچه ‏ای كه با بستن سد ایجاد می‏ گردید لذت برند.[3] در حقیقت با مسدود کردن دهانه های زیرین پل خواجو، قسمت غربی آن به صورت دریاچه کوچکی در می آید. در دوره شاه عباس دوم در مواقعی که در کاخهای هفت دست و آئینه خانه مراسم رسمی برپا بوده است پل خواجو تخته بند می شده است و قسمتی از رودخانه که در مقابل کاخهای سلطنتی واقع بوده است به صورت دریاچه در می آمده، و بروی آبهای این دریاچه مراسم آتش بازی به عمل می آمده است. در واقع کارکرد اصلی این سد و تخته بند کردن، ایجاد دریاچه جهت جشنها و مراسمهای شاهی بوده است.[4]

مطلبی که در سالهای اخیر در مورد شیرهای سنگی پل خواجو به اشتباه رایج شده است، چنین است که این شیرها را به عنوان نمادی خاص و یا نگهبانان پل، نگهبانان اصفهان و یا زاینده رود از زمان صفویه می دانند؛ در حالیکه قدمت وجود شیرهای سنگی در اصفهان برابر آثار به جای مانده در اصفهان به ویژه در اماکن مذهبی و حتی برخی امامزاده ها، علی‌رغم تخریب گسترده این آثار، در مواردی به دوران جهانشاه آق قویونلو و حتی برابر آثار و کتب منتشر شده از قبرستان قدیمی آب بخشان به سالهای قرون سوم ه .ق نیز می رسد.[5] اما برابر تصاویر به جای مانده از سفرنامه های اروپائیان، به ویژه شاردن[6]، و همچنین روایات و پژوهش های صورت گرفته در مورد پل خواجو [7]، هیچگونه نشانه ای از حضور این شیرهای سنگی و ارتباطات زمانی و موضوعی خاصی برای آنها با پل خواجو نمی توان یافت؛ چرا که اصولاً ماهیت اصلی و چرایی گسترش این شیرها به ویژه از دوران صفویه به این سو، مرتبط با مسائل و اماکن مذهبی است.[8]

در کتاب دانشنامهٔ تخت فولاد جلد دوم[9] در بخش معرفی شیرهای سنگی، به نقل از استاد جلال الدین همایی ذکر شده که تعداد شیرهای سنگی اصفهان دوازده عدد هستند . این شیرها در محله های درب کوشک، آب بخشان، درب امام، امام زاده احمد، امام زاده حمزه ،گلستانه ،خواجه علی شاه ، امام زاده اسماعیل، طوقچی و تخت فولاد هستند. استاد جلال الدین همایی در مورد اصالت تاریخی و مکان اولیه این شیرها چنین نقل می کنند که :« در تخت فولاد هم دو عدد شیر سنگی بود نزدیک آب انبار قدیمی اوایل تخت فولاد، مابین تکیه شهشهان و تکیه سید محمد ترک. در تغییراتی که در زمان پهلوی داده شد، این دو شیر را از محل خود نقل مکان کرده دو طرف پل خواجو قرار دادند و اکنون آنجاست.» در تکمیل این موضوع بر اساس شنیده ها استاد چنین می گویند که: « از مردم محلی شنیده یکی از این شیرها سابق در محل دروازه طوقچی قرار داشته است و بعد از تخریب دروازه تاریخی طوقچی، آن را به پل خواجو می‌آورند.»[10]. لذا هیچگونه ارتباطی بین این شیرهای سنگی با موضوعی خاص و مکان فعلی آنها وجود ندارد و اکثراً نشانی از اماکن مذهبی، امامزاده ها و یا دروازه ها (ورودی) محله های شهر بوده است؛ ولی حسب تغییرات و دستورها از مکان اولیه خود جابجا شده اند. برخی دلیل این نقل مکان را خواسته عباس بهشتیان، از محققین و اصفهان پژوهان، جهت حفظ و نگهداری بهتر آنها می دانند. [11] [12]

نحوه مرمت این پل مورد انتقاد قرار گرفته‌است، چون دست‌اندرکاران جمهوری اسلامی در سال ۱۳۸۸ با زیرپا گذاشتن اصل حفظ اصالت و سندیت طرح و ماده تشکیل‌دهنده اثر و تعویض سنگ‌های قدیمی پله‌ها با سنگ‌های جدید به اصلیت این بنای اصیل ایرانی آسیب زدند.[13]

شعرای اصفهان دربارهٔ پل خواجو اشعار زیبایی سروده و در این سروده‌ها زیبایی‌های آن را ستوده‌اند. از جمله این سروده‌ها قصیده بلند صائب تبریزی در وصف یکی از روزهای جشن و چراغانی در کنار این پل است. به نوشته تاریخ نگاران و پژوهشگرانی که دربارهٔ سلسله صفوی بررسی کرده‌اند، هدف شاه عباس دوم از ساختن پل خواجو پیوند دادن دو محله خواجو و دروازه حسن‌آباد با تخت فولاد و راه شیراز بوده‌است. گردشگران و جهانگردانی که در دوره‌های گوناگون به اصفهان آمده‌اند، زیبایی‌های پل خواجو را ستوده، آن را در زمره شاهکارهای جاودانه معماری ایرانی و اسلامی به‌شمار آورده‌اند.

قصیده افتتاحیه پل خواجو( شاهی) شامل ۴۵ بیت است که با این ابیات شروع می شود: [7]

بحکم پادشاه استاد تردست **** پلی بر زنده رود اصفهان بست

که ریزد سیل هنگام بهارش**** بجوی کهکشان از ابشارش

پلی بر روی دریا تازه بستند**** براجزای زمین شیرازه بستند

پل از دریاچه بیند جلوه خویش**** نهاده چون عروس ائینه در پیش

.....

نقش جهان اصفهان

• 
  پل خواجو از آسمان
• 
  اصفهان - پل تاریخی خواجو
• 
• 
  اصفهان - پل خواجو
• 
  اصفهان - پل خواجو
• 
• 
• 
• 
• 
  مردم در کنار پل خواجو
• 
  پل خواجو در شب
• 
  پل خواجو و خشک شدن شدن آب زاینده رود
• 
• 
  نمایی از یکی از دهانه‌های پل از داخل. با کاشی کاری‌های سَردر.
• 
• 
• 
  نقاشی از «پل خواجو» در سده هفدهم میلادی اثر ژان شاردن
• 
  نقاشی از «پل خواجو» در سده هفدهم میلادی اثر ژان شاردن
• 
  پل خواجو، بهمن ۱۳۰۳
• 
  پل خواجو، زاینده‌رود و خشکسالی، تابستان ۱۳۹۷

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ پل خواجو موجود است.

• مقالهٔ پل خواجوی اصف‍هان؛ نوشتهٔ احمد حیدری؛ روزنامهٔ جوان؛ تاریخ ۲۸ آبان ۱۳۸۰؛ صفحهٔ ۸.