شهرضا

بازار شهرضا

۸۵۰ سال قبل قصبه قمشه در روزگار سلاطین آل مظفر و شاهزادگان و فرزندان شاه شجاع حصاربندی آن تکمیل شد،[3] شاه منصور مظفری از سال ۷۹۰ تا ۷۹۵ هجری برای یکدست کردن قدرت آل مظفر و جلب همکاری سلاطین ایلخانی، عثمانی و دیگر قدرت‌ها علیه تیمور لنگ تلاش کرد و سرانجام در نبردی با تیمور، جان باخت. تیمور پس از این نبرد، شاهزادگان آل مظفر را گردآورد و فرمان داد تا در قمشه آنان را کشتند و حتی اطفالی را که از آل مظفر در شهرها بودند نیز فرستادگان تیمور کشتند. در بیان علت قتل‌عام شاهزادگان آل مظفر، برخی از مورخان نوشته‌اند که چون این شاهزادگان در نبردهای جانشینی، هر شهر و روستایی را عرصهٔ نبردهای خویش ساخته بودند و رعایا از آنان آسیب بسیار می‌دیدند، پس تیمور برای رعایت رعایا، آل مظفر را قتل‌عام کرد. در پایان دوره صفویه و در هنگام محاصره پایتخت توسط محمود افغان، قلعه بزرگ قمشه ضمن فرستادن ۱۰ هزار سوار تفنگدار برای کمک به سپاه شاه سلطان حسین برای نجات پایتخت از محاصره (نبرد گلون اباد، سال ۱۱۳۵ هجری قمری)، به عنوان آخرین پایگاه مقاومت پایتخت در برابر شورش ابدالی‌های شرق ایران، تا آخرین نفس جنگید، تمامی مردان جنگجو کشته شدند، قلعه تسخیر و با خاک یکسان شد و آنگاه تصرف اصفهان میسر گشت. این شهر با سابقه طولانی از جمله شهرهای قدیمی و مهم استان اصفهان است. مردم بومی این شهرستان از نژاد فارس هستند و لهجهٔ شهرضایی دارند. مساعد بودن آب و هوا و سرسبزی محیط در شکل‌گیری هسته اولیه شهر نقش داشته‌است. بافت قدیم شهر بارها تجدید بنا شده، اما اصولاً حیات و هویت آن حفظ شده و در حال حاضر از نظر ترکیب و بافت فیزیکی با بخش‌های میانی و جدید شهر تفاوت دارد. به احتمال زیاد بافت نخستین این شهر به پیش از اسلام برمی‌گردد.

بازار شهرضا مرحله بعدی گسترش شهر مربوط به زمان صفویه می‌باشد که اصفهان به عنوان پایتخت انتخاب شد. قرار گرفتن این شهر در محور جاده اصفهان به فارس که یکی از راه‌های مهم تجاری بوده موجب رونق اقتصادی آن شده‌است. از طرف دیگر به خاطر نزدیکی‌اش با اصفهان نوعی عملکرد نظامی نیز داشته‌است. در این دوره به دلیل امنیت نسبی بافت فیزیکی شهر توسعه یافت.

مرحله بعدی گسترش شهر مربوط به دوره قاجاریه است. در این دوره شهر به شکل قلعه مانند و دارای دروازه بوده که هفت محله در آن جای می‌گرفته‌اند. مجموعه دروازه‌ها با عناصر تشکیل دهنده محله، نظیر بازارچه گذر، مسجد، تکیه، آب انبار و حمام در عین استقلال نسبی به کل شهر نیز وابسته بوده‌است. بازار در مرکز شهر قرار داشته و به عنوان کانون اصلی مبادلات اقتصادی و تجاری، همه شریان‌ها را به خود متصل کرده‌است.

در دهه ۴۰ ایجاد امنیت نسبی در کل کشور و تبدیل شهرضا به مرکز شهرستان موجب رشد شهرنشینی شد. به‌طوری‌که رشد کالبدی شهر در این دهه چشمگیر بوده‌است. در این دوره از حیات، شهر به دلیل ایجاد مناسبات جدید اجتماعی ـ اقتصادی و سیاسی شهر از حالت ایستا خارج شده و به یک رشد نسبتاً سریع شهرنشینی دست یافت و صنایع که تا این زمان تنها در مقیاس سنتی آن مطرح بوده جای خود را به کارخانه‌های نسبتاً بزرگ سپرد. جهات گسترش شهر در این دوره در بخش‌های شمال غربی بوده و بافت فیزیکی آن به عنوان پیوند دهنده بافت قدیم و جدید کاربرد شهری خود را حفظ نموده‌است. در سال ۱۳۰۳ شمسی هنگامی که رضاخان پهلوی از قمشه عبور می‌کرد نام این شهر را به شهرضا تغییر دادند و از این سال رسماً شهر قمشه به شهرضا تبدیل شد.

شهرضا در گذشته «قمشه» نامیده می‌شده‌است. قمشه‌ای واژه‌ای پهلوی ساسانی است، که از روزگار باستان به این محل گفته شده و نخست «کمتنه» بوده‌است، چون پس از اسلام بیشتر واژگان «کم» به «قم» تبدیل یافته، مانند قمشه که کمشه بوده و این واژه می‌رساند که شهرضا پیش از اسلام سرزمینی آباد بوده‌است.[4] دربارهٔ واژه قمشه در فرهنگ نوبهار آمده‌است:

«قمشه چون هرزه شهری است قریب به اصفهان که در اصل کومه شه بوده، کومه خانه‌ای است که از چوب و علف سازند و چون شاهان عهد قدیم در آن حدود به شکار می‌رفته و کومه خوبی برای او می‌ساخته‌اند، بدین نام موسوم داشته‌اند. رفته رفته شهری آباد گشته و مورد استعمال تخفیف یافته کمشه گردیده سپس معربش نموده قمشه گفتند…»[5]

شماری از پژوهشگران گفته‌اند که قمشه از دو پاره «قم» و «شه» ترکیب و جای آب جوشنده و روان و ماندگار را به یاد می‌آورد.[6]

واژه قمشه به معنای سرزمین پُرکاریز نیز هست، که بیشتر زمین‌های کشاورزی شهرضا به وسیله کاریزها آبیاری می‌شود.[7]

شماری نیز می‌گویند به سبب وجود امام زاده شاهرضا در شمال شهر، این شهر را شهرضا می‌نامیده‌اند.[8]

به هر حال در سال ۱۳۰۵ ه‍.ش نام این شهر از قمشه به شهرضا تغییر یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، چون سید حسن مدرس در آن نشو و نما داشته‌است «مدرس شهر» نامیده شد، ولی چندی بعد در دوره دوم مجلس شورای اسلامی، نام شهرضا بر قمشه برتر دانسته شد و اکنون نام رسمی این شهر همان شهرضا است.[9]

باوان

مسجد جامع شهرضا: از آثار مربوط به عهد سلجوقیان در ابتدای بازار شهرضا واقع شده، دارای گنبدی مرتفع و یک مناره می‌باشد که از آجر ساده می‌باشد. در مورد تاریخ بنای مسجد بر لوحه‌ای چنین آمده: بر دالان مسجد جامع، بر یک لوحه سنگی، وقف نامه*ای موجود است که مقداری از آب و ملک صحرای موقان شهرضا را وقف مسجد نموده‌است.

امامزاده شاه‌رضا: از جمله آثار دیدنی این شهر امامزاده شاهرضا است. گفته می‌شود شاهرضا در زمان امام رضا از دست مأموران حکومت وقت گریخت و به کوه این شهر پناه برد. مأموران او را در غاری در آن کوه کشتند و سرش را برای حاکم اصفهان بردند. بقعه مذکور از آثار با ارزش اسلامی در عهد صفویه می‌باشد. ساختمان اولیه این بقعه متعلق به عهد شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویه (۹۵۰–۹۳۰ هجری قمری) است.

شاه بابویه شهرضا: در کنار محله حصور آباد شهرضا، مکانی به نام شاه بویه معروف است. شاه بویه تا سال ۱۳۱۷ شمسی دارای گنبد رفیع آجری بوده که در این سال بدون توجه به اهمیت آن از نظر تاریخی و معماری خراب می‌گردد. شاه بویه یکی از شاهزادگان مظفری است که در سال ۷۹۵ هجری قمری به دست امیر تیمور کشته شده‌است. در سال‌های اخیر شاه بویه مجدداً وقف گردیده و در ایام محرم و روزهای مذهبی در آن روضه خوانی صورت می‌گیرد.

بقعه سید خاتون شهرضا: در شمال شرقی شهرضا بقعه‌ای قرار دارد که دارای یک صحن نسبتاً وسیع می‌باشد که در اطراف آن اتاق‌هایی ساخته شده‌است. در حد شرقی این بقعه مکان دیگری وجود دارد، دو قبر دیگر در آن واقع شده که به احتمال زیاد این دو قبر مربوط به دو تن دیگر از افراد آل مظفر است. در مورد بی بی خاتون به نقل از فارسنامه در سالنامه فرهنگی چنین آمده‌است: شاه شجاع و شاه منصور، فرزندان امیر مبارزالدین برسر جانشینی پدر اختلاف کردند و بین آن‌ها کشمکش و جنگ درگرفت و چون خان سلطان خاتون، زوجه شاه محمود به قصد انتقام از قتل عم خود امیر شیخ می‌خواست مظفریان را از میان بردارد. شاه شجاع را تحریک به تسخیر اصفهان نمود و شاه محمود بر این راز آگاه گردید، منکوبه خود را با آنکه جمالی مرغوب و کمالی مطلوب داشت، بکشت.

ایوان حسینیه سادات شهرضا

بازار بزرگ و چهار سوق شهرضا: این بازار که از جمله بازارهای قدیمی کشور محسوب می‌شود به شکل زیبایی در دل بافت قدیمی شهر طی قرون گذشته گسترش یافته‌است. این بازار دارای کاروانسراها و اماکن قدیمی است. در مرکز بازار چهار سوقی قرار دارد که گنبدی آجری بر فراز آن ایجاد گردیده که از جمله آثار تاریخی این شهر محسوب می‌شود.

مسجد نو در خیابان حکیم فرزانه

مسجد حاج عبدالحمید و تکیه خان

قدمگاه خواجه خضر

امامزاده شاه سید علی‌اکبر

سد قتلغ شاه در اسفرجان

قلعه جعفرآباد روستای جرم افشاد

قسمتی از این شهرستان جلگه‌ای و قسمت دیگر کوهستانی و دارای آب و هوای خشک می‌باشد.[10] درجه حرارت هوای شهرستان از جنوب به سمت شمال شرق افزایش می‌یابد؛ به‌طوری‌که میانگین سالانه دما در جنوبی‌ترین قسمت شهرستان حدود ۱۰ درجه سانتیگراد و در قسمت شرق به ۱۶ درجه سانتیگراد می‌رسد. میزان تبخیر سالانه از ۱۴۰۰ میلی‌متر در شمال شرق تا حدود ۲۲۰ میلی‌متر در ناحیه جنوب غرب شهرستان کاهش می‌یابد. بارندگی شهرستان تحت تأثیر جریانات جوی است که از سمت غرب وارد منطقه می‌شوند. توده‌های هوای باران‌زایی که از سطوح وسیع آب مانند دریای مدیترانه، دریای سیاه و اقیانوس اطلس سر چشمه می‌گیرند، منشأ اصلی بارش‌ها هستند. میانگین بارش سالانه در شهرستان از حدود ۴۰۰ میلی‌متر در جنوب غرب تا ۱۱۹ میلی‌متر در شرق شهرستان متغیر است.

شهرستان شهرضا از شمال به شهرستان اصفهان از شمال غربی به شهرستان مبارکه، از جنوب شرقی به استان فارس، از شرق به استان یزد، از غرب به شهرستان دهاقان و از جنوب غربی به شهرستان سمیرم محدود می‌شود.

رژه ارتش

این شهرستان حدود ۹٫۴۵ کیلومتر مربع مساحت دارد و بین ۵۱ درجه و ۲۳ دقیقه و ۵۲ در جه و ۱۳ دقیقهٔ طول شرقی و ۳۱ درجه و ۲۴ دقیقه تا ۳۲درجه و ۲۴ دقیقه عرض شمالی قسمتی از بخش مرکزی فلات ایران را تشکیل می‌دهد.[11]

از آنجا که تمام مناطق شهرستان شهرضا برای دامداری و کشاورزی بسیار مستعد هستند؛ فراورده‌های دامی و لبنی از قبیل ماست و کشک و خامه و فرش و منداب و گیوه و کتیرا همچنین انار و بادام بهترین سوغات آن محسوب می‌شوند.

محصولات و صادرات آن: کتیرا، روغن حیوانی، بادام، کشمش، کشک، نخود، میوه، سیب زمینی و غلات می‌باشد.[3]

صنایع دستی این شهرستان فرش، گلیم، گیوه، سرامیک و سفال است که در کشور ما معروف می‌باشد. (شهرضا، شهر ملی سفال است)

مناطق روستایی شهرستان شهرضا دارای آب و هوایی خوش و باغ‌های مصفا هستند که هر کدام تفرجگاهی زیبا و دلنشین محسوب می‌شوند. با این همه مهم‌ترین مناطق تفریحی اطراف شهرضا عبارتند از: باغ‌های اسفرجان، هونجان، زرچشمه، ….

این رشته کوه در شرق شهرضا واقع شده‌است. ارتفاع آن را کوه نوردان شهرضا حدود ۱۲۰۰ متر از سطح شهر می‌دانند. در بلندترین نقطه کوه مخروطی وجود دارد که به آن (سن بندی) می‌گویند. در گذشته اعتقاد بر این بوده‌است که برای دفع حشره سن که گاهی به صورت دسته جمعی به مزارع حمله می‌نمودند باید دعایی بر قله کوه قرار گیرد. به همین دلیل سه عدد از این سن بندها روی قله ساخته شده‌است. به خاطر مشکلات در مسیر صعود به قله گمان می‌کنیم که از چهارپایانی مانند بز برای حمل مصالح به قله استفاده شده باشد. از آن سه عدد سن بند مخروطی شکل امروزه فقط یک عدد برجای مانده‌است، که قسمت شرقی آن هم به لطف افراد ناآگاه در پی یافتن شیئی با ارزش تخریب شده‌است. این بخش تخریب شده از پایین کوه قابل مشاهده نیست. ارتفاع سن بند کنونی ۲۴۰ سانتی‌متر از قله و محیط مخروط در پایین ۸۵۰ سانتی‌متر است. تعداد ۳۱ ردیف خشت مخروط را تشکیل داده که ۲۷ ردیف آن هنوز سالم است. (samt)

• جمالی، مسیح‌الله، تاریخ شهرضا، اصفهان، ثقفی، ۱۳۵۵
• حجازی، سیدعلیرضا، سیمای شهرضا، قم، پارسیان، ۱۳۷۵
• بهرامی شهرضایی، محمدعلی، جغرافیای تاریخی شهرضا، ندای شهرضا، ۱۳۴۵
• شهرضا پیش از اسلام

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای شهرضا دارد.

شهرداری شهرضا سایت معرفی شهرضا [http://www.shahreza.info/ سایت معرفی شهرضا دانشگاه آزاد شهرضا