جرقویه

منطقه جرقویه با پهناوری نزدیک به ۶۴۵۰ کیلومترمربع است که نزدیک ترین روستای این منطقه به اصفهان روستای قارنه به فاصله ۵۲ کیلومتر و دور ترین روستای این منطقه به اصفهان روستای حارث آباد به فاصله ۱۹۹ کیلومتر است. از سوی شمال به مناطق جلگه ، بن رود ، شهرستان ورزنه، از جنوب به آباده در استان فارس، از غرب به شهرستان شهرضا، از شمال غربی به دهستان براآن جنوبی، از شمال شرقی به تالاب گاوخونی، از شرق به خضرآباد یزد و از جنوب شرقی به شهرستان ابرکوه و از جنوب غربی ایزدخواست در استان فارس متصل می‌شود.

سیر نام این منطقه در زمان:گرکویه، گرکوا، گرگوِیه، گبرگوِیه، جِرکوه، جِرقوه، جرقویه

دربارهٔ نامگذاری این منطقه سه دیدگاه وجود دارد:

• جِرقویه که عربی شده جِرکویه است. جِر در گویش مردم منطقه به معنی زیر و پایین و چون بیشتر مناطق مسکونی در این منطقه در دامنه کوه واقع گردیده‌است جِرکوه نامیده‌اند.
• با خشک شدن دریای مرکزی ایران این منطقه که سرزمینی آباد و خرم بوده و از نشانه‌های آن در روزگار کنونی وجود جنگل‌های قیچ و تاغ و گز (درخت) و درختان بادام و انجیر و پسته کوهی است؛ از پوشش گیاهی تهی شده و در زمان ساسانی به گرکویه (کوه لخت) معروف می‌شود.
• گویش مردم این منطقه همان گویش ورزنه ای است که از شاخه گویش‌های مرکزی ایران و زبان پارسی باستان و پهلوی ساسانی است. به همین سبب این سرزمین را گبرکویه یعنی جایگاه مردمانی که به زبان گبری سخن می‌گویند نامیده شده‌است؛ که به مرور زمان به جرقویه تغییر یافته‌است.[1]

این منطقه از جمله مناطق ساحلی دریای مرکزی ایران است که یازده هزار سال قبل خشک شده‌است.[2] ابزارهای مفرغی که در کنار غارهای این منطقه یافت شده حکایت از دوران غارنشینی دارد.[3] روستای قارنه به دست قارن پسر کاوه آهنگر بنا شده‌است. همچنین در روستای نصرآباد(گیوان) دژی باستانی وجود دارد که به گیو پسر گودرز نسبت می‌دهند.[4] در روزگار اشکانیان این منطقه پیرو یکی از استان‌های هجده‌گانه بود.[5]

شهر سبا یا سرا از جمله شهرهای این منطقه بوده که قدمت آن به دوران اشکانیان بازمی‌گردد که هم‌اکنون در زیر تلی از ماسه مدفون گردیده‌است.[6]پیکان نیز از دیگر شهرهای دوران اشکانیان در این منطقه بوده‌است.

در دوران ساسانیان این منطقه قسمتی از استان نیمروز بوده‌است.[7] نخستین آتشکده‌ای که در این منطقه ساخته شده آذربرزین نام داشته که ویرانه‌های آن در کنار روستای آذرخواران باقی است. همچنین یکی از کاخ‌های تابستانی بهرام گور پسر یزدگرد اول ساسانی در این منطقه بوده‌است که هم‌اکنون به پاقصر معروف است.[8]

بهرام گور در سال ۴۳۹ میلادی در این منطقه در حالیکه با اسب دنبال گورخر بود در باتلاق گاوخونی فرورفت.[9][10] از دیگر آثار به جا مانده در این منطقه از زمان بهرام گور دژ بهرام گور و راهدارخانه کوچ کوچی(کوشک کوچک) است که آن را یکی از هفت گنبد بهرام گور می‌دانند.

جاده ابریشم از این منطقه عبور می‌کرده‌است که یکی از روستاهای سر راهاین جاده روستای احمدآباد بوده[11]

مردم این منطقه توسط محمد حنفیه اسلام آوردند؛ و به کوشش سلطان باباحاجی نماینده صاحب بن عباد شیعه شدند.[12] احداث کاریز و آسیاب‌های بادی و آبی از جمله اقدامات دیلمیان در پیکان بود.[13] دستجرد در روزگار سلجوقیان مرکزی برای گردهم آمدن دانشمندان علوم دینی بوده‌است.[13] در دوران آل بویه این منطقه رو به آبادانی رفت. روستاهای باستانی و تاریخی این منطقه عبارتند از قارنه، آذرخواران، سیان، رامشه ،احمدآباد ،پیکان، مالواجرد، دستجرد، خارا، اسفنداران، حارث آباد، مبارکه در زمان قاجار جنگاوران و تفنگداران این منطقه زبانزد بودند به گونه‌ای که در زمان ناصرالدین شاه به مقابله با ظل السلطان حاکم ظالم اصفهان برخاستند و از دست وی به نزد شاه شکایت بردند. با مقاومت مردم این منطقه در سال ۱۲۹۷ شمسی علی نقی چی و جعفرقلی چرمیهنی و رضا جوزدانی از دزدان معروف ایران دستگیر شدند و به سزای اعمالشان رسیدند.[14] در جریان جنگ ایران و عراق از این منطقه ۲۷۲ کشته، ۲۲۲ اسیر و ۵۲ مفقود شدند.[15]

گویش مردم این منطقه گویش بومی گرگویه(جرقویه) بوده یا به عبارتی بازمانده زبان پارسیک یا پهلوی ساسانی که این زبان لهجه ای از زبان پهلوی اشکانی به شمار میرفته که در زمان ساسانیان در جنوب ایران رواج داشت.[16][17][18]

• دژ قارنه: دژی هست در روستای قارنه که زمان ساخت آن را به زمان پیشدادیان و یادگار قارن، پسر کاوه آهنگر، میدانند؛ این دژ تا حدودی بازسازی شده و در این روستا(قارنه) قرار دارد که در ایام عید این روستا یکی از مراکز تفریحی جرقویه به حساب می آید
• خانه های اربابی قارنه
• دژ گیوان: قلعه ای است که در شهر نصرآباد جرقویه قرار دارد و آن را منسوب به گیو، پسر گودرز، از دوران کیانیان میدانند
• غار فریدون: پیکان هایی از جنس مفرغ در این غار پیدا شده که نشان دهنده کارخانه های ابزار جنگی به خصوص پیکان سازی در دوران اشکانیان در این منطقه رواج داشته(روستای پیکان)
• مسجد جامع پیکان: بنای این مسجد به روزگار سلطان سنجر سلجوقی می‌رسد که از زیباترین مساجد این منطقه و همانند مسجد جامع محمد آباد بوده که متأسفانه در سال‌های اخیر شبستان آن تخریب شده‌است
• مسجد و کاروانسرای پاسکو: قدمتی بیش از ۸۰۰ سال در روستای پیکان دارند.[19]
• کوه محمد نوجوان
• امامزاده شاه محمد مراد: مزار یکی از امامزاده ها است که در روستای آذرخواران قرار دارد
• امامزاده شاه عبدالمظفر: مزار امامزاده ای در غرب روستای سیان است
• کوه کلاه قاضی
• آتشکده دستگرد: این آتشکده برخلاف آتشکده آذربرزین واقع در روستای آذرخواران هنوز پابرجاست و روی کوه کوچکی قرار دارد که چشمه ای بزرگ از زیر این کوه می جوشد
• چشمه بزرگ دستگرد: از شگفتی های این چشمه این است که در دل کویر هست و حتی باعث سرسبزی کشتزارهای دستگرد و حسن آباد و کمال آباد شده
• مسجد آدینه: این مسجد در روستای دستگرد قرار دارد
• نمکزار خارا: نمکزاری است در شرق روستای خارا که بازمانده دریاچه ای در شرق جرقویه بوده که مردم جرقویه بیشتر نمک های این نمکزار را استفاده میکنند
• چشمه مالوَرَد: کلمه مالورد در گویش مردم منطقه به معنی آب گُل است که به خاطر زلالی آب این چشمه این نام را گرفته، این چشمه در روستای مالواگرد است
• امامزاده مالورد
• غار شاه قنداب
• خانه رخشاء: در روستای رامشه
• خانه ایلخانی: در روستای رامشه
• خانه یاوری: در روستای رامشه
• چشمه آب ترش حارث آباد: آب این چشمه مزه ای ترش و مطبوع و سرد دارد که در ردیف چشمه های آب کلرو سدیم و سولفات کلسیم قرار داشته که برای رفع امراض گوارشی، عضلانی، پوستی، بیماری های مزمن بانوان، رماتیسم، دردهای مفصلی و اختلالات غدد داخلی موثر است. برای دسترسی به این چشمه باید از روستای حارث آباد ۴۰ کیلومتر جاده خاکی طی شود
• کوی گبرها: در ۵۰۰ متری شرق روستای اسفنداران خانه هایی است که به آنها کوی گبرها گفته میشود و میگویند که زرتشتیان اسفنداران تا روزگار شاه اسماعیل صفوی در آنجا زندگی میکردند
• بادگیر خانه های اسفنداران
• خانه صادقی های اسفنداران
• کوشک کوچک(کوچ کوچی): آن را یکی از هفت گنبد بهرام گور میدانند در روستای احمدآباد
• مسجد و مناره ماه هما آغا: در زمان پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی بانویی نیکوکار از نوادگان تیمور گورکانی، فرزند محمد زمان، به نام ماه هما آغا در روستای احمدآباد مسجد و مناره ای که اکنون در کنار حسینیه روستا قرار دارد بنا میکند
• عمارت چهار صفه: واقع در روستای حسین آباد
• خانه داستانی: واقع در روستای حسین آباد
• دژ جنگی دژ کوه: در نزدیک شهر حسن آباد و در شمال غربی دستگرد قرار دارد
• خانه های تُدُش: در کنار دژ جنگی دژکوه که یادگار دوران ساسانیان هستند
• قلعه تازه محمدآباد: در زمان کریم خان زند توسط یکی از سرداران وی به نام اسماعیل سلطان ساخته شد
• قلعه ای هم در اواخر پادشاهی شاه عباس صفوی یکی از نوه های او، از دختر شاه عباس، به نام میرزا رفیع الدین محمد با همکاری مردم محمدآباد دژی میسازند که به احترام وی نام روستای طالب آباد به محمدآباد شهر امروزی جرقویه تغییر میکند
• باغ میر: در شهر محمدآباد
• مسجد میرپنج: در شهر محمدآباد
• مسجد جامع محمدآباد
• موزه محمدآباد(خانه سرهنگ): در شهر محمدآباد
• خانه خان(سرهنگ حاج اسماعیل خان): در شهر ینگ آباد واقع است
• دژ سعادت آباد
• خانه کردی(خانه میرپنج): خانه ای است در روستای گنج آباد که به همت ملاعلی خان میرپنج ینگ آبادی ساخته شد
• نیایشگاه آناهیتا: در نزدیکی روستای قارنه است ولی نمیدانیم آیا هنوز این پرستشگاه آناهیتا (الهه آب) پابرجاست یا نه
• دژ میرحیدر(پیکان دژ)

• میرزا فتح اله دیه خوارانی شاعر دربار نادرشاه ملقب به 《جناب اصفهانی》را نام برد، نسل وی به امیر نجم ثانی از امرای شاه اسماعیل صفوی می‌رسد. وی در دیه خواران به دنیا آمد و در عهد شاه طهماسب صفوی در شاعری به مقام والایی دست یافت که در سال ۱۱۴۸ هجری در راه ری و کاشان به دستور نادرشاه افشار کشته شد.[20][21][22][23]
• آقا میرزا عبدالرحیم فوده ای آذرخوارانی را نام برد که از کوچندگان فوده شهرضا به آذرخواران بود که پزشکی توانا و زبردست بوده و تا اندازه ای نیز با پزشکی نوین آشنایی داشت ولی روش او همان روش پیشینیان بوده است و آوازه او به گونه ای بوده که در همه روستاهای منطقه پیچیده بود، که از همه روستاهای گرکویه(جرقویه) برای درمان نزد وی به آذرخواران می رفتند، میرزا عبدالرحیم سرانجام چند سال پیش از انقلاب اسلامی درگذشت.[24]
• ملّا اسماعیل مبارکه ای از علما و عرفای دوران قاجار و از همراهان آیت الله سید علی آقا قاضی طباطبایی بوده اند. مزار ایشان در روستای مبارکه در مسیر رامشه به ندوشن واقع است.
• مهندس محمد علی اسماعیلیان ایشان مؤسس سازمان نظام مهندسی ساختمان در جرقویه هستند که در روستای مبارکه بخش رامشه متولد شده و پس از اخذ مدرک مهندسی ساختمان در هنرستان های جرقویه مشغول تدریس شد. وی پس از ۵۴سال عمر همراه با تحصیل در علوم ریاضی در اصفهان در گذشت.
• ‌کریم اکبری مبارکه ایشان متولد شهرری در سال ١٣٣٢ و از بازیگران تئاتر و سینما و تلویزیون ایران بوده است. اصالت ایشان به روستای مبارکه در بخش رامشه منطقه جرقویه برمیگردد. برجسته ترین نقش ایشان در سریال امام علی بوده که به ایفای نقش ابن ملجم مرادی پرداخته اند. ایشان در روز ٨ آبان ماه سال ١٣٩٩ در اثر بیماری کرونا درگذشت.
• سید حسن طباطبایی رامشه‌ای از شاعران و ادیبان قرن سیزدهم هجری این منطقه بوده و خطاطی زبردست بود. وی《ترسا》 تخلص می‌کرد. دیوان 《اوچ کلیسا》و 《دیوان شعر ترسا》 از وی به جا مانده‌ است که خط کتاب اوچ کلیسا از خودش است. او چندگاهی نیز به هندوستان رفته و در آن سرزمین روزگار میگذرانده که پس از آن دوباره به رامشه زادگاه خودش باز میگردد و تا پایان زندگی در آنجا می زیسته؛ آرامگاه وی در رامشه است.[25]

دو بیت از شعر او: در وصف عارضت نتوانم که دم زنم/ورد زبان مرا به دهان همچو سوسن است ؛ در عشق رویت ای بت شیرین زبان من/در بیستون سینه مرا تیشه ناخن است[26][27][28]

• علی شفیعی نیک آبادی، گرکویه (جرقویه) سرزمینی ناشناخته بر کران کویر، گلبن، زمستان ۱۳۷۲

• بخش جرقویه علیا
• بخش جرقویه سفلی