گاوخونی

در فرهنگ آنندراج گاو را به معنی بزرگ و خان را به معنی چاه آورده‌است و آن را چاه بزرگ می‌داند. دهخدا گمان می‌برد که گاوخانه باشد زیرا در گذشته روستاییان گاوهای خود را برای چرا به اینجا می‌آوردند.[2]

واژه گاوخونی مرکب است از گاو (Gabae یا Gavae) که استرابو در جغرافیای معروف خویش اصفهان را بدان نامیده و این واژه بعداً به گبی، گی و جی تبدیل گردیده‌است. و خانی (خانیک Xanik پهلوی) که به معنی چشمه، حوض و آبگیر است و در آثار قدمای زبان فراوان به کار رفته‌است. بر بنیاد این احتمال گاوخانی به معنای آبگیر جی (اصفهان) است.[3]

مرداب گاوخونی در شمال شرقی دهستان جرقویه (سفلی و علیا) و جنوب غربی شهرستان نائین و غرب منطقه ندوشن از استان یزد و شمال غربی کویر ابرقو و شرق دهستان رودشتین واقع شده‌است و در وسیع‌ترین قسمت عرض آن حدود ۴۵ و طولش ۲۵ کیلومتر است.[4]

آب مرداب در زمستان بیشتر است، اما در تابستان چون زاینده رود به مصرف آبیاری اراضی مسیر می‌رسد و نسبت آبهای ورودی نیز کمتر است از وسعت مرداب کاسته می‌شود. اطراف مرداب خشک و به‌طور کلی در شعاع ده کیلومتر خالی از سکنه است.[5]

در میانه مرداب چاله فرورفته وجود دارد که علی القاعده تاکنون (زمان نویسنده در ۱۳۶۱) خشک نشده‌است و دریاچه اصلی آن را تشکیل می‌دهد.[6]

در یک تقسیم‌بندی، تالاب گاوخونی با ناهمواری‌های پیرامونی در حاکمیت اقلیم «منطقهٔ گرم و خشک و بادی» عنوان شده‌است.[7]

کویر گاوخونی به عنوان یکی از دریاچه‌های بارانی و چاله‌های تراکمی پلیو-کواترنر از جایگاه ویژه‌ای در میان قلمروهای دوران چهارم ایران برخوردار بوده و در حال حاضر به عنوان یک حوضهٔ انتهایی و مصب اصلی زاینده رود قلمداد می‌شود. تنوع انواع فرم‌های کاوشی و تراکمی واقع در پیرامون گاوخونی و قلمرو رودخانه زاینده رود، نشان از تعویض تناوبی سیستم‌های شکل‌زایی درطی فازهای سرد و گرم کواترنر دارد.[8] نخستین اثر علمی که محدودهٔ دریاچهٔ گاوخونی را در دوران چهارم بر اساس شواهد زمین‌ریخت‌شناسی بازسازی کرده‌است، مربوط به ۱۷۱ شمسی است. در این اثر به استناد شواهد ژئومورفیک ساحلی محدودهٔ گاوخونی در دوران چهارم را تراز ۱۵۵۰ متری شناسایی کرده و عمق دریاچه را نزدیک به ۷۰ متر تخمین زده‌است. بر اساس موارد مندرج در تحقیق نامبرده می‌توان نتیجه گرفت که در حاکمیت دوره‌های یخبندان (آناگلیشیال) در ایران که به‌واسطهٔ تغذیهٔ مناسب و برودت بیشتر محیطی زبانه‌های یخچالی شیرکوه تا دروازه‌های شهر مهریز پیشروی می‌کرده‌است، سطح آب دریاچهٔ گاوخونی به بالاترین حد خود می‌رسیده‌است. به استناد تاریخ‌نگاری با روش کربن ۱۴ در غرب ایران که وان زیست (Vanzist) و بروکس انجام دادند، و بر اساس تحقیقات جدید زمین باستان‌شناسی، رقوم ۳۳ هزار سال را برای این دوره پیشنهاد کرده‌است.[9] از اینرو، کویر گاوخونی به عنوان یکی از دریاچه‌های بارانی کواترنر مقارن با دوره‌های یخچالی از شرایط بارانی و بیلان آبی مثبتی برخوردار بوده، به عبارت دیگر تحت این شرایط اقلیمی، با کاهش تبخیر و برودت محیطی و نیز افزایش بارش، سطح آب در دریاچه گاوخونی بالا رفته و یک فاز پیشروی را تجربه نموده‌است. با حاکمیت دوره‌های میان‌یخچالی ضمن افزایش دما و تبخیر و کاهش بارندگی، دریاچه‌های بارانی و از آن جمله گاوخونی در شرایط پسروی و کوچک‌شدن قرار می‌گرفته‌است. رودخانه زاینده‌رود نیز به عنوان مهمترین جریان متمرکز آبی منتهی به گاوخونی از رفتار آبی این دریاچه متأثر گردیده و دلتاهای آن در موقعیت‌های مختلف مکانی به دنبال تغییر موقعیت دریاچه گاوخونی شکل گرفته‌است. از اینرو، وسعت این پلایا درکنترل سیکل‌های اقلیمی کواترنر و بیلان آبی رودخانه‌های ورودی به آن بوده‌است. بزرگ‌ترین قلمرو (با دو دلتا، یکی در محور نجف‌آباد-اصفهان به عنوان بزرگترین دلتای دیرینه و دیگری در شمال اصفهان و اطراف کویر سگزی) با مساحت ۱۵۵۷۸ کیلومتر مربع متعلق به قدیمی‌ترین فاز می‌باشد و کمترین مساحت به سطح فعلی گاوخونی که معادل ۴۸۷ کیلومتر مربع است، تعلق دارد. هر چه که از قدیمی‌ترین یا اولین فاز به سمت فاز فعلی پیش می‌رویم قلمروهای پیشین کوچک‌تر و محدودتر می‌گردد.[8]

گونه‌های گیاهی این محدوده متأثر از برخی عوامل خاکی (بافت و سطح ایستابی) بسیار متغیر است. گونه‌های شورپسند تالابی در حاشیهٔ تالاب، گونه‌های شن‌دوست بر روی ناهمواری‌های ماسه‌ای، گونه‌های گچ‌دوست بر روی تپه ماهورهای جنوب تالاب و گونه‌های صخره‌دوست در مناطق مختلف آن دیده می‌شوند. گرما، تابش و خشکی شدید با تأثیر وزش بادها، شرایط دشواری را برای رستنی‌های این محدوده پدیدآورده است. این شرایط باعث گسترش گونه‌های مقاوم، خانواده اسفنجیان (Chenopodiaceae) شده‌است. مهمترین گونه‌های گیاهی منطقه به ترتیب وسعت اجتماعات آنان عبارتند از: Artemisia sieberi, Ephedra sp. , Zygophyllum atripilicoides, Salsola spp. , Anabasis aphylla.[7]

با تخصیص بی‌رویه آب به صنایع و باغها، آب ورودی این تالاب مدتهاست به صفر رسیده و عملاً این تالاب نابود شده‌است. این در حالی است که کشور ایران عضو کنوانسیون بین‌المللی رامسر است و طبق آن حق ندارد قوانینی تصویب کند که بر اثر آن قوانین، تالابها خشک شوند.

تالاب بین‌المللی گاوخونی با وسعت ۴۷۰۰۰ هکتار که در نزدیکی کانون بحران گرد و غبار شرق اصفهان به وسعت ۲۲۵۰ هزار هکتار قرار دارد درصورت عدم احیاء می‌تواند خود به کانون بحران دیگری تبدیل شود.[10]

در اوایل تیر ماه سال ۱۳۹۴ آب رودخانه زاینده‌رود ضمن عبور از بند شاخ کنار به تالاب بین‌المللی گاوخونی رسید و پس از ۱۰سال باعث خوشحالی مردم، کشاورزان و دوستداران محیط زیست شد.

با انتقال آب به تالاب گاوخونی در هفته‌های اخیر کشاورزان مردم شرق اصفهان اقدام به لایروبی بخشی از مسیر رودخانه برای جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز آب در مسیر رودخانه کردند.[11]

• آرامگاه اسرارآمیز زاینده‌رود + عکس ایسنا