ایلات قوم لر

باجولوند

باجُولْوَنْد یا باجلان نام یکی از ایلات بزرگ منطقه با لهجه‌ای از زبان کردی و لری که در غرب ایران و شمال شرقی عراق زندگی می‌کنند. برخی آن‌ها را لر و برخی کرد دانسته‌اند. دانشنامه جهان اسلام آن‌ها را یک ایل لر و دانشنامه ایرانیکا آن‌ها را کرد دانسته‌است. در متون تاریخی نام این ایل به صورتهای باجو، باجَلَند، باج‌الان، بَجوران و بَجِلان نیز آمده‌است. شاخه اصلی باجلان‌ها در منطقه سرپل ذهاب، بن کوره و قوره‌تو در شمال شهرستان خانقین عراق سکونت دارند. شاخه کوچک‌تری از آنها در شهرستان موصل، بر کرانه چپ رود دجله سکونت دارند. گفته می‌شود باجولوندها مدتها قبل از استان فارس به لرستان تغییر مکان دادند. از جمله باجلان های مشهور در عراق می توان به ابراهیم باجلان فرمانده پیشمرگه های کردستان و از سران اتحادیه میهنی اشاره کرد.[2]

ایلات باجولوند

• دالوند
• سگوند
• قایدرحمت
• آروان
• یاراحمدی

سگوند

سکوند به قولی برگرفته از سکا به معنی دلیر و شجاع[3] یکی از ایلات لر ساکن غرب و جنوب غرب ایران و شرق و جنوب شرقی عراق است.[4][5][6] گستره سکونتگاه ایل از جنوب استان کرمانشاه (منطقه سکاوند)، نواحی مرکزی استان لرستان تا شمال استان خوزستان می‌باشد. تیره‌های ایل سکوند را در زیر مشاهده میکنید.

• عالیخانی . خان پرور .خداوردی . زینل . مختار . پنبه خور . پیامنی . علاوند . سیکهوند . نباتوند . کوسهوند . زرینی . علیدوست . فقیر . قلی . ماکنعلی . مختوا . عینلوند . سلاورزی . همیوند . حسن گایار . چوغاسی . تجار . رومانی . دلی . کرد . ساکی . چکمه سیاه . قپال سی
• رحیم خانی حاجی مشه . خداوش . محسین .حاتم بایندر . شریف . کوکالی . سیفلان ‌. شانیار . فهلوان . سگوند خرده . میربگ . راق . خدکه . خرگوشه . میرآخور . مهکی . هاشم . کرزبر . میرزاعوس . نوکرامرا . چارمیر . شهرمیر . چمال

بالاگریوه

بالاگِریوِه یکی از ایلات بزرگ لر کوچک است.[7] ولادیمیر مینورسکی خاورشناس و ایران‌شناس معروف روسی طایفه‌های بالاگریوه را به عنوان لرهای اصیل معرفی می‌کند.[8] این ایل دارای شعبات مهمی از جودکی، دیرکوند، رشنو، بهاروند، میر، قلاوند است، مسیو چریکف در سفرنامه خود طوایف بالاگریوه را ده طایفه معرفی می‌کند که عبارتند از دیرکوند، پیرانه وند، باج آلاوند، ساکی، جودکی، رشنی، ماما صارم، مکان علی و مقیمه.[9] سکونت‌گاه این ایل شمال خوزستان، جنوب و شرق لرستان و شرق استان ایلام است، شهرهای اندیمشک، پلدختر، دره‌شهر، خرم‌آباد و قسمت‌هایی از دزفول و ملایر محل زندگی این ایل هستند.[7] مردم این ایل به گویش لری بالاگریوه‌ای صحبت می‌کنند.

بیرانوند

بیرانوند یکی از ایلات لر ساکن پیشکوه در لرستان است، این ایل به دو شاخهٔ آلاهیان و دشاییان تقسیم می‌شود.[10] بیرانوندها از ایل‌های لری بودند که در شکل گیری حکومت زندیه نقش داشتند. بیرانوندها در کنار سکوندها، پاپی‌ها و چگنی‌ها در شورش سال ۱۳۰۲ علیه نیروهای دولتی حکومت پهلوی شرکت داشتند.

میرزاوند

یکی از طوایف بزرگ لُر می‌باشد که قسمتی از آن‌ها در بخش الوارگرمسیری و اندیمشک و قسمتی دیگر در خرم آباد و در دوره چگنی ساکن می‌باشند.اسم این طایفه از اسم نیای آن‌ها به نام میرزا شکل گرفته‌است.فرزندان میرزا که در بخش الوارگرمسیری و اندیمشک زیستند عبارتند از رضا-کلورضا-شیرمرد و شیرزاد که البته فرزندان رضا خود به دو شاخه تقسیم می‌شوند که از اسم همسران رضا به نام‌های فرخی و گلناز شکل گرفتند. دو فرزند دیگر میرزا به نام‌های احمدبک و جافربک نسل طایفه میرزاوند در دوره چگنی رو تشکیل دادند در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران جلد6 نوشته سرتیپ حسینعلی رزم آرا نام دهستان میرزاوند و آبادی‌ها و بُنه‌های این طایفه در بخش الوارگرمسیری ذکر شده‌است از چهره‌های نام آشنای این طایفه می‌توان استاد محمد میرزاوندی خواننده حنجره طلایی لرستان در دوران جنگ ایران و عراق رو نام برد.

جودکی

جودکی یکی از طوایف ایل بالاگریوه می‌باشد که در منطقهٔ بالاگریوه ساکن است. عده‌ای از جودکی‌ها در پلدختر ساکن هستند. آلبرت هوتوم-شیندلر در دهه ۱۹۹۰ میلادی طایفه جودکی را با خانواری در حدود ۸۰۰ خانوار معرفی می‌کند.[11]

دیرکوند

بخشی از ایل بالاگریوه است که از جنوب خرم‌آباد تا اندیمشک ساکن هستند، دیرکوند به سه شاخهٔ اصلی میر، قلاوند، بهاروند و تیره‌های وابستهٔ دیگری مانند نجفوند، طافی، شورابی، ساتیاروند، طالبوند و … تقسیم می‌شود. تا دههٔ ۱۹۲۰ میلادی جمعیت این ایل بیش از ۱۰٬۰۰۰ خانوار بودند، ولادیمیر مینورسکی دیرکوندها را از طایفه جنگروی معرفی می‌کند.[12] دیرکوندها به گویش لری بالاگریوه‌ای تکلم می‌کنند.[13]

قلاوند

قلاوند یکی از طوایف بزرگ لر و جزء ایل دیرکوند است. سکونت‌گاه اصلی قلاوندها شهرستان اندیمشک و بخش الوار گرمسیری می‌باشد. این طایفه متشکل از ۳۰ طایفه و تیره می‌باشد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به باشاقا، بزرگ، تتر، شانظر، شاطره و کیخا اشاره کرد.

رشنو

رشنو از طوایف لر وابسته به ایل دیرکوند می‌باشد که در لرستان و ایلام ساکن هستند، سکونتگاه اصلی رشنوها لرستان بوده که در دورهٔ والیان فیلی عده‌ای از آن‌ها به همراه والیان به ایلام کوچ کردند. جمعیت رشنوها ۱٬۰۰۰ خانوار برآورد می‌شود.[7]

پاپی

پاپی از ایلات لر ساکن لرستان و خوزستان می‌باشد، سکونتگاه پاپی‌ها لرستان و خوزستان و چارمحال بختیاری کهکیلویه و بویر احمد ایلام قزوین و اصفهان می‌باشد. پاپی‌ها از نظر آداب و رسوم نزدیکترین ایل لر کوچک به لرهای‌بختیاری هستند.[14] پاپی‌ها به لری خاص خود و بیشترین نزدیکی به بختیاری گویش می‌کنند.[13]

حسنوند

حسنوند نام یکی از ایلات لر است. محل سکونت این ایل لرستان و ایلام است این ایل بخشی از ایل بزرگ سلسله است.[15][16]

چگنی

چگنی از بزرگترین ایلات لر ساکن در ایران و عراق است، چگنی‌ها در ایران عمدتاً در استان‌های لرستان، قزوین، فارس ساکن هستند، گروهی از چگنی‌ها در دوران صفویان به قزوین و خراسان تبعید شدند، چگنی‌ها به گویش خاصی از زبان لری سخن می‌گویند که به آن لری چگنویه می‌گویند.[17]

ساکی

ساکی یکی از ایل‌های لر ساکن لرستان و خوزستان است که پس از کشته شدن حسینخان ساکی رئیس ایل در اوایل حکومت قاجار فروپاشید و هم‌اکنون یکی از طایفه‌های ایل سکوند محسوب می‌شود.[6]

شوهان

شوهان بزرگترین ایل لر در استان ایلام است. این ایل شامل طایفه‌های کلای وند، صفر لکی، کرهر، بلوچ، شرف، قیطول، کاوری، فلک، سید و … است. ایل شوهان به زبان لری شوهانی صحبت می‌کنند.[18]

کوشکی

کوشکی از طوایف قدیمی لرستان و جز ایل دیرکوند می‌باشد، حمدالله مستوفی کوشکی را مهاجر از استان فارس می‌داند اما عده‌ای دیگر کوشکی را از نژاد کاسیان می‌دانند.[19].[20]

هداوند

ایل هداوند یکی از ایل‌های لر استان تهران است که بیشتر در منطقهٔ ورامین شامل شهرستان‌های ورامین، پیشوا، پاکدشت ساکنند، ایل هداوند در زمان شاه عباس به ورامین تبعید شدند.[21]

عبدولی

عبدولی از طوایف بزرگ لر ساکن در کوهدشت و اندیمشک است، سکونتگاه این طایفه شهرستان کوهدشت بوده که بنا به دلایلی عده‌ای از آن‌ها به خوزستان مهاجرت کردند. در جنگ کوهدشت با سپاه انگلستان این طایفه نقش بزرگی ایفا کرده‌است.[22]

کایدخورده

کایدخورده از طوایف بزرگ لر ساکن ایلام است، این ایل در شهرستان‌های دهلران، اندیمشک، شوش، بخش موسیان و مورموری ساکن است، جمعیت ایل کایدخورده حدود ۲۰٬۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود.[23]

جنگروی

جنگروی از طوایف لر کوچک است که بنیان‌گذار اتابکان لر کوچک بودند، شجاع الدین خورشید از این طایفه بود که با کمک طوایف لر در لرستان و ایلام ادعای استقلال کرد و طولانی‌ترین حکومت ایرانی بعد از اسلام و دومین حکومت طولانی ایرانی بعد از اشکانیان را بنا نهاد. اتابکان لر کوچک ۴۳۶ سال عمر کرد.[24]

کاکاوند

ایل کاکاوند یکی از طوایف لر از گروه دلفان [25][26][27] است که به زبان لکی تکلم می‌کنند.[25][13][27] آرنولد تالبوت ویلسون در یک گزارش ارتش محرمانه بریتانیایی، در سال۱۹۱۲ ایل کاکاوند را پرطرفدارترین قبایل لک دانست که به راحتی برای حمله به کرمانشاه و مسیرهای اصلی تجارت، اقدام می‌کردند را معرفی کرد.[25][13][27] این ایل ساکن استان کرمانشاه و لرستان است.[28][29] مذهب کاکاوندها شیعه است اما گروهی از آنان پیرو آیین اهل حق هستند.[25][27] گستره سکونت ایل در استان کرمانشاه، شهرستان هرسین و شهرستان صحنه واستان لرستان، شهرستان دلفان می‌باشد. لهجه کاکاوندی به عنوان اصیل‌ترین و غلیظ‌ترین لهجه زبان لکی شناخته شده‌است.[30] بخش دیگری از کاکاوندها در استان قزوین[25] و کردستان عراق ساکن هستند.

سلورزی

سلورزی یا سلاحورزی از طوایف لر ساکن لرستان و ایلام است.[31] حمدالله مستوفی در قرن هفتم نام آن‌ها را به شکل سلبوری ذکر کرده است.[32] اتابکان لر کوچک از طایفه لر جنگروی که شعبه‌ای از طایفه سلورزی است، بودند.[33] پس از سقوط اتابکان لر کوچک توسط شاه عباس صفوی سلسله‌ای دیگر به اسم والیان فیلی از وابستگان به این خاندان در نواحی لرستان و ایلام شکل گرفت، شخصی به‌نام حسین‌خان سولویزی از طایفهٔ سولویزی بنیان‌گذار این سلسله بود.[34]

ممسنی

ایل ممسنی از بزرگترین ایلات لر است که در حال حاضر در شهرستان‌های ممسنی و رستم استان فارس زندگی می‌کند و از ۳ طایفهٔ رستم، بکش، جاوید تقسیم می‌شود. ممسنی‌ها بعد از ایل‌های بختیاری و بویراحمد بزرگترین گروه ایلی قوم لر را تشکیل می‌دهند.[35] مردم ایل ممسنی به گویش لری ممسنی سخن می‌گویند.

دشمن زیاری

دشمن‌زیاری از ایلات لر بویر احمدی است که در استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و استان فارس زندگی می‌کنند اما بیشتر در شهرهای دهدشت و بیضا ساکن هستند. گویش این ایل لری بویراحمدی است.[36]

حیات‌داوودی

طایفه‌ای از لرها است که در ناحیهٔ حیات داوود دشتستان بوشهر زندگی می‌کنند.[37] حیات داوودی‌ها یکی از چهار گروه لر بزرگ به شمار می‌آیند اما آن‌ها اصل خود را از حیات‌غیبی‌های خرم اباد می دانند و در نتیجه از لر کوچک می‌دانند، حیات‌داوودی‌ها به زبان لری سخن می‌گویند و شیعه مذهب هستند.[38] و عمده سکونت انان در حاشیه شمال خلیج‌فارس است که از بندر دیلم ،گناوه بندر بوشهر ودر استان خوزستان در شهرهای هندیجان، ماهشهر، اهواز زندگی می‌کنند.

ایل بویراحمدی

بویر احمدی بعد از ایل بختیاری بزرگترین ایل لر است، ایل بویراحمدی جز لر بزرگ محسوب می‌شود. این ایل از ۲۳ ایل ساکن کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان و فارس و بوشهر و چهار محال بختیاری و کرمان( شهرستان رابر )تشکیل شده‌است، سکونتگاه این ایل منطقهای حدود سواحل خلیج فارس تا بهبهان و تا کوه پایه‌های دنا و فارس و کرمان را در بر می‌گیرد.[39] ایل بویراحمد حدود ۴٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر جمعیت دارد.[40] گویش این ایل لری بویراحمدی است.

تامرادی

ایل تامرادی بزرگترین ایل بویر احمدی که در استان کهگیلویه و بویراحمد ساکن است، سکونت‌گاه این طایفه شهرهای یاسوج، دهدشت مارگون است، تامرادی حدود ۱۵۰٬۰۰۰هزار نفر جمعیت دارد، تامرادی از دو واژهٔ تات (عمو) و مرادی (اسم مردانه مراد) تشکیل شده‌است.[41]

چرام

چرام از ایلات لر بویر احمدی است که حدود ۱۰٬۰۰۰ نفر جمعیت دارد، این ایل از ۵ طایفه و ۱۳ تیره تشکیل شده‌است، نیمی از این ایل هنوز زندگی کوچرو دارند.[27]

طیبی

طیبی از ایلات بزرگ لر بویر احمدی است که در شهرستان کهگیلویه ساکن هستند. این ایل ۵۰٬۰۰۰ نفر جعیت دارد.[18]

جاکی

جاکی یکی از ایلات بزرگ گروه لر شیعه مذهب بویر احمدی که به دو دستهٔ لیراوی و چهار بنیچه منشعب می‌شدند. امروزه دیگر نامی از ایل جاکی و شاخه‌های آن در میان نیست و هر یک از ایلات و طوایف وابسته به آن به‌طور مستقل در استان کهگیلویه و بویراحمد پراکندهاند.[42]

بهمئی

بهمئی از ایلات لر کهگیلویه است که در خوزستان و شهرستان بهمئی ساکن هستند، این ایل به دو دستهٔ گرمسیری و سردسیری تقسیم می‌شود، ایل بهمئی همانند دیگر ایلات لر شورش علیه رضاشاه انجام دادند.[43]

باوی

ایل باوی از ایلات اصیل و ریشه دار لر بویر احمدی است، نام این ایل به صورت بابوی و بابویی نیز ذکر شده‌است.[39] بارون دوبد جمعیت این ایل را ۴٬۰۰۰ خانوار ذکر کرده‌است.[44]

بوربور

ایل بوربور از ایلات لر ایران است که امروزه در سراسر این کشور پراکندهشدهاست. از مناطق سکونت بوربورها می‌توان به آذربایجان، ورامین، خراسان شمالی، فارس و کرمان اشاره کرد. برخی از بوربورها زیرمجموع‌های از ایلات دیگر چونافشار، بهارلو، بختیاری، هداوند، خمسه، قشقایی و ترکمن شدهاند.[45]

بختیاری‌ها جزئی از مردم لر به‌شمار می‌آیند و به زبان لری بختیاری گویش می‌کنند.[46]

ایل جانکی

ایل جانکی خود از انشعابات لر بزرگ بوده اما در طی اتفاقات تاریخی اکنون از طوایف وابسته به ایل بختیاری به‌شمار میرود که به دو قسمت جانکی گرمسیر و جانکی سردسیر تقسیم شده‌است. جانکی که از توابع و متعلقات مالمیر است که به نام ایذه شناخته می‌شود. خاک جانکی از لردگان تا ایذه و باغملک و رامهرمز و قسمت‌هایی از شوشتر ومسجدسلیمان محدود می‌شود. ایل جانکی از نخستین طایفه‌هایی است که از رودخانه کارون عبور کرده و به دشت ایذه و قلعه تل راه یافت. بعد از جانکی‌ها، طایفهٔ بهداروند در مالمیر سکنا گزید که بعدها توسط رضا شاه کوچانده شد.

• جانکی گرمسیر جزو ایل کیان ارثی چهارلنگ می‌باشد.

• جانکی سردسیر بخشی از ایل هفت لنگ بهداروند است.

طایفه بهوند (بهوندی)، مکوند، زنگنه، بیگدلی (طایفه ای از ایل بختیاری)، بلواسی، آل خورشید، ممبینی، کرد زنگنه، شیرالی، تلاوری، گورگیری(گل‌گیری) و میلاسی(بخش گرمسیری آن ها)

زراسوند

زراسوند طایفه بزرگی از ایل بختیاری شاخه دورکی هست و سردسیر آن‌ها در استان چهارمحال بختیاری منطقه چغاخور که پایتخت ایل بختیاری هست و مرکز فرماندهی ایل بختیاری و نشیمنگاه خوانین بختیاری در این منطقه قرار داشت و گرمسیر آن‌ها در مسجدسلیمان و اندیکا قرار دارد. اکثر خوانین بختیاری و ایلخانی بختیاری از جمله سردار اسعد بختیاری، تیمسار بختیار، سردار جنگ، سردار ظفر، و … از طایفه بزرگ زراسوند هستند. وزراسوند به چندین تیره تقسیم می‌شود از جمله توشمال، احمد خسروی، علاسوند، میر، زنبور و …

بهداروند

بهداروند، یا بختیاروند، طایف‌های از ایل بختیاری، شاخه هفت‌لنگ می‌باشد. این طایفه بزرگ بختیاری، به «بهداروند» یا «بختیاروند» نیز، شهرت دارد. در ساختار اجتماعی ایل بختیاری، بهداروند، به طایفه و نیز، به یکی از چهار باب تشکیلدهنده شاخه هفتلنگ بختیاری، اطلاق می‌شود.[47]

آسترکی

آسترکی طایفه بزرگی از ایل بختیاری شاخه دورکی می باشد.طوایف لر در ایران به دو دسته لر کوچک و لر بزرگ تقسیم می‌شوند. آسترکی از طوایف لر بزرگ است. سردسیر آنها ۱.شهرستان بروجن در استان چهارمحال و بختیاری ۲.شهرستان الیگودرز و شهرستان دورود در استان لرستان ۳.شهرستان فریدون‌شهر در استان اصفهان و گرمسیر آنها در شهرستان لالی و شهرستان مسجدسلیمان در استان خوزستان می باشد [48]

بابادی

بابادی یکی از ۴ طوایف (یا باب) بزرگ ایل هفت لنگ بختیاری است که به دلیل تعداد خانوار و جمعیت زیاد، آن را ایل بابادی نیز می‌گویند. در حال حاضر محل سکونت اصلی ایل بابادی در کوهرنگ، بیرگان، فارسان، مسجدسلیمان، خانمیرزا، ایذه، اردل، لالی و شوشتر است اما در گذشته آنان نیز مانند سایر بختیاری‌ها به ییلاق و قشلاق (سردسیر و گرمسیر) کوچ می‌کردند.[49]

منجزی

منجزی یکی از طوایف بزرگ لر بختیاری از شاخه هفت لنگ و از باب بهداروند می‌باشد، این طایفه از ۹ تیره تشکیل شده‌است. سکونتگاه منجزی‌ها استان اصفهان، خوزستان و چهارمحال و بختیاری است.[50]

• کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران جلد ۶(تقسیمات لرستان و خوزستان) نوشته سرتیپ دکتر حسینعلی رزم آرا فروردین ۱۳۳۰ ه‍.ش
• امان‌الهی بهاروند، سکندر (۱۳۹۳). پژوهشی دربارهٔ پیوستگی قومی و پراکندگی جغرافیایی لرها در ایران. آگاه. شابک ۹۶۴-۳۲۹-۱۳۵-۹.
• صیفی نژاد، جواد (۱۳۸۱). لرهای ایران: لربزرگ، لرکوچک. تهران: آتیه. شابک ۹۶۴ - ۷۴۰۹- ۲۲-۲.
• مینورسکی، ولادیمیر (۱۳۸۹). لرها و لرستان. ترجمهٔ سکندر بهاروند. تهران: آرون. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۳۱-۲۵۷-۳.