لری بویراحمدی

گستردگی مناطق لُرنشین خاورمیانه

بعضی از واژه‌ها به صورت شکسته ادا می‌شوند و در بیشتر موارد حروف صدادار تغییر می‌کنند یعنی مثلاً آ به او و او به‌ای تبدیل می‌شود یا حروفی که در یک کلمه تلفظ آن‌ها کمی مشکل است حذف می‌شوند مانند:

• زونی:زانو
• نون:(نان)
• واری:وارو
• دس:دست
• چو:چوب
• رَه:راه
• کُه:کوه
• می:مو
• رووَه:روباه
• حونه:خونه
• نخون:ناخن
• او:آب
• سوز:سبز
• دو:دوغ
• کلا:کلاغ

پاره ای از کلمات به شکلی شکسته شده‌اند که به نظر می‌آید ارتباطی با فارسی ندارند. مثلاً کلمه (تیه) که همان دیده یعنی چشم می‌باشد.

• وخوگرتن:به خودگرفتن:اعتراف کردن vakho geroftan
• آمخته وابین:عادت کردن، آموخته شدن Amokhta vabiyan
• بونگ کردن:صدازدن bong
• ورفراهسن:یهو از خواب پریدن varfrahesan
• چاکسن: چاک خوردن chakesan
• ترزسن: سوختن terzesan
• بُل کردن: بال کردن، پریدن bol
• دک زدن: درنگ کردن dok
• تک کردن: چکیدن tok kerdan
• پق کردن: اخم کردن pogh
• سیل کردن: نگاه کردن seyl
• شی کردن: شوی کردن، شوهر کردن shi
• بسی کردن: فرستادن bsi
• بهر کردن:تقسیم کردن bahr
• رو کردن:حرکت کردن (رو کن:حرکت کن)row
• تنگسن :tengesan پرتاب شدن
• ور کردن: به تن کردن- پوشیدن var kerdan
• ور داین: انداختن ver dayan
• تر دادن: غلتاندن ter
• وتاسه رفتن: به تاسه رفتن: از نفس افتادن در اثر گریه یا خنده زیادtaasah
• واداشتن: نگه داشتن vadashtan
• جر کردن: دعوا کردنjar
• رمسن/رمبسن:فرو ریختن rombesan/remesan
• نشسن سرکرپا:نشستن روی دوپاsar krapaa
• سک زین: سیخونک زدن sok zayan
• لک زین: چرت زدن lek zayan
• داسون گرتن: بدی کسی را پشت سرش گفتن و دادخواهی از او نزد دیگران (داسون در اصل دادستاندن است)daasoon
• رنجه رنجه کردن:ریزریز کردن renja renja
• شفت دادن: سخن را به درازا کشاندن Sheft
• غمه زدن: غمبه زدن-غرولند کردن ghoma
• غل زدن: غل غل کردن- جوشیدن ghel
• کمخزه کردن: خزیدن بچه نوزاد روی شکم komkheza
• چنگ پل کردن:راه رفتن نوزاد روی دو دست و دو زانو Changa pol
• لت و لو خوردن: تلوتلو خوردن lat low
• خنج زین: چنگ زدن khenj
• بنا کردن: آغاز کردن bena kerdan
• مله کردن: شنا کردن mala kerdan
• بندیر بیین:منتظر بودن bandir biyan
• آخون کردن: خرمن کردن Akhoon
• تش پرکردن: آتش برکردن tash bor kerdan
• تنگ کردن: محکم بستن چیزی مانند بار خر Teng
• پشک داین (پشک دادن): ریختن و پخش کردن چیزی مانند آب Peshk dayan
• یه پاره: بعضی
• او خردن؛آب خوردن

• دِر کِردن:برگشتن - در کو:برگرد der kerdan
• وَریساین (وریستادن): پا شدن-برایست: پاشو varisayan
• مِزنایَن:مکیدن - بِمِزْن : بمک meznayan
• کُهتن:گاز گرفتن-فقط برای ساخت های ماضی_ کهت : گاز گرفت coht-کوزییَن(کوزیدن) - بکوز:گاز بگیر coziyan برای ساخت های مضارع
• هلییدن(هلیدن):گذاشتن، اجازه دادن-بهل : اجازه بده heliyan فقط برای ساخت های مضارع
• لِشتن:اجازه دادن، لشتم:اجازه دادم leshtan فقط برای ساخت های ماضی
• جکسن (جیکستن):دویدن:جیکسم-جیکسی-جیکس-جیکسیم-جیکسیت-جیکسن jekesan
• واداشتن:نگهداشتن (وادار:نگه دار)vadashtan
• خُوسین: خسبیدن، خوابیدن khowsiyan
• اِسَیَن (استدن):گرفتن (بسون:بگیر)Esayan
• وابین (وابیدن): شدن- وابید-> وابود-> (شد) Vabiyan
• ورچردن: بالا رفتن از چیزی مانند صخره با چنگ و پا varchardan
• ورموتسن: پلاسیده شدن varmootesan
• پروسن (پروستن):پرورش یافتن (به منظور بیان اینکه چیزی مانند ترشی خوب جا افتاده و به عمل آمده به کار می‌رود)parvestan
• وریچسن (وریچستن):از هم باز شدن و پخش وپلا شدن یک مجموعه (ورریچنادن تلویزیون: باز کردن و جداکردن قطعات تلویزیون)varichesan
• دلسن (دلستن):نشت کردن و بیرون رفتن شیره یا آب چیزی Dalesan
• واپلادن (واپلاییدن): آب چیزی را گرفتن Vapladan
• وراشکنادن: یک باره از جا پریدن و فرار کردن Varoshkanadan
• پشکسن (پشکستن): پخش و پلا شدن Peshkesan

افعال ماضی یا مضارع استمراری که با اضافه کردن «می» به ریشه فعل در فارسی ساخته می‌شود در لری بویراحمدی با اضافه کردن «ای» ساخته می‌شود:

• می‌رم: ایرَم (میروَم:ایرَوُم)
• می‌رفتم: ایرَتُم
• می‌پزم: ایپَزُم
• می‌پختم: ایپختُم
• می‌رفتند:ایرَتِن

بعضی کلمات مانند توانست و دانست به این صورت نبوده و با اضافه شدن (ست) به قسمت اصلی فعل مضارع ساخته می‌شوند. در لری بیشتر افعال گذشته با اضافه شدن این یکی (ست) ساخته می‌شوند مانند:

• کندس: کندست، کنده شد
• پَرس: پَرست، پرید
• بُرس: بُرست، برید (از نفس افتاد)
• خندس: خندید
• درس: دریده شد
• گریوس: گریه کرد
• جِکِس: دوس، دوید
• چسپس: چسپید
• خارس: خارید
• جمبس: جمبید

ماضی نقلی در این گویش با اضافه شدن (اِ) به ماضی ساده ساخته می‌شود که در نوشتن به (ه) تبدیل می‌شود مانند:

• رَتِمِه=رفته‌ام
• گُتیِی: گفته‌ای
• بردیمه:برده‌ایم
• گُتیتِه: گفته‌اید
• ورگشتمه:برگشته ام
• اِشنُفتِمِه: شنفته ام، شنیده ام

پسوند /gal-/ و تکواژگونه‌های آن که به عنوان یکی از تکواژهای جمع در زبانهای بلوچی شرقی، بختیاری، کردی جنوبی، آشتیانی، آزرانی، آمره‌ای و نایه‌ای به کار میرپد در زبان بویراحمدی به تنها پسوند جمع‌ساز تبدیل شده‌است. علامت جمع در این زبان «اَل» یا «یَل» می‌باشد.‫‪‬‬ [2] مثال:
کتابَل (کتابها)، ماشینَل (ماشینها)، کُرَل (پسرها)

• برای ضمایر اول شخص و دوم شخض به صورت «نَل» به کار می‌رود. مثال:

ایمانل (ماها)، ایشانل (شماها)

• برای ضمایر سوم شخص به صورت «گَل» به کار می‌رود. مثال:

اینگل (اینها)، اونگل (اونها)

• برای کلماتی که آخر آن‌ها صدا دار باشد «یَل» به کار می‌رود. مثال:

شاخَیَل (شاخه‌ها)، بچیل (بچه‌ها)

کلمه گله از همین ریشه گرفته شده‌است.

حروف اضافه ای که در لری به کار می‌روند با معادل فارسی خود تفاوت دارند. در زیر چند نمونه از این حروف اضافه را می‌بینیم:

• وه(va): به، از

مثال: ایخی بری وه کوچو؟ (می‌خواهی بری به کجا؟). وه کوچو اومِی؟ (از کجا آمدی؟)

• نه(na) / اَ(a): را

نکته: «نه» بعد از کلماتی که آخرشان صدا دار باشد استفاده می‌شود
مثال: تنَه دوس دارُم (تورا دوس دارم). کتابَه بیِه (کتاب را بده). جیجَه نه غذا وَش بیِه (جوجه را بهش غذا بده)

• سی(si): برای، واسه

مثال: بیو سی مو کار کو (بیا برای من کار کن). سیچه ایگریوی؟ (برای چه گریه می‌کنی؟)

این پسوند به آخر برخی کلمات اضافه می‌شود و نشان دهنده زیاد بودن آن در فرد یا چیزیست که به آن نسبت داده شده‌است.
مثال:

• لونجین (لونج + ین): کسی که لب‌های بزرگ و برآمده داشته باشد. لونج به معنی لب می‌باشد.
• پقین (پق + ین): اخمو، کسی که زیاد اخم می‌کند. پُق به معنی اخم می‌باشد. پُق کردن: اخم کردن
• کمین (کم + ین): شکمو، کسی که زیاد غذا می‌خورد. کُم: شکم
• مُل ملین (مُل مل + ین): پر مو. مُل: مو

• اُم-اِت -اِش- مون- تون- شون نمونه: کتابُم- کتابِت- کتابِش- کتابمون- کتابتون- کتابشون

البته «ن» آخر ضمایر در زبان گفتاری اکثراً گفته نمی‌شود

• مو- تو- وو- ایما- ایشا- اونگل-اورو-ایرو

مثال:

• «ایما رتیم وه حونه»: ما رفتیم خونه
• «ای حونه مال مویه»: این خانه مال منه
• «کو بره اورو»؛پسر برو اونجا

• لری بیراحمئی یکی وه شاخه یَل زؤن لریه: لری بویراحمدی یکی از شاخه‌های زبان لریه
• وَریس بِرَه درستَه بخو: پاشو برو درستو بخون
• ینه سی ایشا اِسَمِه: این رو برای شما خریدم.
• بره او سیم بیار؛برو و آب برام،بیار
• بره بخواوس؛برو و بخواب

• داری که خَل وابی دَ راس وانیبو (درختی که خم شد دیگه راست نمیشه) در مورد آدمی که رذایل اخلاقی نهادینه شده ای دارد به کار می‌رود
• گلو دسش وَه پِه نیرسه ایگه ترشه (گربه دستش به پی نمی‌رسه میگه ترشه) موقعی گفته می‌شود که فردی توانایی انجام کاری را نداشته باشد و با بهانه‌هایی سعی در انکار آن داشته باشد.
• خر همو خره جلش عوض وابیه (خر همون خره پالونش عوض شده) موقعی گفته می‌شود که فردی در ظاهری جدید فخر فروشی کند
• آردشه بخته آربیزشه آوِخته (آردشو بیخته و الکشو آویخته) در مورد کسی که از کاری برای همیشه دست می‌کشد و دیگر مسئولیتی را نمی‌پذیرد گفته می‌شود
• دوست دارُم نه بهزه خوم (دوستت دارم نه بهتر از خودم) زمانی گفته می‌شود که یکی از دو دوست بخواهد چیزی را با دوستش تقسیم کند و تمایل دارد قسمت بهتر برای خودش باشد.