نیروی هوایی شاهنشاهی ایران

نیروی هوایی شاهنشاهی ایران به نیروی هوایی کشور ایران در زمان زمامداری پهلوی گفته می‌شد. تاریخ تأسیس نیروی هوایی در ایران سال ۱۳۰۳ خورشیدی (۱۹۲۴ میلادی) به دستور رضا شاه پهلوی بود. اولین گروه از خلبانان این نیرو در ۶ اسفند ۱۳۰۳ (۲۵ فوریه ۱۹۲۵ میلادی) آموزش دیده و آماده عملیات شدند. خلبانان این نیرو همراه خلبانان نیروی هوایی اسرائیل تنها خلبانان خاورمیانه بودند که دوره‌های آموزشی خلبانی را در ایالات متحده آمریکا گذراندند.[1]

نشان‌واره رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران
نشان گروه آیروباتیک تاج طلایی نیروی هوایی شاهنشاهی ایران
نشان واحدهای اف-۱۴ تام‌کت‌های ایران
نشان نمایانگر هواگردهای نیروی هوایی شاهنشاهی ایران

تاریخچه

هیئت مختلط نظامی ایران و انگلستان قرارداد ۱۹۱۹ در طرح ۳۰۶ ماده‌ای خود به تأسیس نیروی هوایی کارآمد توجه مخصوص نموده بود. به هنگام تشکیل قشون یک شکل در سازمان ارکان حرب کل قشون در شعبه تنسیقها، دفتری هم به نام دفتر هواپیمایی پیش‌بینی گردید و برای نخستین بار در قشون ایران نام هواپیمایی جزو سازمان درآمد تا هسته مرکزی نیروی هوایی را پی ریزی کند.[2]
نخستین ایرانی که موفق به طی دوره خلبانی و پرواز با هواپیما گردید، کلنل محمدتقی خان پسیان بود که در سال ۱۲۹۹ به هنگام حضور در کشور آلمان موفق به این عمل مهم گردید و با انجام سی و سه سورتی پرواز نام خود را به عنوان نخستین خلبان ایرانی در تاریخ ثبت نمود. اولین شخصی که برای تحصیل خلبانی و امور هوایی به اروپا اعزام شد، سرهنگ احمدخان نخجوان بود که در خرداد ۱۳۰۲ باتفاق سایر دانشجویان ایرانی عازم اروپا گردید و در دانشکده خلبانی ایستر به تحصیل اشتغال ورزید. پس از مدت کوتاهی سه نفر دیگر از محصلین اعزامی به اروپا نیز به رشته هواپیمایی پیوستند که عبارت بودند از: سلطان احمدمیرزا خسروانی، نایب اول خلیل خان مرجان و نایب اول آقا بزرگ مهنا. در خرداد ۱۳۰۳ نیز ده نفر محصل ایرانی برای آموزش یک دوره ۱۸ ماهه فنّ خلبانی به شوروی اعزام گردیدند.[3]
سرتیپ امان‌الله میرزا که در خرداد ۱۳۰۲ با عنوان سرپرستی محصلین به اروپا اعزام شده بود مأموریت داشت دوازده فروند طیاره از فرانسه برای ایران خریداری نماید. این طیاره‌ها در بهمن ماه ۱۳۰۲ با کشتی حمل و در بوشهر پیاده شدند تا از بوشهر به تهران پرواز نمایند. در اسفند ماه همان سال این هواپیماها به تهران پرواز کردند و پس از آن دو فروند هواپیمای خریداری شده از شوروی هم وارد تهران گردید و چند هواپیمای یونکرس آلمانی با خلبان و متخصص فنی وارد ایران شده و شرکتی برای حمل مسافر در داخل ایران تشکیل دادند. در خرداد ۱۳۰۳ حکم عمومی قشون تحت شمار ۲۲۲ برای تأسیس نیروی هوایی صادر گردید و سرهنگ احمد خان نخجوان به ریاست آن برگزیده شد.[4]
تحصیلات خلبانی سرهنگ احمد خان نخجوان در سال ۱۳۰۴ پایان یافت و در بهمن ماه همان سال با یک فروند هواپیمای خریداری شده از فرانسه عازم ایران شد و در روز پنجم اسفندماه در قلعه مرغی به زمین نشست و مورد استقبال رضاشاه ،دولتمردان،سیاست مدارها و نظامی‌ها قرار گرفت.[5]
در سال ۱۳۰۶ سازمان هواپیمایی توسعه پیدا کرد و تعدادی دانشجویان نظامی که در فرانسه و شوروی فن خلبانی و مکانیکی آموخته بودند به ایران بازگشتند و دولت نیز سیزده فروند هواپیمای جدید خریداری نمود به‌طوری‌که جمع هواپیماها به ۳۳ فروند رسید. از این تاریخ اداره هواپیمایی قشون در عملیات جنگی شرکت می‌نمود.[6]
در سال ۱۳۱۱ در ایران مدرسه خلبانی تأسیس گردید و بیست دانشجو پذیرفته شدند و مدت آموزش آن دو سال بود. مدرسه خلبانی تا سال ۱۳۲۰ توانست سیصد خلبان تحویل نیروی هوایی بدهد. در سال ۱۳۱۲ مدرسه دیده بانی هوایی که دوره آن یک سال بود تشکیل شد. آموزشگاه فنی و کارخانه هواپیماسازی شهباز نیز در این سال در نیروی هوایی تأسیس شد.[6]

توان رزمی

تعداد اسکادرانهای در اختیار این نیرو در اواخر حکومت پهلوی عبارت بودند از:

  • ۱۵ اسکادران جنگنده و جنگنده-بمب‌افکن
  • ۱ اسکادران شناسایی
  • ۵ اسکادران حمل و نقل تجهیزات نظامی
  • ۱ اسکادران سوخت رسان
  • ۷۶ اسکادران بالگرد
  • ۵ اسکادران موشک سام

نیروی انسانی
جمشید علیها یکی از اولین خلبانان ممتاز ایرانی آموزش دیده زیر نظر نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا

این نیرو در سال ۱۹۷۹ حدود ۱۰۰٬۰۰۰ نیروی انسانی را شامل می‌شد که حدود ۵۰۰۰ نفر از آن را خلبانان مجرب تشکیل می‌دادند.[7]

قریب به اتفاق خلبانان هواپیماهای جنگنده، آموزشهای مهارت پروازی را در کنار کارآموزان خلبانانی نیروی هوایی آمریکا در پایگاه‌های آموزشی نیروی هوایی آمریکا در لاکلند، مریلند، کالیفرنیا و ویرجینیا سپری می‌نمودند و تعداد کمی نیز دوره‌های خود را در انگلستان و پاکستان سپری کرده‌اند.

فرماندهان
پنجاهمین سال تأسیس نیروی هوایی شاهنشاهی ایران (تمبر ۱۳۵۳)

سوانح

این نیرو در کارنامه عملیاتی خود سوانحی نیز داشته که در ذیل به بخشی از آن‌ها اشاره می‌شود اما یکی از سوانحی که بسیار مهجور مانده سانحه سقوط دلخراش بوئینگ B747-131 تانکر بوده‌است. این هواپیما محصول سال ۱۹۷۰ با سریال ۱۹۶۷۷ به سفارش twa ساخته شد و در سال ۱۹۷۵ به نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی فروخته و با کد رجیستری ۲۸۳–۵ به خدمت درآمد. در همان سال (۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۵)در حالی که به همراه تعدادی مستشار آمریکایی عازم پایگاه هوایی مگوار برای مرخصی بود به علت برخورد با ابرهای cb در آسمان مادرید اسپانیا سقوط کرد و تمامی ۱۷ سرنشین آن از جمله ستوان یکم خلبان میر جهانگیری و سرگرد خلبان کدخدایان (فرمانده پرواز) و کروی پروازی آقایان امین‌اله طلوعی، مکانیک پرواز منوچهر ادیبی، عباس خالدی، ابراهیم رستخیز بوده کشته شدند.[8]

عملیات‌ها

مأموریت حفظ صلح در کنگو

دو سال پس از کشته شدن پاتریس لومومبا، در سال ۱۹۶۳ - ۲۶ دی ۱۳۴۱ خورشیدی نیروی هوائی ایران ۶ جت از هواپیماهای جنگنده اف-۸۶ خود را به درخواست دبیرکل سازمان ملل، برای کمک به سازمان ملل متحد برای پایان دادن به جدایی‌خواهی موسی چومبی (شورشیان کنگو) و فراهم آوردن یکپارچگی کنگو به این کشور فرستاد. پس از دو سده، این نخستین بار بود که نیروهای رزمی ایران در بیرون از مرزهای کشور، دست به عملیات رزمی می‌زد. چمبه از کنگو گریخت و چندپاره شدن این کشور به شکست انجامید.[9]

جنگ ظفار

در خلال شورش ظفار (سالهای ۱۹۷۴ و ۱۹۷۵) این نیرو چندین عملیات هوایی علیه شورشیان مارکسیست عمان در این کشور انجام داد. این عملیات در راستای کمک‌های نظامی محمدرضا شاه پهلوی به سلطان قابوس بود.

همزمان با اظهار تمایل خروج نظامیان بریتانیایی از عمان در سال ۱۹۷۱ و تمایل سلطان قابوس به کمک گرفتن از ارتش‌های منطقه به جای نظامیان بریتانیایی، وی از ۳ کشور پاکستان، اردن و ایران در خواست کمک نظامی کرد که در نهایت ایران با اعزام نیرو به این کشور موافقت کرد. محمدرضا شاه پهلوی در پاسخ به نامه سلطان قابوس این چنین پاسخ داد:

در حقیقت، واکنش ایران این‌گونه خواهد بود که انگار شورشیان جنوب ایران را تصرف کرده باشند.

با استفاده از پایگاه هوایی نهم شکاری بندرعباس و پایگاه‌های شیراز و تهران پشتیبانی هوایی تاکتیکی و ترابری لازم را برای عملیات در عمان فراهم آورد. بر اساس توافقات انجام شده، ۳۴۰ کارشناس ایرانی در تاریخ ۱۰ نوامبر ۱۹۷۲ وارد عمان شدند تا پایگاهی ویژه نیروی هوایی ایران به‌وجود آورند. اولین هواگردهای ارسال شده به عمان ۳۲ فروند هلیکوپتر بل ۲۰۵ و بل ۲۰۶ بودند که در ۱۶ ژانویه ۱۹۷۳ وارد جنگ شدند. علاوه بر ۱۴٬۷۰۰ نظامی نیروی دریایی شاهنشاهی ایران، ۴۸۸ نظامی نیز از این نیرو در عمان حضور داشتند. دسته دوم از هواگردهای ایران در تاریخ ۱۸ ژانویه ۱۹۷۸ به خدمت گرفته شد که شامل ۱۰ فروند جنگنده از مدل‌های مختلف اف-۴ و دو فروند سی-۱۳۰ هرکولس بود. نیروهای ایرانی در طول مدت حضور در عمان به آموزش خلبانان عمانی نیز می‌پرداختند. هواگردهای ایران بیشتر جهت گشتزنی هوایی و پشتیبانی هواپیماهای عمان به کار گرفته می‌شدند و کمتر در درگیری مستقیم با شورشیان شرکت می‌کردند. بعد از سال ۱۹۷۳ و تجهیز شورشیان به موشکهای زمین به هوا روسی استرلا ۲ خلبانان ایرانی مجبور به رعایت احتیاط بیشتر در درگیریهای مستقیم شدند. نیروهای نظامی ایران من‌جمله نیروی هوایی، تا زمان پایان یافتن حکومت پهلوی در عمان حضور داشتند و با وقوع انقلاب ۵۷ به ایران بازگشتند.[10]

تلفات
  • در طول مدت حضور نظامی ایران در عمان ۷۲۰ نظامی ایران (از جمله ۵ خلبان) کشته و ۱۴۰۰ نظامی (از جمله ۱۸ خلبان) نیز زخمی شدند. این در حالی است که در طول جنگ ۱۸۷ نظامی عمانی و ۲۴ نظامی انگلیسی کشته شدند.
  • ۱۵ سپتامبر ۱۹۷۵ سقوط یک هلیکوپتر ای‌اچ-۱ کبرا در اثر هدف قرار گرفتن توسط یک موشک دوش‌پرتاب. از سرنوشت خلبان اطلاعاتی بدست نیامد.
  • ۲۵ نوامبر ۱۹۷۶:هواپیمای خلبان داریوش جلالی و یعقوب آصفی در طی یک عملیات شناسایی در مرز عمان و یمن جنوبی مورد اصابت آتشبار ضد هوایی/یک فروند موشک دوش‌پرتاب قرار گرفت و سقوط کرد.[11] جلیلی ۲۷ روز اسیر بود و بعد از آزادی به ایران بازگشت؛ ولی کمک خلبان در دوران اسارت کشته شد. جلیلی در سال ۱۳۵۹ به جرم دست داشتن در کودتای نوژه اعدام شد.[12]
  • ۲۳ دسامبر ۱۹۷۶ هواپیمای خلبان علی اشرافیان مورد اصابت یک فروند موشک ضدهوایی قرار گرفت و سقوط کرد. خلبان به اسارت شبه نظامیان درآمد اما از سرنوشت کمک خلبان این جنگنده اطلاعاتی بدست نیامد.
گفتنی است ۳ سال بعد در تاریخ ۲۳ آوریل ۱۹۷۹ در پی سفر رهبر شورشیان یمن به تهران و ملاقات با سید روح‌الله خمینی وی آزاد شد.
  • ۱۳ ژوئیه ۱۹۷۷ یک فروند جنگنده اف-۴ ای ایران توسط یک موشک دوش‌پرتاب نیروهای شورشی یمن مورد اصابت قرار گرفت و در سواحل جنوبی یمن سقوط کرد.

درگیری‌های مرزی ایران و عراق

نبردهای هوایی پراکنده و پدافند موشکی ایران از سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۷) با نیروی هوایی عراق انجام شد. در این درگیریها چندین جنگنده از طرفین مخاصمه سرنگون شدند. مهمترین تلفات هرکدام از طرفین در این مدت عبارتند از:

  • ۲۵ آذر ۱۳۵۳ دو فروند میگ عراقی توسط سامانه پدافندی هاوک ایران سرنگون شدند.
  • ۲۸ مارس ۱۹۷۸ یک فروند جنگنده اف-۴ ایران در درگیری با میگ‌های عراقی سقوط کرد و خلبان ناصر رضوی و کمک خلبان صداقت که بعد از صندلی‌پران به شدت زخمی شد هردو توانستند صندلی‌پران کنند.

شناسایی مراکز نظامی شوروی
نوشتار اصلی: پروژه ژن تیره

در این عملیات‌ها که در دهه آخر زمامداری حکومت پهلوی و با همکاری آمریکا انجام می‌شد، جنگنده‌های ایرانی با انجام پروازهای برون‌مرزی به خاک شوروی اقدام به جاسوسی از مراکز حساس این کشور می‌نمودند. در این درگیری‌ها دو هواپیمای دی هاویلاند کانادا، یک جنگنده اف-۴ فانتوم ۲ و دو هلیکوپتر سی‌اچ-۴۷ شینوک متعلق به نیروی هوایی ایران منهدم شد.[13]

جنگ جهانی دوم

برخی از خلبانان ایرانی در جنگ جهانی دوم شرکت کرده بودند. محمدتقی فراورده (زاده ۱۲۹۵ خورشیدی)، آخرین بازمانده از خلبانان ایرانیِ شرکت‌کننده در جنگ جهانی دوم بود که در مهر ماه ۱۳۹۴ درگذشت. وی در هشتم اسفند سال ۱۳۱۲ کار خود را به عنوان سی‌ و هشتمین خلبانِ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران در فرودگاه مهرآباد تهران آغاز کرد.[14]

پیوستن همافران به انقلاب ۵۷ و پایان رژیم پهلوی
سلام‌نظامی جمعی از هُمافران نیروی هوایی شاهنشاهی با سید روح‌الله خمینی، ۱۹ بهمن ۱۳۵۷

نیروی هوایی شاهنشاهی در براندازی دودمان پهلوی که خود بنیان‌گذار نیروی هوایی بودند نقش قابل توجهی داشت. اعتراضات در پادگان‌های نیروی هوایی از دی ۱۳۵۷ آغاز شده و در مطبوعات انعکاس داشت. محل خدمت تعدادی از همافران تغییر یافت و برخی به دلیل خیانت نیز تبعید شدند.

ژنرال هایزر که مدیر کمیته بحران بود در اینباره می‌نویسد:

... خیلی بد به نظر می‌رسید که تمام این مشکلات و مسائل داشت در نیروی‌هوایی اتفاق می‌افتاد، درست در جایی که ما کمترین انتظار را داشتیم. زیرا آن‌ها تحصیل‌کرده‌ی آمریکا و نیز تحصیل‌کرده‌ترین بخش بودند.

[15]

در ۴ بهمن و پیش از ورود سید روح‌الله خمینی به ایران، جمعی از پرسنل نیروی هوایی شاهنشاهی به منزل محمود طالقانی رفته و با وی دیدار کردند و ضمن قرائت قطعنامه‌ای حمایت خود را از سید روح‌الله خمینی اعلام داشتند. در برخی دیگر از پایگاه‌ها نیز تظاهرات‌هایی انجام شد.

نهایتاً جمعی از پرسنل این نیرو پیش از سرنگونی پهلوی در تاریخ ۱۹ بهمن به محل اقامت سید روح‌الله خمینی رفته و با وی دیدار کردند. سید روح‌الله خمینی در ۱۰ بهمن طی اطلاعیه‌ای خواستار پیوستن ارتش به انقلاب شده بود. به نوشته روزنامه اطلاعات تظاهرات‌هایی نیز در پایگاه‌های نیروی هوایی در حمایت از سید روح‌الله خمینی انجام شد که در پی آن صدها همافر دستگیر شدند. در شب ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ و در پی درگیری میان افراد مسلح حزب توده و همافران در یکی از پادگانهای آموزشی تهران، به مداخله مردم در دفاع همافران انجامید.[16][17][18] که رسانه ها کاملا مغرضانه طرف این درگیری را گارد جاوید معرفی کردند

هواگردهای مورد به کارگیری

رزمی-شناسایی
  • ۱۶۰ فروند اف-۱۶ سفارش داده شد و ۱۴۰ حق سفارش نیز گرفته شد که به دلیل انقلاب اسلامی تنها دو فروند از این سفارش‌ها تحویل داده شد و پیش پرداخت نابود شد. سال‌ها بعد از انقلاب اسلامی یک فروند دیگر از ونزوئلا دریافت شد
تصویر جنگنده مجموع کل سال به‌کارگیری
ائرو ای.۳۰۱۱۹۲۳
دی‌اچ.۹ای ایرکو۳۲۱۹۲۴
دی‌اچ.۹ای ایرکو۴۱۹۲۴
برگه ۱۴۲۱۹۲۴
برگه ۱۹۲۱۹۲۵
هاوکر فیوری۲۲۱۹۳۳
۶۶۱۹۳۳
پولیکارپوف آر-۵۱۰۱۹۳۳
هاوکر هایند۵۵۱۹۳۸
هاوکر هاریکن۳۹۱۹۳۹
بوئینگ بی-۱۷ فلایینگ فورترس۱۱۹۴۷
تصویر جنگنده مجموع کل سال به‌کارگیری
پی-۳۶ هاوک-هاوک ۷۵۱۰۱۹۴۱
آورو انسون۴۸۱۹۴۳
پی-۴۷ تاندربولت۱۶۰۱۹۴۸
اف-۸۴ تاندرجت۷۵۱۹۵۶
اف-۸۶ سیبر۱۱۰۱۹۶۰
اف-۴ فانتوم ۲۱۹۰۱۹۷۰
ریپابلیک اف-۸۴اف تاندراستریک۳۰۱۹۷۲
نورثروپ اف-۵۱۶۶۱۹۷۴
پی-۳ اوریون۶۱۹۷۴
اف-۱۴ تام‌کت۷۹۱۹۷۹

ترابری
تصویر جنگنده مجموع کل سال به‌کارگیری
یونکرس اف.۱۳۳۱۹۲۲
یونکرس تی.۲۱۱۱۹۲۴
یونکرز آ۳۵۲۱۹۲۵
یونکرز دابلیو۳۳۳۱۹۲۹
پوتز ۷۳۱۹۲۴
ایرسپید آکسفورد۳۱۹۴۴
ایرکماندر ۵۰۰ ? ?
بیچکرافت ۱۸۱۰۱۹۵۰
اوستر اتوکرات۱۵۱۹۵۷
لاکهید جت‌استار۲ ?
پیلاتوس پی‌سی-۶۱۲ ?
پراگا ایی-۱۱۴۱۱۹۴۳
سوکاتا تی‌بی۱۲ ?
تصویر جنگنده مجموع کل سال به‌کارگیری
داگلاس سی-۴۷ اسکای‌ترین۲۳۱۹۴۸
داگلاس سی-۵۴ اسکای‌مستر۶؟
سی-۱۳۰هرکولس۶۰؟
فوکر اف۲۷ فرندشیپ۱۹۱۹۷۲
دی‌اچ‌سی-۲ بیور۷۱۹۵۵
داسو فالکن-۲۰۱۸؟
سسنا او-۲ اسکای‌مستر۱۲۱۹۷۲
بوئینگ ۷۰۷۱۴۱۹۷۴
بوئینگ ۷۲۷۱۲۱۹۷۴
بوئینگ ۷۴۷۲۵ ?
دی هاویلند کانادا کاریبو۱۱۹۷۹
آورو یورک؟۱۹۵۵
داگلاس دی سی-۶؟۱۹۶۵

آموزشی
تصویر جنگنده مجموع کل سال به‌کارگیری
آورو ۵۰۴۸۱۹۲۴
دی هاویلند تایگرمات۱۱۰۱۹۳۲
کرتس فلجلینگ۱۱۹۳۴
تی-۶ تکسان۲۰۱۹۴۹
پایپر جی-۳ کاب۶۱۹۴۹
تصویر جنگنده مجموع کل سال به‌کارگیری
پایپر پی‌ای-۱۸۱۲۱۹۵۲
بوئینگ استیرمن مدل ۷۵۱+۱۹۵۲
تی-۳۳ شوتینگ استار۵؟
بیچ‌کرفت بونانزا۸۴۱۹۷۲
سسنا ۱۷۲۷۰۱۹۷۴

بالگردها
تصویر جنگنده مجموع کل سال به‌کارگیری
سیکورسکی اس-۳۰۰ ? ?
ای‌اچ-۱ سوپرکبرا۲۰۲۱۹۷۵
سی‌اچ-۴۷ شنوک۸۱۱۹۷۱
کامان اچ‌اچ-۴۳ هاسکی۸۱۹۷۳
آئروسپاسیال اس‌آ ۳۲۱ سوپر فرلون۱۶۱۹۷۱
تصویر جنگنده مجموع کل سال به‌کارگیری
بل ۲۱۲۳۱۱۹۷۸
بل ۲۱۴۳۳۵۱۹۷۲
سسنا سی‌اچ-۱ اسکای‌هوک۵۱۹۶۰
وستلند ویرلیند۲۱۹۷۹
سیکورسکی اچ-۳۴۱۰۱۹۴۸

جستارهای وابسته

پانویس
  1. Global Security Air Force
  2. عاقلی، ص ۲۰۲
  3. عاقلی، ص ۲۰۳،۲۰۴
  4. عاقلی، ص ۲۰۴
  5. عاقلی، ص۲۰۵
  6. عاقلی، ص ۲۰۶
  7. The Islamic Republic of Iran Air Force – IRIAF History
  8. سایت www.oldpilot.ir
  9. لطفی‌نیا، سلیمان. «روزشمار تاریخ». هفته‌نامهٔ امرداد، شنبه ۲۴ دی ۱۳۹۱، سال سیزدهم، شمارهٔ ۲۸۹، ص ۸.
  10. ACG Oman (and Dhofar) 1952-1979
  11. جانباختگان ارتش شاهنشاهی ایران در نبرد ظفار بایگانی‌شده در ۱۷ آوریل ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine وب‌گاه شهیاد
  12. «Chronological Listing of Iranian Air Force McDonnell-Douglas F-4 Phantom II». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳ فوریه ۲۰۱۰.
  13. Soviet Air-to-Air Victories of the Cold War
  14. درگذشت تنها خلبان ایرانی جنگ جهانی دوم خبرگزاری انتخاب
  15. «همافران انقلاب».
  16. «این تصویرهای سیاه و سفید». همشهری آنلاین. ۸ بهمن ۱۳۸۸.
  17. داوود قاسم‌پور (۹ آبان ۱۳۸۷). «رژه همافران در مدرسه رفاه». راسخون.
  18. «شکاف بزرگ و تزلزل در ارتش».

منابع
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران موجود است.
  • Global SecurityAir Force Modernization
  • «اختلافات مرزی ایران و عراق»، کارنامه نبردهای زمینی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شابک ۸-۴۸-۶۳۱۵-۹۶۴
  • World Air Forces Historical Listings Iran
  • دکتر باقر عاقلی (۱۳۸۶)، رضاشاه و قشون متحدالشکل، تهران: نشر نامک، شابک ۹۶۴-۶۸۹۵-۰۵-۰

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.