روابط ایران و چین

نگاره‌ای از سفر چانگ چیان در غار موگای

با اینکه شواهد موجود دربارهٔ وجود ایرانی‌نژادان در مرزهای سیاسی کنونی چین به پیرامون سده چهارم پیش از میلاد بازمی‌گردد، ولی نخستین تماس‌های ثبت‌شده میان چینیان و ایرانیان به ۱۶۵ پیش از میلاد و هم‌زمان با فرمانروایی دودمان هان بر این کشور بازمی‌گردد. در این زمان وقایع‌نگاران چینی از شکست یوئه‌چی‌های ایرانی‌نژاد از هون‌ها خبر می‌دهند. یوئه‌چی‌ها که در آن زمان در درون سرزمین‌هایی که امروزه در حدود مرزهای چین قرار می‌گیرد می‌زیستند پس از پس‌رانده شدن به دست هون‌ها به سوی غرب پیش روی کردند و سرانجام بخش‌های شرقی ایران را گشودند و دولت کوشانیان را پدیدآوردند.

چینیان که با هون‌ها دشمنی داشتند و در پی متحدی برای نبرد با آنان می‌گشتند سفیری را به نام چانگ چیان برای مذاکره با یوئه‌چی‌ها به محل زندگی آنان گسیل داشتند، ولی او محل سکونت آنان را خالی یافت و خودش نیز به دست هون‌ها به بند کشیده شد. او پس از گذراندن ده سال اسارت توانست از دست آنان گریخته و به جستجوی یوئه‌چی‌ها به سوی غرب رود. پس از گذر از سرزمین‌هایی و برخورد با تیره‌های نژادی دیگری چون ووسونها به حدود دره فرغانه رسید. سپس به سوی جنوب رفت و از سیردریا و آموی و گذشت، سرانجام یوئه‌چی‌ها را یافت ولی نتوانست آنان را برای بازگشت و نبرد با هون‌ها راضی نماید. پس راه بازگشت را پیش گرفت و پس از سال‌های اسارت دوباره و ماجراهای بسیار در ۱۲۶ پیش از میلاد توانست به چین بازگردد. داده‌های او از نخستین اطلاعات تاریخی دربارهٔ مردمان آسیای میانه و غرب چین می‌باشد. زمانی که او از این سرزمین‌ها دیدار می‌کرده، بر بخش‌های شمال شرقی ایران دولت یونانی باختر فرمان می‌رانده‌است و سرآغاز برپایی پادشاهی کوشان و شکست‌های این دولت بود.

این زمان آغاز روابط رسمی میان دو کشور می‌باشد. در ۱۱۵ پیش از میلاد امپراتور وو سفیرانی را به همراه پیشکش‌هایی ارزنده به دربار مهرداد دوم فرستاد. قصد او آغاز پیوندهای بازرگانی میان دو کشور بود. در آن زمان کالای مورد نیاز چینیان اسپ بود، ولی آنان دربرآورده کردن این نیاز ناکام ماندند. سرانجام سفیر چین در راه بازگشت و آنگاه که از به دست آوردن اسب از ایرانیان نومید گشت، حاکم بلخ را تهدید نمود، نتیجه البته درگیری میان ایرانیان و چینیان و کشته‌شدن سفیر بود.

در ۱۰۴ پیش از میلاد وو برای تلافی این رویداد سپاهیانی را به فرماندهی لی کوالی به فرغانه گسیلاند، ولی چینیان شکست‌خوردند. در ۱۰۲ پیش از میلاد این سردار با ۶۰هزار سپاهی تازه‌نفس به سغد تاخت، اینبار پیروزی‌هایی به دست آورد. سرانجام با فرمانروای بومی سغد صلح نمود و آن فرمانروا نیز پسر خویش را به گروگانی به دربار هان فرستاد و چینیان نیز سرانجام به کالای خواستنی خویش؛ اسپ؛ دست یافتند.

در ۴۸ پیش از میلاد هرمایوس از بازماندگان دولت یونانی باختر با دولت چین روابط سیاسی برقرا نمود. او توانست اتحادی نظامی نیز با چین پدیدآورد و به یاری چینیان در با شکست دادن سکاها بر بخش‌هایی از هندوکش و درهٔ کابل چیره‌گردد؛ ولی به زودی او با تازش کوشانیان رو در رو شد، پس به ناچار در ۳۰ پیش از میلاد باز از چینیان یاری‌خواست، ولی چنگتی امپراتور چین از پشتیبانی او خودداری نمود. بدین‌سان واپسین دولت یونانی در شرق از میان رفت.

در ۹۴ میلادی اشکانیان سفیری به دربار چین فرستادند. آماج این فرستادن سفیر گویا پیش‌گیری از برقراری هرگونه ارتباطی میان چینیان و روم -که دشمن ایرا شمرده می‌شد- بود. در این زمان چینیان بر فلات تاریم چیره‌شده و چشم به پیش‌روی به سوی باختر را داشتند.

در ۹۷ میلادی پان جائو سردار چینی با سپاهی به سوی آسیای میانه پیش‌روی نمود. او سفیری را به نام کن یینگ برای شناسایی غرب به سوی ایران فرستاد. کن یینگ به ایران رفت، ولی از آنجا که ایرانیان خواهان برقراری پیوند میان چین و روم نبودند وی را از پیگیری سفرش به سوی غرب بازداشتند، هوده آنکه او تا کرانه‌های خلیج فارس بیشتر پیش‌روی ننمود. اطلاعات او دربارهٔ ایران اشکانی منبعی بسیار ارزنده‌است.

در ۱۰۱ میلادی سفیری دیگر از سوی اشکانیان به دربارهٔ چین رسید. این سفیر با خود پیش‌کش‌هایی چون شیر و شترمرغ و شماری شعبده‌باز برد. این کالاها برای چینیان تا آن زمان نو می‌نمود. در آینده تبادلات بازرگانی میان ایران و چین گسترش یافت؛ ایرانیان انگور، یونجه و انار و چینیان هلو و زردآلو را به یکدیگر شناساندند؛ ولی کالایی که روابط دو طرف را برای درازمدت پیوسته ساخته‌بود ابریشم چین بود.

اوج روابط میان ایران و چین در روزگار باستان هم‌زمان با برپایی دولت ساسانیان بود.[3] این روابط فراز و نشیب چندی داشت. ایرانیان در این زمان ابریشم چین را در انحصار خود گرفته‌بود و به بهای دلخواه خود به جهان و به ویژه روم-خواستار اصلی این کالا- عرضه می‌داشت.

تبادلات میان دو ملت یکی هنر ساسانی بود که در قالب مینیاتور و سفال‌گری و جز آن به چین راه یافت و هم پارچه‌بافی چینی که به ایران واردشد. محصولات ایرانی صادرشده به چین در این زمان قالی، لوازم آرایشی، مرجان، جواهرات، رنگ، پارچه و انفیه بود.

در زمان شاپور دوم ساسانیان کوشانیان را از میان بردند. این اقدام سبب هم‌مرزی میان ایران ساسانی و چین گردید. در زمان خسرو یکم بازرگانی دریایی میان دو کشور نیز رونق‌گرفت. وی به منظور برقراری اتحاد در ۵۵۰ میلادی سفیری را به چان‌آن پایتخت چین فرستاد. انوشیروان پیوند دوستانه‌ای با چینیان برقرار ساخت و دو طرف بارها به تبادل سفیر و فرستادن پیش‌کش‌هایی پرداختند. این پادشاهی ایرانی به ویژه در اندیشهٔ اتحاد با چین برای نبرد با هپتالیان بود.

انحصار ابریشم دشمنی‌های چندی در جهان باستان برانگیخت. چین نیز از این دشمنی برکنار نماند. به زودی اتحادی میان روم، چین، خاقانات ترک غربی و خزرها بر ضد ساسانیان برپاشد. دربرابر ایران نیز در جستجوی همپیمانانی تازه با خاقانات ترک شرقی و آوارها متحد گردید. در زمان خسرو دوم در سال ۶۰۳ میلادی جنگی سهم‌گین در جهان درگرفت، رومیان و خزرها و ترکان غربی بر ایران تاختند. سپاهیان ایران و چین اگرچه رودرروی هم قرار نگرفتند، ولی چینیان خاقانات شرقی را که هم‌پیمان ایران بود از میان برد. با از میان رفتن خاقانات ترک شرقی چینیان را سیاستی دیگر آمد و متوجه غرب گردیده سر از پیمان با ترکان غربی پیچیدند و به سرزمین‌های آنان تاختند. در ۶۰۹ میلادی سپاهیان امپراتور یان دی پس از چیرگی بر ختن، کاشغر و سراسر تورفان به سرزمین‌های ایرانی نزدیک‌تر شدند، در این زمان شهرهای سغدی‌نشین بخارا، سمرقند و فرغانه پیروی از امپراتور چین را پذیرا شدند. ساسانیان در این زمان توجهی به پیش‌روی چینیان نشان ندادند، زیرا سخت در غرب درگیر بودند.

در زمان تازش اعراب بر ایران، هنگامی که کار بر یزدگرد سوم تنگ آمد سفیری را برای یاری‌جویی به نزد امپراتور گائوتسونگ از دودمان تانگ فرستاد. سفیر در ۶۳۸ میلادی به دربار او رسید، ولی نتیجه‌ای از این گسیل پیک برای ایرانیان به دست نیامد. به ناچار یزدگرد که اکنون در مرو سنگر گرفته‌بود پسرش پیروز را برای درخواست یاری به نزد گائوتسونگ فرستاد، پیروز هنوز به دربار چین نرسیده‌بود که یزدگرد در ۶۵۲ میلادی کشته‌شد. پس از این رویداد اندک‌اندک بزرگان ایرانی که به همراه دودمان ساسانی به چین پناه برده‌بودند مناصب درباری یافتند. از فرزندان یزدگرد سوم نیز پیروز، پسرش نرسی، پسر او پشنگ و در پایان خسرو در پناه امپراتوران چین نخست برای بیرون راندن اعراب کوشیدند و آنگاه که ناکام ماندند در این سرزمین با احترام زیستند تا اینکه در میان چینیان تحلیل رفتند.

نخستین سفیر خلفای راشدین در سال ۳۱ قمری به دربار یونگ وی امپراتور آن زمان چین رسید. این نخستین برخورد اسلام با چین هم بود. مسلمانان توانستند اجازهٔ تبلیغ آیین تازه و برپایی مسجدی در چانگان پایتخت چین را بگیرند. مسلمانان نیز به روابط پررونق بازرگانی با چین پرداختند. در منابع چینی از امویان را تازی‌های سپیدپوش و عباسیان را با نام تازیان سیاه‌پوش خوانده‌اند.

نخستین عهدنامه مودت در دنیای معاصر میان دولتهای ایران و چین در رم پایتخت ایتالیا و میان سفیران دو کشور در یازدهم خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی (اول ژوئن ۱۹۲۰ میلادی) بسته شد. این عهدنامه هفت ماده ای مبنائی برای مبادله نمایندگان سیاسی و کنسولی میان دو کشور و تأسیس سفارتخانه و کنسولگری در خاک یکدیگر شد. امضاکنندگان آن از طرف ایران میرزا اسحاق خان مفخم‌الدوله وزیرمختار ایران در رم و از طرف ایران وان کوان کی وزیرمختار چین در رم بودند.[5] این عهدنامه در زمانی بسته شد که مجلس شورای ملی در ایران تعطیل بود. سال بعد که مجلس بازگشایی شد، این عهدنامه در شانزدهم آبان ۱۳۰۰ به تصویب رسید و جنبه قانونی یافت. تنها معترض به عهدنامه، ارباب کیخسرو نماینده زرتشتیان بود. اظهارات او می‌تواند نخستین اعتراض به ورود کالای چینی به کشور در تاریخ مدرن به حساب بیاید: «متأسفانه تصور می‌کنم از انعقاد این معاهده چیزی که به ایران لطمه وارد خواهد نمود، ورود امتعه چین است که غالباً جزو تفننات (کالاهای تزئینی) است و البته خیلی زیاد خواهد شد و به وزارت (بار روی دوش) مملکت خواهد افزود و اگر هم چیزی در مملکت باقی باشد به چین خواهد رفت». به گفته ارباب کیخسرو که خود از تاجران تراز اول ایران بود، «تجارت ایران و چین خیلی محدود است و متأسفانه چیزی هم که از ایران به چین می‌رفت، در آن خصوص به قدری دولت چین فشار آورد که یک قسمت از تجار ایران را ور شکست نموده و یک قسمت دیگر را هم نمی‌دانم به چه حال نگاه داشته و آن مسئله تریاک است زیرا مواد خام دیگری از ایران به چین نمی‌رفت».[6]

در سال ۱۳۴۷ دولت بریتانیا اعلام کرد در سال ۱۳۵۰ از خلیج فارس خارج خواهد شد. چین در آغاز تلاش کرد در رقابت با اتحاد شوروی جای پای خود را در منطقه سفت کند، و وفاداری شورشیان کمونیست در جبهه آزادیبخش ظفار و جبهه خلق برای آزادی خلیج اشغالی عربی که هر دوی آنها از اوایل دهه ۱۳۳۰ پیوندهایی با پکن داشتند را به خود جلب کند. این سیاست که با در دست گرفتن نقش مدافع منطقه خلیج فارس علیه «مداخله خارجی» و «آشوب محلی» از سوی تهران در تضاد قرار داشت، تدریجاً جای خود را به تلاش برای جلوگیری از چیرگی شوروی بر این گروه‌های انقلابی داد. این سیاست ناموفق بود و به صورت موضعی آشکارا ضد شوروی درآمد، که در آن ایران از سوی کشورهای ساحل خلیج فارس به عنوان کارگزار اصلی قدرت ترجیح داده می‌شد.[7]

در دوران محمود احمدی‌نژاد، ایران به منظور دستیابی به پشتیبانی‌های سیاسی چین و بلوک شرق سیاستی را در پیش گرفت که از آن با نام «نگاه به شرق» یاد می‌شد. این هنگامی بود که همکاری‌های تجاری و قراردادهای گسترده‌ای میان دو کشور برقرار شد. از جمله این قراردادها معاهده‌ای بود که در سال ۱۳۸۷ شمسی میان دو کشور بسته شد و بر پایه آن ایران درآمد حاصل از فروش نفت خود را به عنوان پشتوانه ال‌سی‌های خرید کالای چینی در اختیار آن کشور می‌گذاشت. از مفاد دیگر این عهدنامه الزام ایران به صدور بیمه برای افتتاح ال سی‌های چینی یا فروش نسیه کالاهای چینی بود.[8]

خبر بسته شدن این معاهده از سوی تارنمای بازتاب امروز عنوان شد و انتشار آن فیلتر شدن این وبگاه در داخل ایران را در پی داشت. خبرآنلاین نیز که این خبر را باز نشر نموده بود خبر را از خروجی خود برداشت.[9][10]

روحانی می‌گوید رابطه با چین اهمیت زیادی دارد و ما همکاری متعددی با چین داریم و این کشور آماده سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف کشور ماست و یکی از طرح‌هایی که در هیئت دولت تدبیر و امید به تصویب رسید دربارهٔ بحث بهره‌برداری از حساب‌هایی است که از فروش نفت در خارج از کشور از جمله چین داریم.[11]

• رئیس‌جمهور چین در کنفرانسی که در شانگهای با عنوان تعامل و اعتمادسازی در آسیا به منظور افزایش نقش چین در منطقه و کنار زدن آمریکا برگزار شد، در حضور ولادیمر پوتین، پیشنهاد طرح ایجاد ساختار امنیتی را داد که بر پایه همکاری با ایران و روسیه استوار است و در این طرح نقش آمریکا را کاملاً در امنیت آسیا حذف کرد. این اقدام چین با واکنش شدید آمریکا مواجه شد.

• ایرانیان در چین
• ایرانیان چینی
• کشتار یانگجو
• کشتار گوانگجو
• برنامه ۲۵ ساله همکاری‌های مشترک ایران و چین

• روابط اقتصادی و سیاسی ایران و چین از نگاه نزدیک (در سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۳)

• آذری، علاءالدین. تاریخ روابط ایران و چین. انتشارات امیرکبیر. پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
• رضا، عنایت‌الله. ایران و ترکان در زمان ساسانیان. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
• فیتزجرالد، تاریخ فرهنگ چین؛ ترجمهٔ اسماعیل دولتشاهی؛ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
• هانس یواخیم کلیم‌کایت، هنر مانوی؛ ترجمهٔ ابوالقاسم اسماعیل‌پور؛ انتشارات اسطوره
• دانشنامهٔ رشد، توسعه اسلام در چین به دست ایرانیان
• Chinese Arms Exports To Iran