روابط ایران و مصر

به مجرد استقلال مصر از بریتانیا در سال ۱۹۲۲ ایران از اولین کشورهایی بود که مصر را به رسمیت شناخت. ایران در زمان قاجار در مصر کنسولگری داشت و در زمان اعلام استقلال مصر، مشکل میان ایران با مصر، تجارت تنباکو بود. مصر وارد کننده تنباکو از ایران بود اما قوانینی درباره تنباکو وضع کرد که واردات تنباکو از ایران را تقریبا به صفر رساند و تجار ایرانی را دچار مشکل کرد. در نوزدهم دی ۱۳۰۱ (نهم ژانویه ۱۹۲۳) دولت قوام‌السلطنه از مجلس شورای ملی اجازه مذاکره با مصر برای عقد قرارداد تجاری خواست. به کنسولگری ایران در مصر نیز نمایندگی سیاسی افزوده شد. [1] پس از تشکیل نخستین پارلمان در مصر، مجلس شورای ملی ایران در ۲۷ فروردین ۱۳۰۳ (شانزدهم آوریل ۱۹۲۴) تلگرام تبریک فرستاد.

مجلس عروسی ملکه فوزیه و محمدرضا شاه پهلوی در کاخ عابدین، قاهره. عروسی دو عضو خانواده سلطنتی ایران و مصر، رویداد مهم و برجسته‌ای در تاریخ روابط ایران و مصر بود.

نامهٔ تاریخی کاردار نخست ایران در قاهره

ملکه فوزیه، اولین همسر محمدرضا شاه پهلوی، خواهر ملک فاروق، شاه مصر و سودان، پیش از اعلام نظام جمهوری در آن کشور بود. [2] محمدرضا شاه پهلوی، پادشاه ایران و محمد انور سادات، رئیس‌جمهور مصر، در خارج از محدوده دیپلماتیک، با یکدیگر دوستان صمیمی و نزدیک بودند. در طول جنگ یوم کیپور، محمدرضا شاه پهلوی کمک‌هایی را به ارتش مصر در مقابل ارتش اسرائیل به عمل آورد.[3]

پس از پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، محمدرضا شاه که از بیماری سرطان رنج می‌برد، به دعوت محمد انور سادات به مصر رفت و در آنجا درگذشت. انور سادات، سید روح‌الله خمینی را «ننگ دین اسلام» و یک «بیمار روانی» توصیف کرد[4] و مراسم تدفین رسمی و باشکوهی را برای محمدرضا شاه پهلوی برگزار کرد[5] و مسجد الرفاعی آرامگاه شخصیت‌هایی همچون رضا شاه و محمدرضا شاه پهلوی آخرین پادشاهان ایران شد. روابط ایران و مصر در سال ۱۳۵۸ خورشیدی و به دستور روح‌الله خمینی قطع شد.[6] در روز ۶ اکتبر ۱۹۸۱ (۱۴ مهر ۱۳۶۰) و در سالگرد جنگ رمضان در مصر، انور سادات در یک رژه نظامی به دست چهار اسلامگرای مصری عضو جهاد اسلامی مصر ترور شد. نظام جمهوری اسلامی ایران در استقبال از ترور انور سادات، خالد اسلامبولی، قاتل وی را یک «شهید» نامید و خیابان وزرای سابق در تهران را به نام وی نامگذاری کرده‌است. انور سادات در داخل مصر مورد احترام بود، قهرمان جنگ ۱۹۷۳ و کسی بود که قادر شده بود صحرای بزرگ سینا را که در اشغال اسرائیل بود بدون جنگ و با مذاکره و قرارداد کمپ دیوید به خاک مصر بازگرداند. در ایران انور سادات را به عنوان یک فرد خائنی قلمداد می‌کنند و خالد اسلامبولی که انور سادات را کشت، مورد تقدیر و ستایش حکومت ایران قرار گرفت، خیابان وزرا در تهران به اسم او نام گذاری شداین موضوع بر روابط ایران و مصر سایه افکند. برقراری رابطه ایران و مصر در سال ۱۳۸۲ فقط پیوند خورد به برداشتن تابلو خیابان خالد اسلامبولی. آن موقع شهرداری زیر بار نرفت.[7] در زمان ریاست جمهوری محمد خاتمی، تلاش‌هایی در زمینه تغییر نام این خیابان صورت گرفت که ناکام ماند.[8] در زمان فعالیت احمدی‌نژاد به عنوان شهردار تهران، شورای شهر وقت تهران تصمیم گرفت تا نام خیابان خالد اسلامبولی به انتفاضه تغییر یابد ولی این تصمیم اجرایی نشد.

دولت مصر یکی از حامیان سیاسی - نظامی عراق در جنگ علیه ایران بود.

در زمان ریاست جمهوری محمد خاتمی، وی پس از ۲۰ سال قطع کامل روابط ایران با مصر، در ژنو با حسنی مبارک رئیس‌جمهوری وقت مصر دیدار و گفتگو کرد.[9] همچنین تلاش‌هایی در زمینه تغییر نام خیابان خالد اسلامبولی صورت گرفت که ناکام ماند.[10]

در اردیبهشت ۱۳۸۶، محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور ایران اعلام کرد که: «آماده هستیم تا اگر همین امروز دولت مصر اعلام آمادگی کند، سفارتمان را در آن دایر کنیم».[11]

در تاریخ ۳۰ مارس ۲۰۰۹ میلادی، حسنی مبارک رئیس‌جمهور مصر پس از اطلاع از دعوت محمود احمدی‌نژاد در نشست سالانهٔ سران اتحادیه عرب در شهر دوحه قطر، از حضور در آن خودداری کرد.[12]

در تیر ۱۳۸۷، فیلم مستندی به نام اعدام فرعون که توسط عده‌ای از هواداران ستاد پاسداشت شهدای نهضت جهانی اسلام ساخته شده و از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد.[13] در فیلم اعدام فرعون، از انور سادات رئیس‌جمهور فقید مصر، به‌خاطر آشتی با اسرائیل به عنوان یک «خائن» و از قاتل او در نقش یک «قهرمان» ترسیم شده‌است.[14] دولت مصر به پخش این فیلم از تلویزیون ایران شدیداً اعتراض کرد و در واکنش دفتر شبکه عرب‌زبان «العالم» را که متعلق به صدا و سیمای جمهوری اسلامی است، با دخالت پلیس قاهره پلمپ کرد.[15] همچنین مسابقه دوستانه میان تیم ملی فوتبال ایران و تیم ملی فوتبال مصر نیز توسط مقامات مصری لغو گردید.

دانشگاه الازهر که از مهم‌ترین مراکز علمی جهان اسلام محسوب می‌شود، نیز در اعتراض خواستار سوزاندن این فیلم شد.[16] در همین زمینه، سخنگوی رسمی حزب ملی حاکم در مصر، از آغاز به کار یک پروژه تولید فیلم، به نام «خمینی امام خون» خبر داد. وی این فیلم را پاسخی مستقیم دولت مصر به توهین مقامات ایرانی، در تولید فیلم «اعدام فرعون» خواند.[17]

سید علی خامنه‌ای رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران در خطبه‌های نماز جمعه تهران در تاریخ ۴ فوریه ۲۰۱۱ میلادی، ناآرامی‌های مصر را «بیداری اسلامی» و حُسنی مبارک، رئیس‌جمهور این کشور را «حُسنی نامبارک» و «نوکر آمریکا» خطاب کرد. وی در بخشی دیگر از سخنان‌اش، ناآرامی‌های مصر را حرکتی «اسلامی و آزادی‌خواهانه» خوانده‌بود.[18]

احمد ابوالغیظ، وزیر خارجه مصر در واکنش، سخنان علی خامنه‌ای را «خصمانه و نفرت‌انگیز» خواند[19] و گفت که «رهبر جمهوری اسلامی از خطوط قرمز عبور کرده‌است» و «امید ایران برای تأسیس حکومت اسلامی در مصر نشان می‌دهد که این کشور در خاورمیانه و شمال آفریقا به دنبال استیلا بر منطقه است».[20] هم‌چنین اخوان‌المسلمین که اصلی‌ترین گروه سیاسی اسلام‌گرای مخالف دولت مصر است، نیز در پاسخ به اظهارات رهبر ایران، اعلام کرد که «قیام مردم مصر، شامل همه قشرها این کشور نظیر مسلمانان، مسیحیان و تمامی نگرش‌های سیاسی موجود در مصر است و یک انقلاب اسلامی نیست».[21][22][23]

• در تاریخ ۸ دسامبر ۲۰۰۸ میلادی، اعضای گروه موسوم به جنبش عدالت‌خواه دانشجویی که از تشکل‌های بسیج دانشجویی تلقی می‌شود، با برپایی تظاهراتی در برابر دفتر حافظ منافع مصر در تهران و در اعتراض به سیاست دولت مصر در مورد محاصره نوار غزه از سوی اسرائیل، شعارهایی علیه حسنی مبارک رئیس‌جمهور مصر و در حمایت از رهبران ایران سر دادند. در واکنش وزارت امور خارجه مصر با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که این وزارتخانه اعتراض خود را نسبت به تجمعات گاه به گاه نیروهای حکومتی در مقابل دفتر نمایندگی مصر در تهران را به اطلاع مسئول دفتر حافظ منافع ایران در قاهره رسانده است.[24]
• در تاریخ ۳۰ دسامبر ۲۰۰۸ میلادی و در چهارمین روز از نبرد اسرائیل و غزه ۲۰۰۸ - ۲۰۰۹، عده‌ای از دانشجویان بسیجی در برابر دفتر حفاظت منافع مصر در تهران دست به تظاهرات زدند و در نامه‌ای تهدیدآمیز به رئیس دفتر حفاظت منافع مصر در تهران، تا ۱ ژانویه ۲۰۰۹ میلادی، فرصت دادند که در صورت باز نشدن مرز مصر با غزه، خاک ایران را ترک کند.[25][26]

مصر به ایران اجازه داد تا ناوش را از کانال سوئز رد کند. مرسی برای اجلاس غیرمتعهدها به ایران آمد و ایران را کشور دوست وبرادر خواند

مرسی در حاشیهٔ نشست در دیدار احمدی‌نژاد گفت: احساس دوستی و برادری میان مردم ایران و مصر احساسی متقابل بوده و ما همواره از مواضع و حرکت روبه‌جلو و سازندهٔ ملت ایران در رشد و توسعه و پیشرفت تجلیل می‌کنیم. وی در پاسخ سخنان احمدی‌نژاد که مصر را شریک راهبردی ایران خوانده‌بود گفت: مصر نیز ایران را شریک راهبردی خود می‌داند.[27]

جمعیت ایران هم‌اکنون ۷۷٬۱۸۹٬۶۶۹ نفر با رتبهٔ ۱۸ در جهان و مصر ۸۴٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر با رتبهٔ ۱۶ می‌باشد.[30] با استناد به آمار سال ۲۰۰۷ م جمعیّت دانشجویان در مصر ۲٬۵۹۴٬۱۸۶ نفر و در ایران ۲٬۲۷۴٬۱۲۶ نفر بود.[31] شمار دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی در ایران ۲٬۲۷۶ مرکز است[32][33] و امّا در مصر، شمار دانشگاه‌های دولتی ۲۲ تاست.[34][35] ۱۳ گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌های مصر فعالیّت دارند.[36]

• ناصر خسرو، شش سال در پایتخت فاطمیان یعنی قاهره اقامت کرد و در آنجا در دوران المستنصر بالله به مذهب اسماعیلی گروید و از مصر سه بار به زیارت کعبه رفت. او در سال ۴۴۴ از طرف المستنصر بالله رهسپار خراسان گردید.[37]
• شریف نیشابوری، که زادهٔ سال ۷۰۶ قمری(۱۳۰۷ یا ۱۳۰۶ میلادی) در نیشابور بود پس از سال‌ها تحصیل در شام تا آخر عمر در مصر اقامت گزید. شریف در سال ۷۷۶ هجری قمری(۱۳۷۵ یا ۱۳۷۴ میلادی) در قاهره درگذشت.[38]
• محمدرضا پهلوی پس از خروج از ایران در ۲۶ دی ۱۳۵۷ به مصر رفت و در اسوان مورد استقبال رسمی انور سادات رئیس‌جمهور مصر قرار گرفت.[39] پس از ناموفق بود او در درمان بیماریش، در ۳ فروردین ۱۳۵۹ (۲۳ مارس ۱۹۸۰) به مصر رفت[40] و انور سادات به او پناهندگی داد.[41] مدت کوتاهی پس از ورود وی به مصر پزشکان معالج طحال او را خارج کردند. سرطان او در وضع پیشرفته‌ای بود و پایان کار وی نزدیک بود. سرانجام در ساعت ۹:۴۵ دقیقه روز ۵ مرداد ۱۳۵۹ خورشیدی، محمدرضا پهلوی در سن ۶۱ سالگی، در قاهره درگذشت. جسد وی در مسجد الرفاعی، پس از یک مراسم رسمی، خاکسپاری شد.[42]

او در جوانی در تاریخ ۱۵ مارس ۱۹۳۹ میلادی، در کاخ عابدین در شهر قاهره با فوزیه فؤاد ازدواج کرد و در تاریخ ۲۹ ژوئیه ۱۹۸۰ میلادی، ۷ مرداد ۱۳۵۹ خورشیدی، مراسم تدفین‌اش در همان کاخ برگزار شد.[43]

• شهریار شفیق، افسر ارشد نیروی دریایی ارتش شاهنشاهی ایران، متولد قاهره بود.
• آصف بیات (متولد: ۱۳۳۳) محقق و نویسنده ایرانی و استاد جامعه‌شناسی دانشگاه لایدن هلند، به مدت ۱۷ سال، استاد دانشگاه آمریکایی قاهره (AUC) بوده‌است.
• گرجی عبادیا (زاده ۱۲۹۶ - درگذشته ۱۳۷۵) کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس، تهیه‌کننده و بازیگر اهل ایران، متولد قاهره بود.
• عبدالمنعم سعید (زاده ۱۹۴۸ -) روزنامه‌نگار و سیاستمدار مصری، از جمله پراثرترین نویسندگان مصری دربارهٔ ایران است.