سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران

در ۴ اردیبهشت ۱۳۱۹، رادیو ایران رسماً توسط محمدرضا پهلوی –ولیعهد وقت ایران– افتتاح گردید و عیسی صدیق نخستین رئیس آن بود.[12] رادیو روزی ۵ ساعت برنامه داشت و برنامه‌هایی نظیر اخبار داخلی و خارجی، موسیقی سنتی ایرانی و غربی، بحث‌های مذهبی و ورزشی و همچنین اقتصادی و سیاسی پخش می‌کرد.[13] بنا بر تخمین مرکز آمار ایران، در سال ۱۳۵۵ حدود ۷۶٪ جمعیت شهری و ۴۵٪ جمعیت روستایی به رادیو دسترسی داشتند.[14]

تلویزیون ملی ایران در روز ۱ فروردین ۱۳۴۶ رسماً افتتاح شد تا بعدتر سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران شکل بگیرد. در آن زمان تجهیزات سخت‌افزاری تلویزیون در اختیار وزارت پست، تلگراف و تلفن بود و محتوای آن توسط اداره تبلیغات و انتشارات تولید می‌شد. در سال‌های بعد گسترش فعالیت‌های رادیوتلویزیونی به سراسر کشور ایجاب می‌کرد تا نهاد یکپارچه‌ای تشکیل شود و از سال ۱۳۵۰ تمامی تأسیسات در اختیار سازمان رادیو و تلویزیون ملی قرار گرفت.[15] شاه شخصاً رضا قطبی را به ریاست سازمان منصوب کرد و زمان پخش برنامه‌ها به سرعت زیاد شد. در اواخر انقلاب دو شبکه تلویزیونی (برنامه اول و برنامه دوم) فعال بودند و با گسترش تأسیسات، بیش از ۹۵٪ جمعیت شهرنشین و چیزی در حدود ۷۵٪ از جمعیت کشور قادر به دریافت امواج تلویزیونی بودند. پیش از انقلاب در حدود ۴۰٪ برنامه‌های تلویزیون خارجی و وارداتی بودند و برنامه‌های ساخت داخل نیز عمدتاً از برنامه‌های خارجی الگوبرداری شده بودند.[16]

در بحبوحهٔ ناآرامی‌های انقلاب ۱۳۵۷ و زمانی که ارتشبد ازهاری نخست‌وزیر ایران شد، تورج فرازمند به ریاست سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران پس از رضا قطبی برگزیده شد.[17]

این سازمان پس از انقلاب ۱۳۵۷ به شدت گسترش یافت و علاوه بر شبکه‌های داخلی و جهانی صداوسیما، از بیش از صد پایگاه اطلاع‌رسانی الکترونیک و رسانه‌ای نوشتاری نیز بهره می‌برد.[18] کنگره آمریکا در تاریخ فوریه ۲۰۱۳ (میلادی)، صداوسیمای ایران را به دلیل ارسال امواج پارازیت بر روی امواج ماهواره، مشمول تحریم اعلام کرد. به موجب لغو ارسال پارازیت از سوی ایران بر روی امواج ماهواره به صورت کلی، کنگره آمریکا، این مصوبه را در فوریه ۲۰۱۴ (میلادی) به حالت تعلیق درآورد.[19]

بودجه سازمان صداوسیما در لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ حدود ۴۰۰۰ میلیارد تومان پیش‌بینی شده، این در حالی است که بنا به گفته علی‌عسگری، رئیس این سازمان، فقط بودجه شبکه‌ای مانند بی‌بی‌سی به بیش از ۶۰۰۰ میلیارد تومان می‌رسد و سازمان برای اداره ۶۲ شبکه تلویزیونی و ۸۳ شبکه رادیویی، نیاز به بودجهٔ بیشتری دارد.[20][21]

• 
  نشان سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران
• 
  نشان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران

نشان صداوسیما شامل نشان جمهوری اسلامی ایران در رأس و دو نوشتهٔ «لا» به عربی است که در طراحی آن از المان‌های شیعی استفاده شده‌است. زمانی که این آرم در اوایل انقلاب طراحی شد، نمادی از «نه گفتن» به شرق و غرب (نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی) و به‌طور خاص ایالات متحدهٔ آمریکا و اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی بود. این دو لا در وسط به شکل یک شبکه به یکدیگر می‌رسند و در محل تلاقی آن‌ها نماد چشم قرار دارد. در زیر نماد، عبارت صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران با خط نستعلیق نوشته شده‌است.[1]

بر اساس اصل یکصد و هفتاد و پنجم قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران رئیس صداوسیمای ایران مستقیماً توسط رهبر جمهوری اسلامی منصوب می‌شود. مدت ریاست این فرد منصوب به‌طور سنتی ۵ ساله است و در پایان هر دوره می‌تواند از سوی رهبر ایران یک بار تمدید شود. شورای نظارت بر صداوسیما نیز نهادی متشکل از نمایندگان قوای سه‌گانه کشور است که بر فعالیت این سازمان نظارت دارند.

ساختمان اداری صداوسیما در خیابان ولیعصر، تهران

محل ساختمان مرکزی صداوسیما در خیابان ولی‌عصر تهران نرسیده به چهارراه پارک‌وی و در محدوده‌ای است که اصطلاحاً جام‌جم خوانده می‌شود. اراضی سازمان صداوسیما در این منطقه جزو مرغوبترین اراضی در شمال شهر «روبروی منطقه امانیه» تهران محسوب می‌شود. ساختمان شبکه دو سیما نیز در میدان آرژانتین قرار دارد. البته دفاتر و استودیوهای دیگری به صورت ثابت و سیار در مناطق مختلف ایران فعالیت می‌کنند.

صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران دارای مراکز استانی زیر می‌باشد:

صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران دارای دفتر نمایندگی کشورهای زیر می‌باشد:

در ۵ تیر ۱۳۹۹ سازمان عدالت برای ایران و فدراسیون بین‌المللی جوامع حقوق بشر، در گزارش ۵۷ صفحه‌ای، نتیجه بیش از ۱۵۰۰ ساعت تحقیق، و تحلیل بیش از ۱۵۰ برنامه و ۱۳ مصاحبه تفصیلی با قربانیان اعترافات اجباری[31] گفت در طی یک دهه اخیر دست‌کم اعترافات اجباری ۳۵۵ نفر و محتوای افتراآمیز علیه ۵۰۵ تن، از تلویزیون دولتی ایران پخش شده‌است. در این گزارش گفته شده که صدا و سیما با وزارت اطلاعات و سپاه پاسداران در ضبط اعترافات همکاری کرده‌است.[32] در این گزارش آمده که:

• برای تهیه اعتراف اجباری از «الگوهای مشخصی» شامل شکنجه‌های شدید جسمی مثل شلاق، آویزان کردن، شوک الکتریکی تا شکنجه‌های روانی مانند اعدام ساختگی، تهدید به تجاوز و… استفاده می‌شود
• در هنگام ضبط، شباهت کارگردانی، صحنه و ظاهر فرد اعتراف کننده با برنامه‌های قبلی نشان از «سناریو» ساخته شده و «صحنه‌آرایی» می‌دهد.
• در این گزارش آمده که یکی از اهداف اعتراف‌گیری ایجاد «حس ترس و دلسردی» در جامعه و «عادی‌سازی سرکوب» و «استفاده از محتوای برنامه به عنوان مدرک» برای مجازات فرد است.
• همچنین در ان گزارش آمده که ساخت این نوع برنامه‌ها خانواده و اعتبار فرد اعتراف‌کننده را تحت تأثیر قرار می‌دهد و از اطلاعات خصوصی او استفاده می‌کنند به طوری که افراد گفته‌اند این از لحاظ روانی برای آنان بدترین شکنجه بوده‌است.[33]

شنبه شب، ۱۵ شهریور ۱۳۹۹ تلویزیون دولتی جمهوری اسلامی اعترافات اجباری نوید افکاری که به گفته وی «زیر فشار مداوم شکنجه» بوده را پخش کرد. حسن یونسی، وکیل وی گفته‌است که هیچ مدرک و سندی که گناهکاری موکلش را اثبات کند در دست نیست.[34]

در تولیدات این سازمان، مشاهده شده که بر شکنجه و زجرکش‌کردن مخالفان نظام تأکید شده‌است.[35] در سال ۱۳۹۸، یک مجری این سازمان در برنامه زنده اعلام کرد که ایرانیان به زندگی «سلحشورانه» احتیاج دارند و نیاز است مردم ایران «حماسی» و «جهادی» زندگی کنند. وی همچنین اعلام کرد که هریک از مردم که اعتقاد ندارند، باید ایران را ترک کنند. مهناز افشار، هنرپیشه ایرانی در پاسخ به این اظهارات گفت: «میدونی از کِی آسمون ایران خونین شد؟ از وقتی که شما فکر کردی ایران فقط سهم شماست و هرکی غیر شماست باید بره یا بمیره. اما اشتباه می‌کنی عزیزم! ایران مال همه ماست حتی شما»[36]

در سال ۱۳۹۸، در یکی از برنامه‌های صداوسیما، خطاب به رخشان بنی اعتماد کارگردان سرشناس ایرانی و فرزند دخترش، این جملات بیان شدند: «خانمی که میای فراخوان می‌زنی، می‌دونی دست امثال عبدالمالک ریگی به تو و دخترت و کَس‌وکارت می‌رسید [چی می‌شد]؟ شاید هم خوشت می‌اومد، شاید هم دوست داشتی». البته بعدها آن شخص توهین جنسی را تکذیب کرد. برخی از مدافعان حضور نظامی ایران در منطقه در صداوسیما از منتقدین این کار به عنوان: «بی‌غیرت‌هایی که مشکلی با ورود داعش به کشور و تجاوز به نوامیس ندارند» و لفظ‌های مشابه یاد کرده‌اند.[37] همچنین در یکی از شبکه‌های استانی صداوسیما، در یک برنامه گفته شد که نانوایان با کودکان رابطه جنسی برقرار می‌کنند.[38]

در سال ۱۳۹۸، اثبات شد که این سازمان برای ۲ بار مصاحبه‌های ساختگی پخش کرده‌است. در این مصاحبه‌ها نخست یکی از راننده‌های صداوسیما خود را به عنوان فردی که از تظاهرات مردم آسیب دیده‌است جا می‌زند و در برابر دوربین گریه می‌کند؛ کمی بعد، یکی از تصویربرداران قدیمی سازمان به عنوان شهروند در برابر دوربین قرار گرفته و از مسئولین هدف قرار گرفتن هواپیمای اوکراینی دفاع می‌کند.[39][40]

تلویزیون دولتی ایران در هنگام انتخابات، ۲۲ بهمن و روز قدس از زنانی که دارای آرایش‌های غلیظ هستند، در تأیید انقلاب و نظام مصاحبه پخش کرده‌است که این موضوع مورد نقد منتقدان واقع شده‌است.[41]

در آگهی‌های بازرگانی که از شبکه‌های صداوسیما پخش می‌شوند، زنان معمولاً در نقش‌های فرودست و خانه‌دار بوده و معمولاً فاقد توانایی کارشناسی و تحلیلی می‌باشند. کلیشه‌های جنسیتی به ضرر زنان، در بسیاری از آگهی‌های تبلیغاتی صداوسیما وجود دارند. به‌طور معمول، آنچه مربوط به خانه و آشپزخانه باشد، زنانه و آنچه که تأمین‌کننده نیازهای سرمایه‌ای، بازرگانی، شغلی و هیجانی است، مردانه معرفی می‌شوند.[42]

به گزارش بی‌بی‌سی، در یکی از برنامه‌های شبکه ۱ صداوسیما، این سازمان به مشروعیت‌دهی و عادی‌سازی خشونت علیه زنان پرداخت که با واکنش‌های فعالان حقوق زنان روبرو گردید.[43]

در اردیبهشت ۱۴۰۰، دستان یک مهمان زن در برنامه، به شکلی که توسط عصر ایران عجیب دانسته شد، سانسور گردید و ویدئوی وابسته‌اش، در فضای مجازی با حواشی همراه شد.[44]

صداوسیمای ایران سابقه سانسور در مسابقات ورزشی داخلی و خارجی را دارد. بگونه‌ای که موقع بازی تیم ملی والیبال ایران و آمریکا از سری مسابقات لیگ جهانی به هنگام پخش سرود ملی ایالات متحده، سرود این کشور سانسور و پخش زنده برنامه قطع شد.[45] پیشینه سانسور صداوسیما با استفاده از ترفندهای جدید به مسابقات فوتبال در اسپانیا نیز کشیده شده‌است که با توجه به اسپانسری کشور آذربایجان از باشگاه آتلتیکومادرید در مسابقات فوتبال، این سازمان تبلیغات حاشیه‌ای را که با نام آذربایجان پوشش داده می‌شود را عوض کرده و نام شرکتی ایرانی را در حوزه اینترنت تبلیغ می‌کند.[46] اما مسئولین صداوسیما منکر هرگونه سانسور در این زمینه شده‌اند.[47]

در سال ۱۳۹۷ و در جریان یک برنامهٔ ورزشی، صداوسیما اقدام به سانسور لوگوی یک باشگاه فوتبال کرد؛ این سازمان پستان گرگ ماده‌ای را که در لوگوی باشگاه فوتبال آ.اس. رم وجود داشت را سانسور کرد و هیچ‌گونه عذرخواهی برای این کار ارائه نداد.[48] این اتفاق، باعث واکنش منفی گسترده در رسانه‌های ایتالیایی شد.[49] باشگاه آ.اس. رم نیز در چند پست توئیتری، به این سانسور واکنش نشان داد.[50] این سانسور، توسط کاربران شبکه‌های اجتماعی به تمسخر گرفته شد و برخی کاربران گرگ موجود در لوگو را محجبه و اسلامی می‌کردند.[50]

بر پایهٔ گزارشی در ایسنا، تنها زنان ورزشکار نیستند که در صداوسیمای جمهوری اسلامی، سانسور می‌شوند و بارها، مردان ورزشکار نیز دچار چنین چیزی شده‌اند. در سال ۱۴۰۰، حضور یک کمک‌داور زن در یک مسابقهٔ فوتبال، باعث شد که تصاویر آرشیوشده در هنگام بازی زنده، به‌جای مسابقه پخش شوند که بحث‌برانگیز خوانده شد.[51]

• انتشارات سروش که در سال ۱۳۵۴ تأسیس شده و نشریات سروش هفتگی، سروش کودکان، سروش نوجوان، سروش جوان و سروش بانوان را منتشر می‌کند.
• روزنامه جام جم ارگان رسمی صداوسیما.
• خبرگزاری صداوسیما، خبرگزاری وابسته به صداوسیما که وظیفه تأمین بخش‌های خبری تمام شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی استانی، سراسری و برون مرزی به جز شبکه خبر، شبکه العالم، شبکه الکوثر، شبکه سحر و پرس تی وی را برعهده دارد.
• سیما فیلم، شرکت تهیه‌کننده فیلم که برخی سریال‌های پرهزینه تلویزیون نیز در آن تولید می‌شود.
• سیما چوب، شرکت تولیدکننده مبلمان که وظیفه ساخت برخی قطعات دکور برنامه‌ها را بر عهده داشته و محصولات خود را در بازار آزاد نیز به فروش می‌رساند.
• ایران سیما، آرشیو اینترنتی برنامه‌های تلویزیونی صداوسیما
• دانشگاه صداوسیما که از طریق آزمون داخلی، آزمون سراسری و آزمون دانشگاه جامع در رشته‌های مرتبط و مطلوب صداوسیما در تهران و قم دانشجو می‌پذیرد.
• شرکت فرهنگی هنری صبا که به تولید انواع برنامه‌های انیمیشن برای صداوسیما می‌پردازد.
• شرکت صوتی و تصویری سروش که به تهیه، پخش و فروش آلبوم‌های موسیقی و نسخه‌های خانگی مجموعه‌ها و فیلم‌های تولید شده در صداوسیما می‌پردازد. این شرکت در تهران و مراکز استان‌ها دارای تعدادی شعبه فروش بوده و نمایندگی چند شرکت خارجی را نیز بر عهده دارد.[57]
• مرکز تحقیقات صداوسیما[58] مرکز تحقیقات صداوسیما از حیث جایگاه سازمانی، نیروی انسانی و شرح وظایف و امکانات، قدیمی‌ترین، بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین مرکز پژوهشی سازمان صداوسیما محسوب می‌شود که مأموریت اصلی آن عبارتست از: «مطالعه، پژوهش و سنجش در زمینه‌های مورد نیاز صداوسیما با استفاده از روش‌های علمی به منظور سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، برنامه‌سازی، نظارت و ارتقای کیفی برنامه‌های رسانه ملی در چارچوب اصول و سیاست‌های سازمان صداوسیما و هماهنگی، ارزیابی و سازماندهی پژوهش‌های سازمان براساس نظام جامع پژوهش‌های رسانه‌ای».
• اداره کل پژوهش‌های اسلامی صداوسیما

سازمان صداوسیما علاوه بر بودجه‌ای که از بودجه کشور و دولت می‌گیرد، درآمد بسیار بالایی نیز از آگهی‌های بازرگانی دارد که میزان دقیق آن مشخص نشده‌است. یکی از مدیران پیشین اعلام کرد که متوجه شده‌است که سازمان در زمان وی، حداقل باید از محل پخش آگهی سه هزار میلیارد تومان درآمد داشته باشد.[55]

در سال ۱۳۹۹ تمرکزها بر بودجهٔ این سازمان افزایش یافت و برخی از رسانه‌های خارج از ایران گزارش‌هایی منتشر کردند که صدا و سیما، به اندازهٔ ۱۰ یا ۲۰ استان ایران، بودجهٔ مستقیم دریافت می‌کند. چیزی که از سوی رسانه‌های داخلی ایران، رد شد.[59]

اما بخش‌های این سازمان نیز، ممکن است جداگانه بودجه بگیرند؛ در سال ۱۴۰۰، پس از مصوبه مجلس شورای اسلامی و دادن ۱۵۰۰ میلیارد تومان بودجه به فعالان فضای مجازی صدا و سیما، وزیر ارتباطات جمهوری اسلامی نیز آغاز به انتقاد کرد و اعلام شد که «کل بودجه تخصیص‌یافته به وزارت ارتباطات در سال ۱۳۹۹، ۱۵۰۰ میلیارد تومان بوده و کل توسعه اقتصاد دیجیتال ۱۴۰ میلیارد تومان است» در حالی که بخش فضای مجازی این سازمان، به تنهایی چنین بودجه‌ای داشت.[60]

اصل ۱۷۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به سازمان صداوسیما اختصاص یافته‌است.

در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، آزادی بیان و نشر افکار با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور باید تأمین گردد. نصب و عزل رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران با مقام رهبری است و شورایی مرکب از نمایندگان رئیس‌جمهور و رئیس قوه قضاییه و مجلس شورای اسلامی (هر کدام دو نفر) نظارت بر این سازمان خواهند داشت. خط مشی و ترتیب اداره سازمان و نظارت بر آن را قانون معین می‌کند.

اساسنامه سازمان صداو سیما[61] در ۲۷ مهر ۱۳۶۲ به تصویب مجلس رسید. یکی از مقررات این اساسنامه ماده ۷ آن است که این سازمان را رادیو و تلویزیون انحصاری ایران ساخته‌است:

تاسیس فرستنده و پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی در هر نقطه کشور در انحصار این سازمان بوده و چنانچه اشخاص حقیقی یا حقوقی اقدام به تأسیس یا بهره‌برداری از چنین رسانه‌هایی کنند از ادامه کار آنان جلوگیری به عمل آمده و تحت تعقیب قانونی قرار خواهد گرفت.

ذکر چنین اصلی با عرف اساسنامه‌های سازمان‌های رسانه‌ای سازگار نیست و چنین انحصارهایی فقط در اساسنامه سازمان‌های امنیتی و نظامی به چشم می‌خورد.[62]

محدودیت‌ها و حقوق رسانه‌ای صداوسیما نیز نامشخص است. در مطبوعات مسئولیت مطالب منتشر شده با مدیر مسئول است[63] و در حوزه کتاب، فیلم و دیگر کالاهای صوتی و تصویری نیز با دولت است که مجوز انتشار آن‌ها را صادر می‌کند. اما به وضعیت حقوق و حدود اختیارات صداوسیما نه در قانون اساسی و نه در اساسنامه سازمان اشاره نشده‌است. شاید به همین دلیل این سازمان هیچگاه به دادگاه کشیده نشده‌است.[64]

مجلس ششم در همین زمینه برای تغییر اساسنامه صداوسیما تلاش ناموفقی داشت. مصوبه این مجلس صداوسیما را ملزم می‌کرد که در صورت توهین، افتراء و پخش مطالب غیرواقع، پاسخ شخص ذی‌نفع را پخش کند (مشابه قاعده‌ای که در مطبوعات رعایت می‌شود).[65] اما این قانون با مخالفت شورای نگهبان روبرو شد.[66] مجمع تشخیص مصلحت نظام در ۲۳ خرداد ۱۳۸۸ یک روز پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم این تغییر را در اساسنامه صداوسیما ایجاد کرد و مراحلی را نیز برای شکایت از سازمان در صورت استنکاف از پخش جوابیه پیش‌بینی کرد.[67]