طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن

این کتاب سلسله جلسات سیدعلی خامنه‌ای در ماه رمضان سال ۱۳۵۳ مسجد امام حسن مجتبی واقع در شهر مشهد است که در آن اصول و پایه‌های فکری اسلام، در خلال آیات قرآن مطرح شده‌است؛[3] که از شناخت این اصول، طرح کلی از دین به صورت یک ایدئولوژِی کامل ارائه شده‌است.[4]

ماجرای کتاب «طرح کلی اندیشهٔ اسلامی در قرآن» به رمضان سال ۱۳۵۳ شمسی بازمی‌گردد. جلسات سید علی خامنه‌ای در مسجد کرامت مشهد در اسفند سال ۱۳۵۲ به‌وسیلهٔ ساواک تعطیل شد. پس از این تعطیلی وی در جلسات مختلفی به سخنرانی و تبلیغ می‌پرداخت. یکی از این محافل مسجد امام حسن مجتبی بود که او در آنجا به اقامهٔ نماز جماعت و طرح تازه‌ای برای سخنرانی‌هایش می‌پرداخت و عنوان آن «طرح تبیین رئوس و اصول کلی اندیشهٔ اسلامی با تکیه بر قرآن کریم» بود. در این طرح قرار بود اصول اصلی اعتقادات اسلامی مستند به آیات قرآن بررسی و تبیین شود؛ این مباحث در ماه رمضان سال ۱۳۵۳ شمسی مطرح شد. مجموعهٔ این مباحث در چند مرحله برای چاپ آماده شد و به انتشار رسید. در ابتدا کتابچه‌ای از خلاصهٔ مباحث در سال ۱۳۵۴ منتشر شد؛ اما صورت کامل و پیاده‌شدهٔ همهٔ سخنرانی‌ها بعد از انقلاب انجام شد. پس از وقوع انقلاب اسلامی نیز تا مدت‌ها انتشار متن کامل سخنرانی‌ها ممکن نشد. البته بخش‌هایی از آن در قالب جزوه‌ها و کتابچه‌هایی در دسترس قرار می‌گرفت. مجموعهٔ سخنرانی‌ها در سال ۱۳۹۲ در قالب کتابی با نام «طرح کلی اندیشهٔ اسلامی در قرآن» از سوی «مرکز صهبا» منتشر شد.[5]

ابوالحسن مالکی می‌گوید:

«ماه رمضانی که عرض می‌کنم خدمت شما تازه مسجد امام حسن مجتبی علیه‌السلام را بازسازی هم کرده بودند. هنوز کامل نبود که ماه رمضانی شد و کل ماه رمضان ظهرها ایشان در مسجد یک بحث سنگین و عمیق را شروع کردند که جمعیت هم خیلی استقبال می‌کرد. مسجد پر بود. پشت مسجد یک گاراژی بود که همین الآن هم هست، آنجا هم افراد می‌آمدند، می‌نشستند و استفاده می‌کردند. چون داخل جا نبود ما هم که جوان بودیم ظهرها برای نماز به آنجا می‌رفتیم. سلسله مباحثی را که ایشان آنجا بحث کردند -که این کتاب طرح کلی اندیشه‌های اسلامی در قرآن چکیدهٔ همان مباحث ماه رمضان ایشان است- عمدتاً مباحث زیربنایی اعتقادی است؛ یعنی بحث توحید هست، نبوت و ولایت که به این سه تا محور بیشتر نتوانستند برسند و عمدتاً هم با استفاده از آیات قرآن مجید بود»[6]

سیدعلی خامنه‌ای، خود دربارهٔ اهداف و چگونگی آن برنامه و سخنرانی‌ها این‌طور توضیح می‌دهد:

«بنده یک ماهِ رمضان در مسجد امام حسنِ مشهد سخنرانیِ مستمر سی جلسه‌ای داشتم. آن زمان به ضبط سخنرانی‌ها خیلی اهمیت داده نمی‌شد؛ اما استثنائاً همهٔ این سی سخنرانی ضبط شده‌است. در آن سخنرانی‌ها راجع به توحید، امامت، ولایت، نبوّت و سایر مباحث اساسی بحث شده‌است که الان هم آنها را تأیید می‌کنم. اینها پایه‌های فکری برای ایجاد یک نظام اسلامی بود؛ اگرچه ما آن موقع امیدوار نبودیم که نظام اسلامی شش، هفت سال دیگر محقّق شود. می‌گفتیم اگر پنجاه سال دیگر هم ایجاد نشود، بالاخره پایه‌های فکری‌اش اینهاست. آن کار، جهت دادن به فکر نسل جوانِ آن روز بود.»[7]

این کتاب با کتاب‌های متعددی که با عنوان اندیشه اسلامی یا اصول عقاید به رشته تحریر درآمده‌اند متفاوت است. از نظر مؤلف کتابهایی که به اصول اعتقادی دین پرداخته‌اند یک سری مفاهیم ذهنی هستند و در مقام اثبات درستی این اصول و پاسخگویی به شبهات مطرح شده‌اند. برخلاف این کتابها، «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» مباحث ضروری دین را به گونه‌ای دیگر معرفی کرده‌است؛ یعنی در کتاب، اصول اساسیِ اعتقادی دین، مبتنی بر آیات قرآن به مخاطب عرضه شده‌است، به طوری که این اصول اعتقادی از سطح مفاهیمی ذهنی خارج شده و رنگ و بوی عملی گرفته‌اند.

1. اولین ویژگی این کتاب اینست که از جنس کتاب‌های کلامی نیست که روند اثبات و نفی در پیش گرفته باشد، بلکه اصول اصلی اندیشه اسلامی را از روی آیات قرآن و بر مبنای توضیح مسائل اساسی دین تبیین کرده‌است.
2. ارائه نمایی کلی از اندیشه اسلامی به جهانیان است، نه فقط مسلمانان، بلکه یکایک انسانها، چه موحد و چه غیر موحد. هر کس، با هر ایده و تفکری، می‌تواند مخاطب این کتاب باشد.
3. تعریفی دوباره از دین به مخاطب داده‌است. تعریفی که دین را تنها مجموعه‌ای از اصول فکری یا عملیِ مجزا نمی‌داند، بلکه آن را مجموعه‌ای متحد تعریف می‌کند که با نظمی خاص در کنار هم قرار گرفته‌اند.
4. ارائه نگاهی کلی از تفکر توحیدی، با در نظر داشتن شئون مختلف زندگی بشر
5. نگاهی نو به مفاهیم دینی؛ اگرچه کلمات، کلماتی هستند که مکرر به گوش شنونده رسیده‌است، اما ابعادی تازه می‌بخشید که در آن روزگار مورد انتقاد قرار می‌گرفت
6. انطباق مباحث آن با سیره سیاسی امامان شیعه
7. توجه ویژه به درد اصلی جوامع بشری و مسلمانها: ضعف ایمان. وی، حقیقت ایمان را به مخاطبان خود معرفی می‌کند؛ و تشریح می‌کند که این باور آگاهانه و تعهدآور، اگر درست شناخته شود، همچون روحی که جسم را به حرکت درمی‌آورد، عقاید را به صحنه زندگی و اجتماعات بشری وارد کرده و آنگاه، این ایمان، انسان ساز و جامعه ساز خواهد شد.
8. وحدت آفرین بودن مباحث آن برای امت اسلامی.
9. آموزش شیوه تدبر و تعمق در قرآن به مخاطبان
10. توجه خاص به جوانان: مخاطب اصلی این جلسات، عموماً قشر جوان هستند.

مباحث طرح کلی اندیشهٔ اسلامی در قرآن، واکنش‌های گوناگونی را برانگیخت.

دو گروه واکنش منفی داشتند:

• گروه نخست، بخشی از بدنهٔ مذهبی آن روزهای شهر مشهد بود که با دیدهٔ تردید به نوآوری‌های مباحث سید علی خامنه‌ای می‌نگریست و در گوشه و کنار انتقادهای بعضاً تندی به مباحث داشتند.

سیدعلی خامنه‌ای خود این فضا را شرح داده‌است:

«من یادم می‌آید توی همین تهران بعضی از علماء و بسیاری از مردم با مرحوم مطهری سر همین قضیهٔ [کتاب] حجاب درافتادند. من در مشهد یک بحثی کردم در باب ولایت، یک برداشت جدیدی از کلمهٔ ولایت و مسألهٔ ولایت که ماه رمضان بود و بحث‌هایی برای جوان‌ها می‌کردیم آن وقت‌ها راجع به توحید و نبوت و چه و از جمله ولایت، یک بحث قرآنی خیلی خوب و کاملی بود بعد هم چاپ شد یعنی؛ خلاصه‌اش هم یک جایی چاپ شد، اصل سخنرانی‌ها هم بعد از انقلاب درآوردند چاپ کردند. یک عده‌ای در مشهد جنجال علیه من به راه انداختند که چرا در زیر کلمهٔ ولایت فلانی این حرف‌ها را زده در حالی که این منکر به معنای انکار آن ولایتی که آنها می‌گفتند که نبود، آنها می‌گفتند ولایت یعنی محبت. خب ما محبت ائمه را که قبول داریم؛ ولایت یعنی اعتقاد به امامت علی. این را که ما قبول داشتیم یک چیزهایی علاوهٔ بر اینها ما از کلمهٔ ولایت پیدا کرده بودیم. من آیات ولایت را در قرآن جمع کردم؛ آیاتی که در آن کلمهٔ ولایت بکار رفته‌است «هنالک الولایة لله» مثلاً فرض کنید و آیات متعددی را، از این کلمات یک برداشت جدیدی از کلمهٔ ولایت را من عرضه کردم مطرح کردم. خب این باید مغتنم شمرده بشود. در عالم پزشکی اگر یک نفری بیاید فرض بفرمائید دربارهٔ حصبه یک ایدهٔ جدیدی را مطرح کند که اضافهٔ بر معلومات قبلی باشد با او چه جوری رفتار می‌کنند؟ خب احترامش می‌کنند، تکریمش می‌کنند.»

• گروه دوم که به‌شدت برنامهٔ مسجد امام حسن مجتبی علیه‌السلام را زیر نظر داشتند، نهادهای امنیتی رژیم پهلوی و به‌ویژه سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک) بودند. محتوای سیاسی‌ای که از برخی فقره‌های سخنان سیدعلی خامنه‌ای برداشت می‌شد و پیشتر هم در گفتارهای شرح نهج‌البلاغه تجربه شده بود، حساسیت ساواک را به‌شدت برمی‌انگیخت.

گزارشگر ساواک معتقد است که سیدعلی خامنه‌ای در این سخنرانی‌ها «به تشریح اصول انقلابی قرآن و به‌طور کنایه در لفافه به تشویق و تحریک مردم و به پایداری [در برابر] اختلافات طبقاتی» می‌پردازد. به اعتقاد او «در پس این نشست‌ها سازماندهی دیگری وجود دارد که این جوانان را تبدیل به گلوله‌های آتشین می‌کند. هر کس قدری دقت و توجه به وضع مجلس مزبور… و نحوهٔ اعمال و گفتار اکثر حضار می‌نمود، درمی‌یافت که جوان‌ها… [که] بیش از صد نفر بوده و هر دانشجو و کارگر و کارمند جزء و دهاتی‌هایی که در یکی دو سال اخیر به مشهد کوچ کرده‌اند بوده و به طوری که… می‌گویند این گروه به‌طور مدام آموزش می‌بیند و تبلیغات آن‌چنان مؤثر است که جوانان را به صورت گلولهٔ آتش درآورده و از هیچ چیز ترس ندارند. مبلغین گروه به عناوین مختلف ثابت می‌کنند که در حال حاضر دستگاه دولتی از حکومت یزید پلیدتر و بدتر است و گفته می‌شود که شماها مانند امام حسن و علی‌اکبر حسین هستید؛ دستگیری و احیاناً مرگ برایتان افتخار است و تمام اعضاء وابسته، با ایمان راسخ این ادعا را قبول دارند[8]

این کتاب پس از انقلاب به زبان‌های مختلف منتشر شده‌است. کتاب به انگلیسی دارای چند ترجمه است: اولین ترجمه انگلیسی کتاب احتمالاً توسط علیرضا انوشیروانی در سال ۱۳۶3 (1984) در تهران با عنوان «The General Pattern of Islamic Thought in the Qur’an» انجام شده‌است و در چند سال بعد توسط سازمان تبلیغات اسلامی بازنشر شد. در لندن با عنوان «An Outline of Islamic Thought in the Quran» با ترجمه حمید تهرانی توسط «Islamic College for Advanced Studies Publications» در سال ۲۰۰۸ (۱۳۸۶) در ۱۳۷ صفحه منتشر شد. در بیروت نیز توسط مرکز باء للدراسات با عنوان «Islam in the Holy Quran; The fundamentals of islamic thought» منتشر شده‌است.[9] ترجمه انگلیسی دیگری از این کتاب به کوشش فضل‌الله نیک‌آیین به نام «Islamic Thought in the Quran» صورت گرفته و چاپ شده‌است.[10]

ترجمه عربی کتاب توسط محمدعلی آذرشب[11] صورت گرفته و با عنوان «مشروع الفکر الاسلامی فی القرآن» توسط انتشارات صهبا در ۳۳۶ صفحه چاپ شده‌است.[12][13]ترجمه عربی دیگری با عنوان «الخطوط العامه للفکر الاسلامی فی القرآن» توسط نورالدین عباس در سال ۱۹۹۴ (۱۴۱۵) در بیروت انجام شد و توسط انتشارات مرکز بقیةالله الاعظم تحت مدیریت وی منتشر شد.[9] برگردان آلمانی کتاب توسط الهام شهسواریان راستی با عنوان «Der Islamische Gedanke im Koran» انجام شده و توسط انتشارات بین‌المللی الهدی در سال ۲۰۰۰ (۱۳۷۹) منتشر شده‌است. این کتاب توسط همین ناشر در سال ۱۹۹۶ (۱۳۷۵) به ترکی آذری ترجمه و چاپ شد.[9] کتاب در سال ۱۳۶۳ (۱۹۸۴) به زبان ترکی استانبولی با مترجمی محمد توپراک و عنوان «Genel hatlatiyle:Kur’anda islami dusunce» به وسیله سازمان تبلیغات اسلامی منتشر شد.[9][14] مرکز فرهنگی اسلامی اروپا (به سفارش رایزنی فرهنگی ایران در ایتالیا) در سال ۱۳۶۶ (۱۹۸۷) ترجمه ایتالیایی کتاب را در ۶۰ صفحه در شهر رم با عنوان «il modello del pensiero islamico nel corano» منتشر کرده‌است.[9][15] حسین ماشینگویی نیز این کتاب را در ۷۸ صفحه به چینی برگردانده و از سوی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در پکن به چاپ رسیده‌است.[16]

• کتاب‌شناسی سید علی خامنه‌ای
• سیدعلی خامنه‌ای

• ماجرای کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن»