دریاچه بختگان

دریاچهٔ بختگان (به همراه دریاچه طشک در شمال و دریاچهٔ مهارلو در غرب آن). نگاره توسط خدمهٔ شاتل فضایی دیسکاوری، مأموریت اس‌تی‌اس-۹۲. تاریخ: ۱۰/۲۲/۲۰۰۰.

منشأ آب این دریاچه رود کر و رودخانهٔ کوچک «سیوند» است. این رودخانه در داخل دره‌ای به نام «سیوند» (یا «تنگه بلاغی») جریان دارد. «سیوند» نام روستایی بزرگ و خوش‌آب و هوا در مسیر راه شیراز به اصفهان (در میانه راه تخت جمشید به پاسارگاد) می‌باشد. سیلاب رود «سیوند» در انتهای مسیر خود در محلی به نام پل خان به رود کُر پیوسته و از آن جا به دریاچه بختگان می‌ریزد.

تصویری از دریاچه خشک شده بختگان در اثر احداث بی‌رویه سد و حفر بی‌رویه چاه آب

ساختن سد درودزن سبب کاهش ورودی آب رودخانه کُر به دریاچه بختگان شده‌بود. در نتیجه، ورودی آب به این دریاچه به سیلاب‌های منطقه (آباده طشک، خیر، نیریز، خرامه و ارسنجان) محدود شده‌بود.

سپس با احداث سد سیوند بر روی رود سیوند در تنگه بلاغی، سیلاب‌های رودخانه «سیوند» هم به رود کُر نرسید و در نتیجه به این دریاچه نیز آبی وارد نشد. به نظر کارشناسان، وجود سه سد درودزن، سیوند و ملاصدرا در بالادست تالاب بختگان بر روی رودخانه‌های کُر و سیوند که منبع اصلی تأمین آب این دریاچه است، موجب خشک شدن این حوضه آبی شده‌است.[1]

به دنبال این رویداد، پیوستگی میان دریاچهٔ طشک و دریاچهٔ بختگان از میان رفت. از میان رفتن این پیوستگی، سبب شده که روند خشک شدن دریاچهٔ طشک شتاب زیادی بگیرد. هم‌اکنون نیز شوری دریاچهٔ طشک به ۱٬۲۰۰ واحد رسیده که حدود ۴ برابر سال‌های گذشته‌است.

پیش از وقوع این رویداد، پیش‌بینی شده بود که فاجعه‌ای زیست‌محیطی در انتظار زمین‌های پیرامون دریاچهٔ بختگان است. بر طبق این پیش‌بینی، چاه‌های پیرامون این دریاچه، نخست شور خواهند شد (برخی از این چاه‌ها هم‌اکنون شور شده‌اند) و سپس تلخ خواهند شد (یعنی زه دریاچه را خواهند کشید). بدین ترتیب آب باقی‌مانده در چاه‌های موجود، نه تنها کوچک‌ترین سودی برای کشاورزی نخواهند داشت بلکه در آینده باعث ناباروری زمین‌های کشاورزی خواهند شد.[2] ضمن آنکه، برای بازگشت به شرایط اولیه، به حداقل چند ده سال زمان نیاز است.

از سوی دیگر، با خشک شدن این دریاچه، دیگر بخار آب از دریاچه برنخواهد خواست و در نتیجه محصولات کشاورزی نیریز و استهبان (به ویژه انجیر و بادام) به شدت کاهش خواهد یافت.[3]

روی دیگر این فاجعه، زمین‌های شوره‌زاری است که به جای دریاچه به چشم می‌خورد و با وزش هر نسیمی، نمک‌های آن همچون پرده‌ای بر روی زمین‌های کشاورزی کشیده می‌شود و حتی اگر آبی از چشمه‌سارها برای زمین‌ها باقی‌مانده باشد دیگر زمین‌های شوره‌زار استعداد چندانی برای شکوفایی ندارند. گذشته از این، نمک‌های بادآورده برای تندرستی انسان‌های ساکن اطراف و جانوران اهلی و وحشی هم زیان‌آور است و بیماری‌های پوستی، ریوی و چشمی افزایش می‌یابد.

با خشک شدن دریاچهٔ بختگان، پرندگان مهاجر و کوچ‌کننده هم دیگر به سوی بختگان نیامده، در نتیجه اکوسیستم بهم خورده و کویر، به‌عنوان مهمان ناخوانده، به معنای حقیقی آن واقعیت تلخ منطقه شد؛ که البته برخی از آنان دریاچهٔ پشت سد سیوند را برای زندگی برگزیده‌اند. بسیاری از متخصصان بر این باورند که چون آب رود سیوند به بیرون از ایران یا به سمت شن‌زارهای بی‌حاصل کویر لوت نمی‌رفت، لذا احتیاجی به احداث سد سیوند نبود. در واقع احداث سد سیوند سبب شد آبی که در دریاچهٔ بختگان گرد می‌آمد و در کشاورزی و دیم‌کاری و دامپروری به کار می‌رفت به پشت سد سیوند منتقل شد و به کشاورزان و مردم ناحیه‌ای دیگر داده شد؛ یعنی تقریباً کاری عبث و بیهوده.

دیده‌بان محیط زیست ایران گزارش داد که حدود ۲۰۰۰ جوجه فلامینگو در میان نمک‌زارهای دریاچهٔ بختگان تلف شدند.

کمپینی با نام ما صدای بختگان هستیم توسط یک فعال اجتماعی محیط زیستی با نام سعید خادمی ایجادشده‌است که مورد استقبال هزاران‌نفر از مردم منطقه قرار گرفته‌است و رویکرد آن تسریع و تسهیل احیای دریاچه بختگان است. همچنین سازمان حفاظت محیط زیست استان فارس اعلام کرد در شرایط کنونی و با توجه به شدت خشکسالی، احیای بختگان به حداقل ۲۵۰ میلیون مترمکعب حق آبه نیاز دارد. با پیگیری‌های صورت گرفته میزان ۲۰ و ۵ میلیون مترمکعب حق آبه به بختگان تخصیص داده شده‌است که این میزان به هیچ عنوان کافی نیست.[4]

1. ماهنامه آناهید، شماره ۷، شهریور ۸۴.
2. روزنامه عصر مردم، ۱۷ شهریور ۸۴.
3. سایت ایران امروز، دکتر علی حصوری، ۱۵/۶/۸۴.
4. خبرگزاری مهر دریاچه بختگان کاملاً خشک شد.