مسجد جامع یزد

نقشه مسجد جامع یزد
ماکسیم سیرو، سال ۱۳۱۵ خورشیدی

مسجد جامع کبیر یزد، یکی از شاهکارهای تاریخی ایران بوده که در هر گوشه و کنار آن، یادگارهایی از دوران گوناگون برجای مانده‌است. تاریخچه و ساخت مسجد جامع از دوران پیش از اسلام آغاز شده و پایان کار آن به دهه اخیر برمیگردد.[2] این مسجد یکی از زیباترین مساجد دورهٔ تیموری است که از نظر کاشی‌کاری، سَردَر رفیع، منارهها و کتیبهٔ آن در عداد زیباترین شاهکارهای معماری قرن نهم هجری قمری می‌باشد. ارتفاع مناره‌ها 52 متراست و گرچه ساختمان اصلی مسجد را به قبل از دورة تیموری نسبت می‌دهند ولی ساختمان فعلی بر طبق کتیبه‌های موجود نشان می‌دهد که در دورهٔ تیموری بنا گردیده‌است. کتیبه‌های مسجد یکی به خطّ کوفی آجری و دیگری به خطّ ثلث سفید بر روی کاشی لاجوردی است. در متن کتیبه سَردَرْ، نام شاهرخ تیموری و سلطان جهانشاه و تاریخ ۸۶۱ هجری قمری خوانده می‌شود. دردوران پیش از اسلام درمکان کنونی مسجد جامع، احتمالاً آتشکده ساسانی برپابوده که تا دوران پس از اسلام نیز دوام داشته‌است.[2] بنای کنونی مسجد با وسعتی حدود ۱۰٬۰۰۰ مترمربّع مشتمل بر سَردَر ورودی و جلوخان، صحن وسیع، رواقهای جانبی صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستانهای طرفین آن، شبستان بزرگ ستون‌دار، کتابخانه، تزیینات غنیّ و زیبا و کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های تاریخی و غیر تاریخی است.[3] خاورشناسی به نام ماکسیم سیرو اعتقاد دارد نخستین مسجدی که به جای آتشکده، به نام مسجد عتیق شکل گرفته، مربوط به سده‌های اولیه اسلام است.[2]

پیشینه تاریخی: قدیمی‌ترین تاریخی که برای انجام فعالیت‌های مذهبی-اسلامی، در بخشی از فضای کنونی مسجدجامع یزد ذکر می‌شود، متعلق به نیمه دوم قمری است. احداث مسجدجامع را نیز مربوط به نیمه دوم سده سوم قمری، در زمان حکومت «عمرولیث» و در عصر صفاریان یا قبل از سلاجقه می‌دانند، مسجدی که در ترسیم ماکسیم سیرو دارای انحراف قبله بود. درسده چهارم قمری، مسجدجامع یزد در حومه شهر قرار داشته، که در واقع در کنار آتشکده زرتشتی بنا شده بود.[2]

نگاره‌ای از زیر گنبد و سقف مسجد جامع یزد.
سبک معماری مسجد جامع یزد به شیوه آذری است. کاشی‌های آبی، زرد، کبود و سبز در زیر گنبد عظیم مسجد، فضایی خنک را در ذهن بیننده خلق می‌کند.

این مسجد به چند دلیل حایز اهمیّت است: نخست آن که قدیم‌ترین نمونهٔ معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیّهٔ یزد از آن تقلید شده‌است؛ این طرح مرکّب از یک مقصورهٔ گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده‌است. چهارگوش بودن پلان مسجد برگرفته از الگوی معماری کعبه است. بنایی کاملاً قدسی و متعالی در اسلام دارد و به عنوان نمادی کیهانی در الگوهای معماری مسلمین مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تاکسیِ شهر یزد و نمایی از مسجد جامع

به نقل از استاد پیرنیا این گنبددارای دوپوسته می‌باشد که پوشش درونی گنبد که متناسب با اقتضائات فضایی و اجرایی معماری داخلی مسجد شکل می‌گیرد، شرایطی را به وجود می‌آورد که با پوشش بیرونی که متناسب با اقتضائات بیرونی شکل می‌گیرد، متفاوت است.[2] دیگر ویژگی مهمّ بنا کاربرد وسیع تاق‌های سراسری (تاق و تویزه) در شبستان‌هاست که با کاشی معرّق همراه‌است. نکتهٔ قابل توجّه دیگر در ساختمان مسجد جامع یزد، مسئلهٔ ایجاد روشنایی غیر مستقیم به وسیلهٔ انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارهاست. همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آن که از قسمت‌های مهمّ مسجد به‌شمار می‌رود، بی‌نهایت ارزنده و جالب است[3] نحوه شکل‌گیری مسجد: مسجد فعلی برجای سه مسجدی بنا شده که درقرون متمادی، در جوار یکدیگر ساخته‌اند. این سه نهایتاً در دوره قاجاریان به مسجدی واحد باصحن وسیع تبدیل شده‌است.[2]

• 
  مسجد جامع یزد
• 
• 
  مسجد جامع یزد
• 
• 
  مسجد جامع یزد
• 
  مسجد جامع یزد
• 
  مسجد جامع یزد در روز
• 
  مسجد جامع یزد در شب
• 
  صحن مسجد جامع یزد
• 
  مسجد جامع یزد در شب

تصویر مسجد جامع یزد روی اسکناس دویست ریالی

• آرشیو کتابخانه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
• کتاب مسجد جامع کبیر یزد، به کوشش حسین مسرت، زیر نظر بهرام رضایی چراتی.انتشارات اندیشمندان یزد، ۱۳۹۱.
• اسلامی، فاطمه و دیگران: شاهکار فیروزه‌ای کویر (مسجد جامع کبیر یزد از ظهور تا شکوه)، تهران: ورای دانش، ۱۳۸۸، ص ۲۵٬۶.
• ویلبر، دونالد: معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه: عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶، ص ۱۷۲.
• ابن حوقل، ابوالقاسم: صورةالارض؛ ترجمه: جعفر شعار، تهران: بنگاه فرهنگ ایران، ۱۳۴۵، ص ۴۹.
• گنج‌نامه (مساجد جامع، بخش دوم)، ۱۳۸۳، زیرنظر: کامبیز حاجی قاسمی، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ص ۱۶۹.

• مقاله جامع یزد به قلم علی جندقی یزدی
• تاریخچه مسجد جامع یزد

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ مسجد جامع یزد موجود است.