عسل

اکثر میکروارگانیسم‌ها نمی‌توانند در عسل رشد کنند و به همین دلیل عسل بسته‌بندی شده حتی پس از هزاران سال فاسد نمی‌شود.[14][15] در گذشته مصری‌ها و یونانی‌ها، مردگان خود را با عسل مومیایی می‌کردند.

پیشینه کاربرد عسل در مصر دست‌کم به ۲۲۰۰ تا ۲۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. مصریان قدیم از عسل دست‌کم به صورت ۹۰۰ فراورده بهره می‌برده‌اند. فراورده‌های سالانهٔ عسل در جهان حداقل ۳۰۰٫۰۰۰ تن است.

عسل در زندگی روحانی، اجتماعی و اقتصادی مصریان باستان نقش مهمی بازی می‌کرده‌است. از حکایت‌های به‌جا مانده در پرستش‌گاه‌ها و آرامگاه مردگان چنین بر می‌آید که عسل در آن روزگار از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در سنن قدیمی با اشاره به اهمیت دارویی عسل، به بیماران جهت درمان تجویز می‌شد. مصریان قدیم ترکیبی از جو، عسل و گندم تهیه و به جای الکل استفاده می‌کردند.

یونانیان باستان تصور می‌کردند که خدایان چون خوراک بهشتی می‌خوردند، فناناپذیر و ابدی گشته‌اند. آن‌ها ایمان داشتند که عسل یکی از اجزای مهم این خوراک بهشتی است.

ابوعلی سینا ۱۰۰۰ سال پیش در کتاب قانون خود نسخه‌های زیادی بر پایه عسل و موم آن تجویز کرده‌است.

بقراط پدر پزشکی و بنیان‌گذار طب یونان ۲۵۰۰ سال پیش در مورد عسل چنین گفته‌است: هر دارویی از مواد غذایی درست می‌شود و متعاقب آن هر غذایی نیز جانشین دارو می‌گردد، عسل پاسخگوی این دو شرط است.

موریس مترلینک در مورد عسل گفته: همین امروز اگر زنبور عسل از بین برود، هزاران نوع از گیاهان از بین خواهد رفت و از کجا معلوم که تمدن از بین نرود.

برای تولید فقط ۱ کیلوگرم عسل طبیعی به بیش از ۱ میلیون گل و بیش از ۴۰ هزاربار پرواز زنبورها نیاز است.[16] هر زنبور در هر بار پرواز نزدیک به ۴۰ میلی‌گرم نکتار با خود حمل می‌کند.

ویژگی مهم عسل آن است که در طولانی مدت فاسد نمی‌شود. برای نگهداری بعضی مواد به دور از فساد هم از آن استفاده می‌شود مثلاً شاه‌توت را با آن مخلوط می‌کنند و هر چند روز یک بار آن را وارونه می‌کنند تا عسل به همه جای آن برسد و بدین طریق شاه‌توت تا یک سال فاسد نمی‌شود.[17] دیگر آنکه این ماده فقط در صورتی ارزش غذایی خود را از دست می‌دهد که بیش از ۶۰ درجه حرارت ببیند.

عسل تنها ماده غذایی طبیعی است که فاسد نمی‌شود.[18]

وزن مخصوص عسل در دمای ۲۰ درجه سلسیوس حدود ۱٫۴ – ۱٫۴۲ و PH متوسط آن در حدود ۳٬۹ است اما می‌تواند در بازهٔ ۳٬۴ تا ۶٬۱ متغیر باشد[19]؛ بنابراین با وجود این که عسل یک ماده اسیدی است، ولی به علت شیرینی خاص، حالت اسیدی آن محسوس نیست.

مقایسه روند تولید جهانی عسل طبیعی - چین با شیبی تند هر ساله در حال افزایش تولید خود است در حالیکه تولید عسل طبیعی درآمریکا روندی نزولی داشته‌است. تولید عسل در ایران نیز از سال ۲۰۰۴ روندی رو به رشد داشته‌است.[20]

تولید عسل از جمع‌آوری شهد گیاهان آغاز می‌شود. عسل را می‌توان از زنبورهای وحشی یا از کندوهای اهلی جمع‌آوری کرد، به‌این‌صورت که زنبور عسل، شهد شیرین را از جام گل‌ها جمع می‌کند و با تغییر ساختار آنها، آن‌ها را به شکل محلولی عالی، غلیظ و پرانرژی درمی‌آورد. به‌طور متوسط یک کندو سالانه حدود ۲۹ کیلوگرم (۶۵ پوند) عسل تولید می‌کند.[21] برای جمع‌آوری عسل از یک کندو، زنبورداران معمولاً از دود استفاده می‌کنند. سپس شانه‌های کندو برداشته شده و عسل آن توسط دستگاه استخراج عسل یا همراه با خود شانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. عسل معمولاً فیلتر می‌شود تا موم و سایر بقایای آن پاک شود. قبل از اختراع کندوهای دست‌ساز، زنبورهای عسل اغلب قربانی جمع‌آوری عسل می‌شدند. زنبورداران قبل از جمع‌آوری عسل اطمینان حاصل می‌کنند که زنبورهایشان غذای کافی برای زنده ماندن در زمستان را دارند و این کار را با گذاشتن مقداری عسل در کندوی عسل یا با تهیه آب قند یا شکر کریستالی برای آنها انجام می‌دهند. مقدار مواد غذایی لازم برای زنده ماندن در زمستان به نوع زنبور و طول و شدت زمستان‌های آن منطقه بستگی دارد. بسیاری از گونه‌های جانوری علاقهٔ زیادی به عسل دارند.[22] زنبور عسل شهد گیاهان را در هنگام جمع‌آوری، به‌طور موقت در عسلدان خود جمع می‌آورد و در هر نوبت پرواز برای جمع‌آوری شهد، حدود ۴۰ میلی‌گرم شهد را به کندو حمل می‌کند.

بازار جهانی عسل طبیعی در سال ۲۰۱۹ برابر ۶۰۶٫۲ میلیون دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ به ۹۲۳٫۶ میلیون دلار برسد.[23]

تولید جهانی عسل طبیعی - ۲۰۱۷
کشور	تن
چین	۵۴۳٬۰۰۰
ترکیه	۱۱۴٬۴۷۱
آرژانتین	۷۶٬۳۷۹
ایران	۶۹٬۶۹۹
ایالات متحده آمریکا	۶۶٬۹۶۸
اوکراین	۶۶٬۲۳۱
روسیه	۶۵٬۶۷۸
هند	۶۴٬۹۸۱
جهان	۱٬۸۶۰٬۷۱۲
منبع: FAOSTAT[24]

ترکیبات و نوع عسل، بسته به نوع تغذیه زنبورعسل و نوع گل‌های مورد استفاده، متفاوت است. درصد آب موجود در عسل‌ها، به شرایط اقلیمی و میزان رطوبت منطقه بستگی دارد. در مناطقی که میزان رطوبت هوا بالاتر است، درصد آب عسل بیشتر است. برای مثال عسل‌های شمال رقیق‌تر از عسل‌های شمیران تهران است. درصد آب عسل با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه استقرار کندوها، می‌تواند تا حدود ۲۵ نیز بالا رود. به این ترتیب از لحظه شهد آوری تا تولید عسل، دو مرحله انجام می‌گیرد. مرحله اول زنبوران هم به‌طور فعال هم به‌طور انفعالی آب را از محلول رقیق شهد که به‌طور معمول دارای ۶۰ درصد آب است، جدا می‌کنند. (آب شهد گل‌ها بین ۵۰ تا ۸۰ درصد متغیر است). برای مرحلهٔ دوم باید گفت قند مسلط در شهد، ساکاروز است که با فعالیت آنزیمی به دکستروز و لوولوز تبدیل و ظاهراً با مقادیر کمی از سایر قندها طی این مرحله ترکیب می‌شوند. درنتیجه محلول غلیظی از قندهای ساده که ماده حل شده آن بیش از حل نشده هاست، ماده‌ای مغذی به نام «عسل» به وجود می‌آید.

عسل‌های دارای منبع گیاهی متفاوت دارای رنگ و طعم متفاوت بوده و به مقادیر نه زیاد متفاوت، حاوی قندها (ساکاروز، لوولوز، دکستروز، مالتوز و غیره) و حاوی اسیدها، پروتئین‌ها، پیک مان‌ها، مواد معطر و خوشبوکننده وهم‌چنین املاح (نظیر سدیم، گوگرد، منیزیوم، فسفر، کلر، پتاسیم، سیلیکا و غیره) آنزیم‌ها (مانند دیاستاز، گلوکز اکسیداز، کاتالاز، فسفاتاز و انورتاز) و هم‌چنین حاوی ویتامین‌ها (پرودوکسین، فولیک اسید) و غیره می‌باشند.

میزان املاح معدنی در انواع مختلف عسل متفاوت است و عسل‌های تیره املاح معدنی بیشتری دارند که مهم‌ترین آن‌ها کلسیم، پتاسیم، سدیم، منگنز، آهن، مس، فسفر، منیزیم و گوگرد است.[25] عسل دارای انواع پروتئین، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی مثل اسید فرمیک و مشتقات کلروفیل و مقداری آنزیم و رایحه‌های معطر است.

عسل را معمولاً به چند طریق تقسیم‌بندی می‌کنند:

1. یکی براساس منبع اصلی گیاهی که عسل از شهد آن ساخته شده‌است. مانند عسل گز، عسل آویشن، عسل گون، عسل بهار نارنج، عسل سدر، وغیره؛ ولی به علت متنوع بودن گیاهان منطقه استقرار کندوها، عسل‌های به دست آمده کم‌تر تک‌گلی بوده و بیشتر از چندین گیاه تولید می‌شوند. اگر اصطلاحاً می‌گویند عسل گز یا عسل آویشن، احتمالاً منظور این است که بیش‌ترین شهد از نباتات گز و آویشن وارد عسل شده‌است. در سال ۱۹۴۸ مؤسسه فائو (F.A.O) اعلام کرد که «نمی‌توان عسل را بر اساس نام گیاه نام‌گذاری نمود، مگر در جایی که پوشش گیاهی منطقه منحصر به یک گیاه یا تک‌گلی باشد.»
2. بر اساس نام منطقه استقرار کندوهاست. مانند عسل زنجان، عسل قوچان عسل دلفان، عسل گلپایگان، عسل خان‌کندی عسل سبلان عسل اردبیل عسل فیروزکوه، عسل خوانسار، عسل نجف آباد (اصفهان)، عسل گرمابدر، عسل پلور (دماوند)، عسل تهران، عسل وحشی جنوب، عسل خشک (خشکو)، عسل سهند، عسل رابر، عسل فارس و عسل منطقه زیوه تیل در شمال غربی شهرستان شبستر. برای هریک از این مناطق تقسیم‌بندی دیگری نیز اضافه می‌کنند؛ مثلاً می‌گویند «عسل بهاره تهران» و «عسل پائیزه تهران» منظور از عسل بهاره عسلی است که اکثراً از نباتات بهاره و شهد درختان میوه حاصل شده و تا شکفتن گل‌های درختان اقاقیا ادامه دارد. عسل پائیزه عسلی ست که از نباتات تابستانی و پائیزه که معمولاً بعد از اقاقیا رشد می‌کنند، تولید می‌گردد.

تقسیم‌بندی‌های دیگری هم برای عسل در نظر می‌گیرند.

رنگ عسل با توجه به سرچشمه اصلی شهد از سفید روشن تا سیاه دگرگون است؛ رنگ عسل با توجه به شهد مورد استفاده زنبور عسل، منطقه برداشت و مدت نگهداری متفاوت می‌باشد. هیچ تفاوتی از نظر کیفیت بین عسل‌های تیره و روشن وجود ندارد؛ بنابراین، آنچه به نادرست بین مردم شایع شده‌است که عسل زنبوران مادر (یعنی جمعیت زنبور عسل با ملکه مسن) تیره و غلیظ است، اما عسل زنبوران جوان (یعنی بچه کندوها)، روشن و رقیق است، پایه علمی ندارد. برای نمونه:

اغلب عسل‌هایی که رنگشان تیره است، از لحاظ املاح معدنی غنی‌تر می‌باشد.[26]

در سال ۱۳۹۶ عسل سبلان اردبیل به عنوان یکی از ۱۰ محصول راهبردی کشور به ثبت جهانی رسید.[27] درسال ۱۳۹۸ عسل سبلان اردبیل در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسید.[28][29]

تصور غلط و رایج در ایران این است که عسل شکرک زده، سفت شده و رس‌کرده را تقلبی می‌دانند. برخی دیگر نیز رنگ عسل یا نحوه جریان آن هنگام ریخته شدن را ملاک تشخیص می‌دانند. اما عسل طبیعی و خالص را فقط می‌توان در آزمایشگاه‌های مواد غذایی از انواع تقلبی تشخیص داد و حتی حضور بر سر کندو نیز کمکی به تشخیص نمی‌کند. تنها روشی که تا حدودی می‌تواند به شناخت عسل کمک کند این است که آن را داخل یک لیوان آب سرد بریزید. اگر قطره‌های عسل حل نشدند و ته‌لیوان ته‌نشین شدند، عسل اصل است، اما اگر عسل در آب حل و ذرات آن به صورت رشته‌هایی در آب ناپدید شدند، احتمال اینکه آن عسل تقلبی باشد بیشتر است.

تقلب در ساخت عسل به روش‌های متنوعی انجام می‌شود مثلاً مواد گلوکزی را در آب و شیره گیاهان حل می‌کنند و به‌صورت عسل درمی‌آورند یا آنکه که به جای گیاهان، زنبورها را با آب قند تغذیه کنند.[30] اصولاً تقلب در عسل به دو شیوه انجام می‌شود:

عسل تأثیرات مختلفی بر روی بدن دارد و این امر بستگی به نوع مصرف شما دارد. امروزه از عسل برای درمان سرفه، تقویت حافظه، درمان زخم‌ها، درمان کم خونی، معالجه فشارخون، درمان اگزما و… استفاده می‌شود.[31]همچنین عسل به همراه مویز سیاه ناراحتی‌های گلو و سینه را التیام می‌بخشد.[26] یکی از مهم‌ترین خاصیت‌های درمانی عسل، کمک آن به جذب بهتر دارو یا غذایی است که همراه با عسل میل می‌شود. به نظر می‌رسد این حقیقت، عامل اصلی وجود عسل به عنوان جزء جدایی ناپذیر اغلب داروهای ترکیبی طب سنتی از جمله نسخه‌های ابو علی سینا در کتاب قانون است.
عسل دارای خاصیت آنتی‌اکسیدان می‌باشد و می‌تواند عوامل مضر شیمیایی و رادیکال‌های آزاد را که منجر به بروز سرطان می‌شوند را ازبین ببرد. آنتی‌اکسیدان موجود در عسل نه تنها رادیکال‌های آزاد را ازبین می‌برد بلکه به رشد بافت‌های جدید نیز کمک می‌کند.[32]

سازمان جهانی بهداشت (WHO) به عسل به عنوان تسکین دهنده (ماده‌ای که تحریک و التهاب را کاهش می‌دهد) اعتقاد دارد که به تسکین سرفه به دلیل استفاده از عسل به عنوان یک غشای محافظتی بر روی گلو کمک می‌کند.

خاصیت ضد باکتریایی از ویژگی‌های اصلی عسل است که به خواص فیزیکی، فعالیت‌های آنزیمی و فاکتورهای غیر آنزیمی وابسته است. همچنین عسل خاصیت ضد اکسیدانی دارد. عسل باعث ترمیم مخاط آسیب دیده شده و رشد بافت‌های تازه را با خاصیت ضد تورمی خود تحریک می‌نماید.[33]