ارمنی‌ستیزی

پژوهش‌های بسیار زیادی دربارهٔ نسل‌کشی ارمنیان انجام شده و می‌شود؛ که قریب به اکثریت آن‌ها وقوع چنین نسل‌کشی را واقعی و انکارناپذیر می‌دانند.[4] امروزه کشور ارمنستان خواهان به رسمیت شناختن این نسل‌کشی است اما دولت ترکیه علی‌رغم عدم انکار وقوع چنین واقعه‌ای از پذیرفتن این واقعه با عنوان «نسل‌کشی» خود داری کرده و وجود سیاست سیستماتیک برای نابودی ارمنیان را قبول ندارد. ترکیه معتقد است که در آن سال‌ها علاوه بر ارمنی‌ها ترکهای بی دفاع نیز قربانی آشفتگی‌ها شده‌اند.[5]

صاحب منصب‌های تُرک اجازه وارسی آرشیو تاریخ جنگ را به گروه مستقل تحقیقاتی تاریخ را ندادند.

همزمان با نسل‌کشی و اخراج ارمنیان از ارمنستان غربی در سال های۱۹۱۵ و۱۹۱۶ م، نه تنها اموال قربانیان به تاراج رفت، بلکه کلیهٔ کلیساها و دیرها، که غیر از بناهای مذهبی، مراکز علمی و فرهنگی ارمنیان به‌شمار می‌آمدند و در آن‌ها آثار فرهنگی ارزشمندی وجود داشت، غارت شدند و بیش از بیست هزار نسخه کتاب‌های دست‌نویس که قدمتی چندین صدساله و گاهی بیش از هزار سال داشتند نیز از میان رفتند.

بعد از وقایع آن سال‌ها بناهای تاریخی، همچون خانه‌های متروکهٔ ارمنیان برای یافتن گنج‌های پنهان کندوکاو شدند، زیرا روستاییان تُرک و کُرد منطقه این باور را داشتند که ارمنیان با هدف بازگشت به خانهٔ خود کلیهٔ اموال قیمتی را در خانه‌هایشان پنهان کرده‌اند؛ لذا تخریب‌های انجام شده در این دورهٔ زمانی چندان گسترده و سازمان یافته نبود که باعث محو بناها شود.[6]

اولین ویرانگری‌های سازمان یافتهٔ ارتش ترکیه در پایان جنگ جهانی اول در آنی (شهر باستانی)، انجام شد.

موقعیت کلیساها اوایل قرن بیستم/موقعیت کلیساها در سال ۲۰۱۳م
Holy Apostles Monastery in the 1900s
کلیسای آراکلوتس در نزدیکی شهر موش در غرب دریاچه وان قرار دارد. کلیسای اولیهٔ آن در قرن چهارم میلادی بنا شده و سپس در قرن یازدهم میلادی به یک مجتمع مذهبی و علمی مهم ارمنستان تبدیل گردیده‌است. در این مکان قرن‌ها کتاب‌های دست‌نویس تهیه می‌کردند و کتاب‌های بسیاری از ملت‌های مختلف نیز به زبان ارمنی ترجمه می‌شدند. در اواخر قرن نوزدهم میلادی چاپخانه و مدرسهٔ آموزش کشاورزی در آن تأسیس کردند،[7] ولی تمامی آن‌ها در وقایع۱۹۱۵ م نابود شدند و دیر متروکه گردید. سپس تخریب تدریجی این بنا آغاز شد و سرانجام در دههٔ۱۹۶۰ م هدف گلوله‌های توپخانهٔ ارتش ترکیه قرار گرفت.[8]

دولت ترکیه بعد از اشغال شش ولایت ارمنی ترکیه، در ۱۹۱۵م، اقدام به از بین بردن تمامی آثاری که از ارمنیان در دورانهای مختلف تاریخی در این منطقه به وجود آمده کردند. از جملهٔ این اقدامات تغییر اسامی اراضی اشغالی از ارمنی به تُرکی است تعدادی از این اسامی:[9][10][11]

بر طبق اسناد موجود دولت ترکان جوان طی سال‌های ۱۹۱۴–۱۹۱۸م ضمن مصادرهٔ دارایی‌های غیرمنقول ارمنیان، که شامل ۲٬۰۵۰ کلیسا و ۲۰۳ صومعه بوده، بسیاری از آنان را تخریب کرده در حالی که طبق گزارش اسقف اورمانیان،[پانویس 1] خلیفهٔ وقت ارمنیان استانبول، در ۱۹۱۲م ۲٬۲۰۰ کلیسا و دیر در ارمنستان غربی فعال بوده‌اند.

(چپ) کاخ ریاست جمهوری، محل اقامت رسمی رئیس‌جمهور ترکیه (مصطفی کمال آتاتورک) در اصل این املاک متعلق به ارمنی اُهانس کاسابیان می‌باشد. (راست) از اموال تصاحب شده از سوی ترکیه. زمینی که در آن پایگاه هوایی اینجرلیک ساخته شده متعلق به یک خانواده ارمنی بوده‌است.[16][17]

در گزارش ارائه شده از سوی بوغوس نوبار پاشا[پانویس 2] و آوتیس آهارونیان به کنفرانس صلح پاریس در ۱۹۱۹م شمار مراکز مذهبی و فرهنگیای که دارایی‌های آن‌ها به دست دولت عثمانی غارت و مصادره شده بود بالغ بر ۱٬۸۶۰ کلیسا، ۲۲۹ دیر، ۲۶ مدرسهٔ عالی، ۱٬۴۳۹ مدرسهٔ ابتدایی و ۴۲ یتیمخانه می‌شد که کلیهٔ آن‌ها تحت نظارت ۸۳ اسقف‌نشین در کل ارمنستان غربی فعالیت داشتند.[18]

در ۲۷ مه ۱۹۱۵م، تنها چند هفته پس از آغاز کوچ اجباری ارمنیان، مجلس عثمانی قانون مربوط به تبعیدیان را به قصد تصاحب دارایی‌های آنان تصویب کرد و کوشید تا به غارت دارایی‌های برجای مانده از ارمنیان، پس از تبعید، وجههٔ قانونی دهد.[19]

این قانون در ۱۰ ژوئن ۱۹۱۵م تصویب و در ۲۶ سپتامبر ۱۹۱۵م برای اجرا به کمیته‌های محلی مصادرهٔ اموال، در استان‌هایی که کوچ اجباری بومیان در آن‌ها به اجرا درمی‌آمد، ابلاغ شد. این قانون ارمنیان را (مردم کوچ داده شده) و دارایی‌های آنان را (اموال با میل خود رها شده و دارایی‌های بی صاحب) اعلام می‌کرد.

محل قتل هرانت دینک

هرانت دینک روزنامه‌نگار ترکیه‌ای ارمنی‌تبار در ژانویهٔ ۲۰۰۷، به‌دست (اوگون ساماست)، یک ملی‌گرای و دست‌راستی تندرو ۱۷ سالهٔ تُرک به ضرب گلوله دراستانبول ترور شد. او برای مطرح کردن اندیشه‌هایش در مورد نسل‌کشی ارمنیان سه بار بر اساس ماده ۳۰۱ قوانین ترکیه مورد محکومیت قرار گرفت و در ۷ اکتبر ۲۰۰۵ بر اساس رأی دادگاه قضایی (شیشلی) به شش ماه حبس محکوم شد. البته، پیش از آن نیز بر اساس ماده ۳۰۱ دو بار به پای میز محاکمه کشانده شده بود که یک بار محکوم و بار دیگر تبرئه شده بود.

او در مورد مسئله ارمنی و کشتار دسته جمعی ارمنیان نظرات نو و بدیعی را مطرح کرد. هدف اصلی او ارائه راه حلی برای پایان دادن به موضوع مورد اختلاف ارمنیان و تُرک‌ها طی چندین دهه اخیر بود. دینک بانی عقیده‌ای خاص برای تحقق این مسائل بود و در این راه از هیچ تلاشی دریغ نکرد.

سواک شاهین، سرباز ارمنی‌تبار ارتش ترکیه، در روز ۲۴ آوریل ۲۰۱۱ میلادی سالروز نسل‌کشی ارمنیان توسط ترکیه توسط (کوانچ آقا اوغلو)، سرباز هم خدمتی اش، به قتل رسیده بود.[20][21] (هلیل اکشی)، سربازی که شاهد قتل سواک شاهین بوده‌است، در دادگاه اعلام نموده‌است که به دلیل فشارها و تهدید صورت گرفته از سوی خانواده قاتل، شهادت اولیه خود را تغییر داده بود. هلیل اکشی در شهادت اولیه خود به عمدی بودن قتل سواک شاهین اشاره کرده بود اما بعدها مدعی غیرعمدی بودن قتل شد. دادگاه رسیدگی به قتل سواک شاهین علی‌رغم شواهد موجود به نفع عمدی بودن این قتل (از جمله وجود شواهدی به نفع تمایلات نژادپرستانه فرد قاتل)، حکم به غیرعمدی بودن قتل مذکور داده و قاتل را فقط به ۴ سال و ۵ ماه حبس محکوم کرد.[22][23]

• ماده ۳۰۱ (قانون کیفری ترکیه)

مخالفت علیه ماده ۳۰۱ در آلمان مقابل سفارت ترکیه.

ماده ۳۰۱ قانون کیفری ترکیه، ماده‌ای قانونی است که با تعریفش از «خیانت به هویت ترکی و جمهوری ترکیه» باعث دستگیری یا تعقیب قضایی بسیاری از نویسندگان و روزنامه‌نگاران ترکیه شده‌است. این ماده، هرگونه زیر سؤال بردن هویت تٌرکی، تبار و موجودیت تاریخی تٌرک‌ها را از تٌرک‌های عثمانی گرفته تا دیگر اقوام تٌرک زبان را جرم می‌داند. با استناد به این قانون معمولی‌ترین انتقادها از عملکرد تبار تٌرک، حتی در گذشته‌های بسیار دور، توهین محسوب شود. این قانون دست سیستم قضایی را برای دستگیری بسیاری از روشنفکران و نویسندگان تُرک را به اتهام خیانت به هویت تٌرکی به خوبی باز گذاشته‌است.[24]

• نماز رهبران ترکیه در کلیسای تاریخی آنی (شهر باستانی)

روز اول اکتبر ۲۰۱۰م رهبر حزب افراطی راست حزب حرکت ملی ترکیه دِولِت باهچالی همراه دیگر رهبران و هواداران حزب در کلیسای نیمه‌ویران آنی نمار جماعت برگزار کردند. این کار آشکارا اقدامی تحریک‌آمیز بود در مقابله با مراسم دینی سالانه در کلیسای صلیب مقدس، جزیره آختامار که روز ۱۹ سپتامبر (۲۸ شهریور) برگزار شده بود. این اقدام با مجوز مقامات ولایت قارص اتفاق افتاد، هرچند پیش‌تر برخی از مقامات آن کشور اعلام کرده بودند که برگزاری نماز جماعت خلاف قانون اساسی ترکیه است.[25]

• مرز ترکیه و ارمنستان

ژیرایر لیباریدیان[پانویس 3] می‌گوید:

«این تصور که تا سال ۱۹۹۳ مرز ترکیه و ارمنستان باز بود غلط است. در دوره اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی این مرز هفته‌ای یک بار باز می‌شد تا قطار مسافری به ترکیه برود. بعد از فروپاشی شوروی رفت‌وآمد این قطار هم متوقف شد. بعد از آن مرز چند بار باز شد. در سال ۱۹۹۲ با دستور ویژه اجازه داده شد محموله گندم ۵۲ هزار تنی که از اروپا از راه ترکیه ارسال شده بود از طریق مرز دو کشور وارد ارمنستان شود. چند بار هم دولت ترکیه مرز را برای من گشود تا بتوانم برای شرکت در مذاکرات از آن عبور کنم. به‌طور کلی می‌توان گفت مرز ارمنستان و ترکیه همیشه بسته بوده‌است. نشستن پای میز مذاکره با ترکیه بدون پیش شرط و بدون جدا کردن مسئله شناسایی نسل‌کشی ارمنیان از گسترش روابط دیپلماتیک، برای ما هم دشوار بود. سرژ سرکیسیان از عبدالله گل تشکر می‌کند. در این صورت مسؤول شکست مذاکرات کیست؟ باقی می‌ماند نخست‌وزیر رجب طیب اردوغان و وزیر امور خارجه احمد داووداغلو. به نظر می‌رسد در ترکیه نسبت به این موضوع دو رویکرد سیاسی وجود دارد»

«ترکیه در آستانه سال ۲۰۱۵ میلادی در تلاش است تا ایروان را ترغیب به سازش‌هایی در برابر گشایش مرزها کرده و مطالباتی را که ممکن است در آستانه صدمین سالگرد نسل‌کشی ارمنیان از سوی ارمنستان ارائه گردند کاهش دهد. ترکیه در هراس از ایجاد اتحاد میان ارمنیان و کُردها در برابر خود، به تلاش‌های خود در رابطه با ارمنیان به موازات اقدامات برای صلح با کُردها ادامه می‌دهد. با این وجود علی‌رغم قرار گرفتن در موضع دفاعی ترکیه همچنان اقدام به طرح پیش شرط می‌کند. پس از اعلام خبر سفر داوداوغلو به ارمنستان وی در مصاحبه با روزنامه «صباح» بار دیگر پیش شرط‌هایی را برای عادی‌سازی روابط با ارمنستان تعیین کرده‌است. وی خطاب به ارمنستان عنوان کرده‌است. زمانی‌که شما از اشغال اراضی کشور همسایه خود دست بردارید، هیچ مانعی بر سر راه روابط دوستانه وجود نخواهد داشت. شاوارش کوچاریان معاون وزیر خارجه ارمنستان در واکنش به این اظهارات تأکید کرده‌است. بهتر است داود اوغلو در سفر به ارمنستان با حضور در بنای یادبود قربانیان نسل‌کشی ارمنیان نسبت به آن‌ها ادای احترام کند.»[26][27][28]

نگرانی دولت‌های خارجی از دستیابی جمهوری آذربایجان به تسلیحات و مهمات باقی‌مانده شوروی در قلمرو آن کشور بود. رافی هُوانسیان، در مسکو و در حضور آندره کوزیراف، حسین آقا صدیق اف، همتای آذربایجانی خود، را به قبول استقرار نیروهای کلاه آبی سازمان ملل یا نیروهای صلح مشترک کشورهای تازه استقلال یافته ترغیب می‌کرد.[39]

در ۲۵ فوریه ۱۹۹۲م، لوون تر-پتروسیان، بار دیگر خواستار دخالت رهبران چهارده کشور جهان برای جلوگیری از تشدید جنگ از سوی جمهوری آذربایجان و خصوصاً اقدامات بازدارنده روسیه در دستیابی آذربایجان به تسلیحات به جای مانده از روزهای حکومت شوروی در آن کشور شد. اعتقاد راسخ بر آن بود که ارمنستان هیچ گونه ادعای مرزی ندارد و حل مناقشه آرتساخ فقط در بطن مذاکرات مستقیم دولت آذربایجان و کادر رهبری قره باغ ممکن است.[40]

دخالت، میانجیگری و وساطت سازمان‌ها و دولت‌های دیگر مانع ادامه و تشدید خون‌ریزی نشد چرا که شاید فاجعه جنگ همیشه هم‌زمان با مذاکرات صلح به اوج خود می‌رسد. رخدادهای خوجالو نیز از این قاعده مستثنا نبود.

خوجالو مسلماً شاهد اسف بارترین رخدادهای مناقشه قره باغ بوده‌است. درطی هیچ‌یک از عملیات جنگی این تعداد از افراد بی دفاع، خصوصاً زنان و کودکان، به هلاکت نرسیده‌اند. شمار کشته شدگان تا به امروز نیز به درستی اعلام نشده‌است.

دولت جمهوری آذربایجان از ۱۹۸۸م ترک‌های مسختی اخراج شده از ازبکستان را در خوجالو اسکان داده بود.[41][42] نیروهای جمهوری آذربایجان مستقر در خوجالی توسط ب‌ام-۲۱ گراد و راکت اندازها شهر استپاناکرت را مورد هدف قرار می‌داد. در استپاناکرت بیش از ده‌ها نفر از ساکنان شهر جان خود را از دست دادند و زخمی شدند. ۴۵۰۰ بمب، ازجمله سه هزار موشک گراد، در طول فقط چند ماه بیش از ۸۰ در صد شهر استپاناکرت را ویران کرده بود. تعداد تلفات ۱۱۱ نفر و زخمی‌ها ۳۳۲ نفر از بین ساکنان شهر گزارش شد.[43]

روبرت کوچاریان، بر این اعتقاد بود که دو طرف درگیری معمولاً عملیات خود را از مناطق مسکونی دور نگه می‌دارند ولی ارتش آذربایجان خوجالو را مرکز عملیات تهاجمی خود قرارداده بود و از چهار ایستگاه موشکی گراد مستقر در این شهر اقدام به بمباران مداوم شهر استپاناکرت می‌کرد. شلیک موشک‌ها از مرکز مسکونی شهر خوجالو، بنابر قانون جنگ، خود شهر خوجالو را به هدف اصلی آتش دشمن تبدیل کرد و طبیعتاً منجر به قتل ساکنان بی گناه شهر شد.

ساموئل بابایان، از فرماندهان قره باغ، تعبیر دیگری از رخدادها داشت. او می‌گوید که: <<بستر رودخانه کارکار به منزله دالان امن خروج ساکنان غیرنظامی از خوجالو به طرف شهرستان آقدام، از سوی رزمندگان ارمنی مشخص شده بود و از آن محافظت می‌شد. آنچه که انتظارش نمی‌رفت اتفاق افتاد. ساکنان بی دفاع خوجالو، که از میان سنگرهای ما در طول دالان امن خروج به سمت شهر آقدام در حرکت بودند، از رو به رو با آتش سربازان جبهه ملی آذربایجان، که از طرف شهر آقدام به طرف ما گشوده شده بود، مواجه شدند.>>[44] در ادامه می‌نویسد: «شرایط برای جلوگیری از خروج شش هزار تن از ساکنان بی دفاع و کشتار دسته جمعی آن‌ها برای ما فراهم بود ولی فرماندهی ما به عمد عملیات را برای چند روز به تعویق انداخت و دالان فرار را برای ساکنان غیر مسلح خوجالو فراهم کرد.»

طبق اطلاعاتی که (ویلسون گور)، مورخ کانادایی ارائه می‌دهد، نیروهای آذری مستقر در آقدام نیز اشتباهاً بر روی این بخت برگشته‌ها آتش گشودند.[45] باید توجه داشت که این عملیات در منطقه وسیعی در هنگام شب صورت می‌گرفته و تشخیص افراد مسلح از غیرمسلح اساساً غیرممکن و امکان اشتباه از سوی هر دو طرف زیاد بود.

چنگیز مصطفی یف[پانویس 7] می‌نویسد: «بسیار امکان داشته که واحدهای مسلح آذری مستقر در آقدام کوچ کنندگان را در تاریکی شب با مهاجمان ارمنی اشتباه گرفته و به روی آن‌ها آتش گشوده‌اند. سپس، برای پنهان کردن آثار اشتباه مرگبار خود، جسدها را تا حد غیرقابل شناسایی مثله و صبح روز بعد با بوق و کرنا ارمنیان را مسئول این جنایت معرفی کرده‌اند.»[46]

واقعیت اینست که قربانیان خوجالی در منطقه‌ای که تحت کنترل نیروهای آذری و ۱۱ کیلومتر دور از دسترس نیروهای دفاعی قره باغ بود به خاک افتادند. وقوع این فاجعه در زمانی بود که جنگ قدرت بین دولت وقت آذربایجان به رهبری ایاز مطلب‌اف و ابوالفضل ایلچی‌بیگ به اوج خود رسیده و طرفین از هیچ چیز برای ضربه زدن به یکدیگر رویگردان نبودند. اوضاع وقت خوجالی موقعیت ایدآلی را برای طرفداران ایلچی بیگ فراهم آورد.[47][48] واحدهای ارتش آذربایجان برخوردی سبعانه با افرادی که به سمت آقدام در حرکت بودند داشتند. چه طراحی شده و چه ناخواسته واحدهای رزمی آذربایجان باعث این تراژدی شدند.

ایرادی که پاره‌ای از سازمان‌های دیدبان حقوق بشر به نیروهای ارمنی می‌گیرند این است که ولو اینکه نیروهای آذری مردمشان را آگاهانه دم گلوله توپ گذاشته بودند و ولواینکه تشخیص افراد مسلح از غیر مسلح در آن هرج و مرج آسان نبوده، ارمنیان کلاً نمی‌بایستی روی آذری‌ها آتش می‌گشودند، چون به هرحال امکان داشت که افراد بی گناه در این میان قربانی شوند.[49]

سلیمان عباس اف، از ساکنان خوجالو، شکایت می‌کرد که: «چند روز مانده به جنگ خوجالو، بلندگوهای ارتش ارمنیان خبر حملة نهایی برای اشغال خوجالو و اختصاص دالان فرار برای ساکنان غیرنظامی دهکده را پخش می‌کردند و در حالیکه بالگردهای ارتش ما بارها بر فراز خوجالو در پرواز و ناظر بر اوضاع بودند، کسی را نگران سرنوشت خود نمی‌دیدیم. درآن شرایط نه فقط قدمی برای نجات ما برداشته نشد، هیچ کمکی دریافت نکردیم و بدتر از همه، هنگامی که امکان خروج زنان، اطفال و افراد سالخورده از مسیر دالان فرار وجود داشت، ما را به ماندن ترغیب می‌کردند.»[50]

تحریک افکار عمومی آذربایجان و اصرار در ایجاد نفرت و نژادپرستی نمی‌تواند حقایق گزارش شده از سوی خبرنگاران آزاد آذربایجانی و ناظران بین‌المللی را پنهان نماید. عین‌الله فتح‌الله اف، خبرنگار آذربایجانی، در بهار ۲۰۰۵م از خوجالو بازدید و با بازماندگان جنگ مصاحبه کرد. او پس از بازگشت به باکو مقاله‌ای از قول پناهندگان نفتالان با این مضمون نوشت:

«آنها چند روز مانده به نبرد خوجالو با بلندگوهایشان از ساکنان غیر مسلح شهر می‌خواستند که شهر را از طریق دالان امن رودخانه کارکار ترک کنند. اگر ساکنان شهر از طریق دالان امن شهر را ترک می‌کردند ارتش آزادی‌بخش ارمنیان قره باغ بر روی آن‌ها آتش نمی‌گشود ولی نمی‌دانیم چرا برخی از سربازان جبهه نخست آذربایجان آن‌ها را به سمت شهر نخجوانیک، که در اشغال ارتش ارمنیان بود، حرکت می‌دادند. تنها راه امن خروج از مهلکه از میان نیروهای ارمنی، بدون درگیری، تضمین شده بود ولی گویا سربازان جبهه ملی آذربایجان دریای خون هم وطنان را برای مرگ سیاسی رئیس‌جمهور مطلب اف فراهم می‌ساختند.»[51][52]

طبق گزارش‌ها، اکثر ساکنان شهر نیز از طریق این معبر شهر را ترک کردند. حدود۸۰۰ – ۷۰۰ نفر از ساکنان شهر، از جمله ۳۰۰ ترک‌های مسختی که قادر به ترک شهر نشده بودند توسط نیروهای دفاعی قره باغ به استپاناکرت منتقل و موقتاً درآنجا اسکان داده شدند. چند روز بعد، آوارگان آذری بدون هیچ گونه قید و شرطی از طریق کمیته بین‌المللی صلیب سرخ به مقامات آذربایجان تحویل گردیدند. رویداد مزبور را سازمان حقوق بشر مستقر در مسکو به نام انجمن یادبود گزارش نموده‌است.[53]

(دانا مازالووا) می‌گوید: «بسیاری از اجساد فراریان خوجالو، در نزدیکی شهر آقدام که در اختیار ارتش آذربایجان دیده شده بود. از فاصله کم به زانوی آن‌ها شلیک شده و گویا کسانی می‌خواسته‌اند از فرار آن‌ها جلوگیری کنند. همکاران من در ۲۹ فوریه از این اجساد فیلم‌برداری کرده‌اند. سه روز بعد وقتی در ۲ مارس دوباره از آن اجساد فیلم‌برداری می‌کردیم لباس اجساد را کنده، بدنها را تکه‌تکه کرده و حتی پوست سر آن‌ها را نیز کنده بودند! و همه اینها در مناطق تحت اشغال نیروهای آذربایجان اتفاق افتاده بود.»[54][55]

ایاز مطلب‌اف می‌گوید: <<همه اینها از پیش برای برکناری من از قدرت طراحی شده بود. با شناختی که از ارمنیان دارم بعید می‌دانم که آن‌ها این چنین آشکارا آثار جنایت خود را در اختیار ما قرار داده باشند. اگر اعلام کنم که همه تقصیرها بر گردن مخالفان دولت من است، مرا متهم به افتراء بستن خواهند کرد ولی از حقایق نمی‌توان گذشت. مسلم است که ارتش ارمنیان قره باغ دالان امنی را برای خروج ساکنان بی دفاع به وجود آورده بودند و دلیلی برای شلیک به سوی آن‌ها نداشتند. به محض محاصره خوجالو از سوی تانک‌های ارمنی، می‌بایست اقدام به خروج ساکنان بی دفاع از شهر می‌شد.>>[56][57]

ادعا شده که نیروهای روسی (هنگ موتوریزه ۳۶۶ شوروی سابق) نیز درگرفتن شهر خوجالی شرکت داشته‌اند.[58] هنگ موتوریزه یاد شده در نزدیکی استپاناکرت، پایتخت قره باغ مستقر و خود آماج آتشبارهای ارتش آذربایجان قرارداشت و تلفاتی هم متحمل شده بود. بعد از این تلفات، از مرکز فرماندهی روسی به هنگ دستور داده می‌شود که پاسخ آتش توپخانه آذری را بدون خروج از پایگاه خودشان بدهند. جدال آتشبارهای دو طرف (طرف آذری و روسی) چند روز قبل از سقوط شهر را ساکنان فراری خوجالی گزارش داده‌اند.

به نظر می‌آید که دلیل نشر این اطلاعات غیرواقع این باشد که اول: مدافعان شکست خورده خوجالی عملکرد، و در واقع بی عملی خود را نزد هموطنانشان بتوانند توجیه کنند و دوم: این اولین بار بود که آنان می‌دیدند نیروهای دفاعی قره باغ از ادوات و خودروهای زرهی استفاده می‌کنند.[59]

در ۱۹۱۸م، سه کشور ارمنستان، گرجستان و جمهوری آذربایجان به استقلال دست یافتند. از این سه کشور گرجستان و ارمنستان نام تاریخی خود را حفظ کردند اما سرزمین واقع در غرب دریای خزر با ساکنان تاتار خود نخست قرار بود ماورای قفقاز شرقی یا جنوبی نامیده شود لیکن حزب ملی‌گرای مساوات نام آن را، به آذربایجان تغییر داد، بدون اهمیت دادن به این موضوع که این اسم نام یکی از استان‌های ایران است.[60] به این ترتیب، این منطقهٔ تازه استقلال یافته، واقع در شمال رود ارس، «جمهوری آذربایجان» نام گرفت.[61]

پس از دورهٔ استقلال و پایان جنگ قره باغ، دولت جمهوری آذربایجان برنامه‌ای جدی برای ایجاد حس نفرت نسبت به هر آنچه که با ارمنیان ارتباط دارد آغاز کرده‌است. بنیاد علیاُف میلیون‌ها دلار از درآمدهای نفتی کشور را صرف انتشار کتاب‌های تبلیغاتی ای می‌کند که محتویات آن‌ها مطالبی جعلی از تاریخ و ادعاهایی دروغین علیه ارمنیان است.

یکی از دلایل وجود این جعلیات و اکاذیب می‌تواند این حقیقت باشد که پس از تأسیس اتحاد جماهیر شوروی مقامات کمونیستی جمهوری‌های تازه تأسیس یافته را تشویق می‌کردند که فرهنگ و تاریخ مخصوص به خود داشته باشند. از میان دوازده جمهوری عمده تنها سه جمهوری وجود داشتند که در حقیقت دارای زمینهٔ تاریخی واقعی و فرهنگ خاص خود بودند. این جمهوری‌ها عبارت بودند از ارمنستان، گرجستان و مولداوی.

جعل تاریخ شامل:

• تثبیت نام آذربایجان به منزلهٔ نامی که قرن‌های متمادی به این سرزمین تعلق داشته، به خصوص، به سرزمین‌های شمال رود ارس.
• ثابت کردن اینکه ارمنیان بومی در اصل تنها مهاجرانی به این سرزمین هستند.
• ثابت کردن اینکه تمامی بناهای تاریخی مسیحی منطقه در واقع ارمنی نیستند بلکه به دست ارانیان قفقازی بنا شده‌اند.
• ثابت کردن اینکه تمامی بناهای تاریخی اسلامی منطقه در حقیقت آذری هستند.
• نشان دادن اینکه ارمنیان میراث فرهنگی آذری‌ها را منهدم می‌کنند، از آن جمله بناهای تاریخی اسلامی و مسیحی را.

در کتب درسی نام ارمنی و ارمنستان تبدیل به اهل آناتولی و آناتولیایی شده‌است.

آذریها ادعا می‌کنند که تا ۱۸۲۸م هیچ ارمنی ای درقفقاز جنوبی نمی‌زیسته و این ارتش روسیه بوده که آن‌ها را با خود از ایران و ترکیه به این ناحیه آورده و در آنجا مستقر کرده‌است.

به ادعای بعضی از منابع جمهوری آذربایجان زوری بالایان کتابی به نام «احیای دوباره روحمان» در مورد وقایع خوجالی نوشته که در ادعا شده خود بالایان در آن شرکت داشته.

(عایشه گونایسو) مقاله‌ای به نام حاکمیت دروغ می‌نویسد:

<<حتی اگر کسی اطلاع نداشته باشد که چنین کتابی از زوری بالایان وجود خارجی ندارد، از لحن و سیاق متن نقل قول باید کاملاً روشن باشد که این «نقل قول» متن مجعولی است. مسئله شوک آور، اما این بود که «نقل قول» نه از جانب یک نفر تُرک افراطی متعصب و دشمن ارمنیان انجام می‌شد، بلکه از جانب کسی که صادقانه نژادپرستی و تبعیض را محکوم می‌کرد. چند روز بعد از چاپ مقاله، (کایماز) در وبلاگ شخصی خودش اعلام کرد که اشتباهی از جانب وی روی داده و زوری بالایان چنین کتابی ننوشته و نقل قول از متن مجعولی صورت گرفته‌است. وی اضافه کرد که مطالب راجع به کتاب را از یک پزشک آذری طی یک میزگرد تلویزیونی شنیده بوده. ظاهراً، کایماز ساده لوحانه به هیچ وجه فکر نمی‌کرد که یک پزشک طرف مباحثه در تلویزیون ممکن است دروغ بگوید. اما، اصلاً کایماز این نقل قول را از کجا پیدا کرده بود؟ من خود به جستجوی آن پرداختم و متوجه شدم که فقط در تارنماهای تُرکهای ناسیونالیست افراطی موجود است.>>[62]

اظهارات اونور کایماز هیئت تحریریه روزنامه رادیکال:

«کایماز مقاله‌ای در روزنامه رادیکال منتشر کرد که اظهاراتش را در وبلاگ شخصی خود به نقل قول از زوری بالایان نوشته بود اشتباه بوده او چنین می‌گوید: او در مورد کتاب از یک پزشک آذری در میزگردی در تلویزیون شنیده بوده.»[63][64]

برخی از ارمنیان معتقدند که آن‌ها قربانی سیاست انتقال توازن جمعیتی از جاواختی و آخالکالاکی شده‌اند تا تعدادی از خانواده‌های گُرجی در آنجا اسکان یابند. ارمنی‌ها همچنین دارای نماینده کمی در حکومت هستند یعنی دارای ۵ کرسی از ۲۳۵ کرسی پارلمان می‌باشند. تبعیض و بی‌اعتمادی متقابل نیز وجود دارد. اعتراضاتی چند نیز وجود داشته که برخی از آن‌ها منجر به برخورد فیزیکی با مأموران قانون شده‌است.

جدایی ارمنی‌های گرجستان به ویژه ارمنیان ساکن دو منطقه جاواختی-آخالکالاکی از ارمنستان نیز به مانند بسیاری دیگر از اقوام منطقه قفقاز در دوران حاکمیت شوروی به وقوع پیوست. با وجود این که این منطقه از لحاظ تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی همیشه یک منطقه ارمنی‌نشین و جزئی از خاک ارمنستان محسوب می‌شود. در نتیجه سیاست‌های ژوزف استالین در سال ۱۹۲۱م از خاک ارمنستان جدا شده و به گرجستان ملحق شد.

این امر بیشتر در مشاجره در خصوص بی‌طرفی عقائد یا اظهار نظر در مورد موضوعی اعمال شده از سوی مقامات است تا اعمال فعالیت‌های بالفعل.

جمهوری خودمختار آبخازیا نیز دارای جمعیت مهمی از ارمنیان است که بیست درصد از جمعیت این جمهوری را تشکیل می‌دهند ولیکن مقامات غیررسمی آبخازی متهم شده‌اند که عمداً از تعداد ارمنی محلی آبخازیا کاسته‌اند.

کلیسای ارمنی در آخالکالاکی

اکثریت ارمنی‌های ساکن در گرجستان ارمنیان ارتدکس تابع کلیسای حواری ارمنی و زیر نظر کلیسای جامع اچمیادزین می‌باشند.

مسائل مربوط به ارمنیان گرجستان از سوی مقر اسقفی ارمنی در گرجستان حل و فصل می‌شود که به ارمنی ویراهایوتز تم[65] نامیده شده و رئیس آن اسقف وازگن میراخانیان[66] است.

امروزه تنها دو کلیسای ارمنی فعال در تفلیس وجود دارد. چندین کلیسای ارمنی قبلاً تخریب شده یا تبدیل به کلیسای گرجی شده یا در شرف تبدیل شدن به کلیسای گرجی هستند. کلیسای ارمنی تقاضای مالکیت و اعمال حقوق مجدد بر شش کلیسا را کرده‌است.[67][68]