پانترکیسم در ایران
پانترکیسم پدیده‌ای سیاسی و متاخر است که از نظر برخی نخستین شکل‌گیری آن در ایران بر اساس استفادهٔ ابزاری اتحادیه جماهیر شوروی از هویت آذری و زبان ترکی-آذربایجانی برای بسط نفوذ خود در جنگ جهانی دوم و برجسته شدن اسطورهٔ ارگنه‌کن بود. در این دوران، اتحادیه جماهیر شوروی تصمیم گرفت که ملی‌گرایی آذری را در ایران تبلیغ کند. همچنین شوروی برای این فعالیت‌ها کمک‌های مالی نیز در نظر می‌گرفت. در نتیجه این فعالیت‌ها و تشکیل حکومت خودمختار آذربایجان، شوروی توانست با ایجاد ایدئولوژی نو که مخالف با ملی‌گرایی ایرانی و خاندان پهلوی بود، تأثیر زیادی بر روی ایران و کشورهای هم‌پیمان آن در جنگ جهانی دوم بگذارد.[1] پس از جنگ جهانی دوم نیز حمایت‌های شوروی از نیروهای چپِ همچون حسین محمدزاده صدیق ادامه داشت و مبارزه با خاندان پهلوی تبدیل به یکی از اساس آنها شد.[2] در اواخر دوران اتحادیه جماهیر شوروی و شکل‌گیری جمهوری آذربایجان، با ظاهر شدن چهره‌هایی همچون ابوالفضل ایلچی‌بیگ توجه از هویت‌آذری بیشتر به سوی تأکید بر زبان، ایدئولوژی‌های پان‌ترکیسمی و اهداف سیاسی رفته‌است.[3]
در ایران پانترکیسم بر روی چند موضوع به گونه‌ای برجسته متمرکز شده‌است و این جریانات مورد تحریف و وارونه‌نمایی در جهت مصادره به مطلوب اندیشهٔ پانترکیسم قرار گرفته‌است:[4]
۱. ضعیف نشان دادن و وابسته کردن زبان.[5]
۲. ارائهٔ آمارهای جمعیتی غیر از آمار رسمی و بین‌المللی نظیر ۳۰ تا ۴۰ میلیون ترک ساکن در ایران.
- یکسره رد کردن وجود اصطلاح و تبار آریایی و تاریخ ایران باستان و همچنین القاء این موضوع که واژه و نام ایران پیشینه‌ای ندارد.
- تحریف قراردادهای ترکمنچای و گلستان و اشاره به دو تکه‌شدن کشوری به نام آذربایجان در پی این قراردادها.
- ترک خواندن مادها، سکاها، سومری‌ها، عیلامی‌ها، اورارتویی‌ها، میتانی‌ها، ماننایی‌ها، هیتی‌ها، کاسی‌ها، اشکانیان، تورانیان، مولانا، بیرونی، نظامی گنجوی، بابک خرمدین و … (در صورتی که خاورشناسان و تاریخدانان ترک‌تبار بودن اقوام و افراد ذکر شده را همیشه رد کرده‌اند).
- تاختن به بزرگان و نام‌آوران فرهنگی و تاریخی کشورهای پیرامون به ویژه ایران.
دیگر فعالیت‌های پانترکیسم در ایران عبارتند از:
- دست بردن در جای‌نام‌ها برای مصادرهٔ این نام‌ها به سود خود: اورمو (ارومیه)، باکی (باکو)، فارسستان (ایران)، قشقایستان (استان فارس)، آذربایجان جنوبی (آذربایجان ایران و …).
- تحلیل‌های ناکارشناسانه و کاملاً نادرست در مورد زبان‌های ترکی و فارسی و … مبنی بر قانونمند و توانمند بودن زبان‌های ترکی و مغولی و ناتوانی زبان فارسی و دیگر زبان‌های هندواروپایی (مانند: انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی و …).
- مطرح کردن زبان ترکی به عنوان تنها فاکتور هویت آذری‌های ایران، در صورتی که هویت هر انسان از سه فاکتور: ملیّت + نژاد + زبان تشکیل می‌شود.
آغاز پانترکیسم در ایران
دولت‌های عثمانی و شوروی، با بهره‌گیری از زبان ترکی رایج در آذربایجان و فراموش کردن هویت، پیشینه و تبار هم‌ریشهٔ آذری‌ها با دیگر اقوام ایرانی جبههٔ پانترکیسم - پان‌تورانیسم را در ایران راه‌اندازی کردند. در اندیشهٔ پان‌ترکسیم برای قوم ایرانی‌تبار آذری، باید تباری ترکی-مغولی ساخته شود. در این راستا نخستین جنبش در سال ۱۹۱۸ اجرایی شد. این بار کشور روسیه که از این نقشه سود می‌برد، در راه به دست آوردن بخش‌هایی از ایران گام برداشت. به خواست روسیهٔ تزاری (سپس شوروی) و با پشتیبانی عثمانی و هم‌دستی انگلیس، از سال ۱۹۱۷ و طی کنگرهٔ حزب مساوات، بخش جدا شده از ایران «آران» را آذربایجان نام نهادند. پیش از آن هیچ‌گاه به بخش شمالی رود ارس در هیچ سندی نام آذربایجان اطلاق نشده بود. برای نمونه در قراردادهای گلستان و ترکمنچای، به نام آذربایجان برنمی‌خوریم، چرا که سرزمین‌های بالای رود ارس در پی این قراردادها از ایران جدا شده بودند و سرزمین‌های بالای رود ارس، که «آران، قفقاز و آلبانی» نامیده می‌شدند و از سرزمین «آتورپاتگان» یا «آذربایجان» کاملاً جدا بود.[6] پس از استفاده ابزاری اتحادیه جماهیر شوری از منطقه آذربایجان برای بسط نفوذ خود در جنگ جهانی دوم، حمایت‌ها از پانترکیسم به خصوص در اواخر دوران شوروی و شکل‌گیری جمهوری آذربایجان ادامه پیدا کرد. در سال ۱۹۸۲ کنفرانسی از سوی انجمنِ آذربایجانیِ جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان به مناسبت سالگرد تأسیس این حزب و برای دوستی فرهنگی برگزار شد.[7] در همین زمان، جمهوری دمکراتیک آذربایجان شوروی به واسطهٔ همین انجمن حمایت‌های مادی نیز انجام می‌داد. به عنوان مثال آنها کتاب‌های مورد نظر و ویرایش شده توسط آذربایجان شوروی را، از جمله با موضوعات تاریخی، ترجمه و رونویسی می‌کردند تا در ایران چاپ شوند.[8] این حمایت‌ها با شکل‌گیری جمهوری آذربایجان نیز ادامه پیدا کرد و گروه‌های رسمی که به دنبال تجزیه ایران هستد، در این کشور از امتیازات اقامت برخوردار هستند.[9]
سید جواد طباطبایی پژوهشگر تبریزی در تاریخ سیاست و فلسفه، مبنای اندیشهٔ پانترکیسم را درآمیختگی نوعی فراموشی تاریخی با افسانه‌بافی‌های به ظاهر تاریخی می‌داند که بدل به ملغمه‌ای از بیسوادی و بی‌شعوری شده‌است.[10]
از نظر برخی، به علت‌هایی همچون اختلاف مذهبی میان آذربایجان و ترکیه، جنگ‌های طولانی میان ایران و عثمانی و تجارب تلخ اشغال آذربایجان از سوی نیروهای عثمانی، پانترکیسم در ایران زمینه‌ای برای رشد قابل ملاحظه نداشته و به‌طور کلی بیش از آن که درون جوش باشد، پدیدهٔ ناپایداری بوده‌است.[11]
ساختن هویت ترکی برای اقوام فلات ایران
ساختن هویت ترکی برای اقوامی که زبان آنها تک‌خانواده‌ای است.[12]
- سومریان
- عیلامی‌ها
- زبان‌های قفقازی
- هوری-اورارتویی
- لولوبی‌ها
- آلان‌ها
نظریهٔ پانترکیسم وامبری یهودی و اقوامی که ترک نیستند
بسیاری از اقوام ترک‌زبان، زبان ترکی را بر اثر ارتباط و آمیزش با ترک‌زبانان اخذ کرده‌اند، از این رو اصطلاحاتی چون «خلق‌های ترک» و «ترکان» به مفهوم قوم ترک نیستند و نام ترک نیز فقط جنبهٔ زبانی دارد.[13] از میان اقوامی که امروزه ترک نام گرفته‌اند بسیاری از اقوام نام‌برده در زیر در تاریخ قدیم هیچ‌گاه خود و قوم خود را ترک نمی‌نامیدند. در مورد بخشی از این اقوام ساکن آسیای میانه تنها پس از وارد شدن نظریهٔ پانترکیسم توسط آرمینیوس وامبری یهودی و فرستادهٔ پنهانی وزارت خارجهٔ بریتانیا به منطقه این نام رفته‌رفته برای این اقوام نیز رواج یافت.[14] بر این اساس اقوامی که ترک نیستند (که برخی از آنها نیز در ایران ساکن هستند) عبارتند از:[15]
- باشقیرها
- تاتارها (ولگا، کریمه، دوبروجا)
- ناگایباک‌ها
- قزاق‌ها
- قره‌قالپاق‌ها
- نوقایی‌ها
- کاراییم‌ها
- کاراچایی-بالکاری‌ها
- کومیک‌ها
- کریمچاک‌ها
- آلتایی‌ها
- آذربایجانی‌ها
- قاجارها
- شاهسون‌ها
- قره‌داغی‌ها
- قره‌پاپاخ‌ها
- قشقایی‌ها
- افشارها
- خلج‌ها
- گاگائوزها
- اورومچی‌ها
- تووان‌ها
- توفاها
- شورها
- خاکاس‌ها
- تاتارهای چولیم
- ازبک‌ها
- اویغورها
- سالارها
- اویغورها
- چوواش‌ها
- یاکوت‌ها
- دولگان‌ها و غیره.
از این میان اقوام ترک سازی شده بالا، موارد زیر ساکن ایران هستند:
پانویس
- Gilles Riaux, " Les modalités de l’engagement dans le nationalisme azerbaïdjanais en Iran: de la tutelle soviétique à l’autonomisation progressive ", Cahiers d’Asie centrale [En ligne], 19-20 | 2011, pp.235-260. p.256-7.
- ibid, p.252.
- Bayram Balci, " Politique identitaire et construction diasporique en Azerbaïdjan postsoviétique ", Cahiers d’Asie centrale, 19-20 | 2011, §18.
- پانترکیسم، ایران و آذربایجان ۱۳۸۹: محسنی، محمد رضا، انتشارات سمرقند
- "Cambridge بررسی ریشهٔ اقوام ایرانی» بایگانی‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine — خبرگزاری ایسنا,
- محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: «پان‌ترکسیم، ایران و آذربایجان» ، انتشارات سمرقند ص 29-33
- En 1982, Hoseyn Ṣādeq est invité en RSS d’Azerbaïdjan, parmi un groupe d’écrivains, pour une conférence organisée à l’occasion du 60e anniversaire de l’URSS par la Société azerbaïdjanaise pour l’amitié et les relations culturelles avec les pays étrangers.
- Gilles Riaux, " Les modalités de l’engagement dans le nationalisme azerbaïdjanais en Iran: de la tutelle soviétique à l’autonomisation progressive ", Cahiers d’Asie centrale, 19-20 | 2011, 235-260. p.25-3: La RSS d’Azerbaïdjan fournit aussi un soutien matériel. La Société que nous venons de citer, par exemple, met en place, entre l’Iran et la RSS d’Azerbaïdjan, des livraisons de livres et des systèmes d’abonnement aux revues. De nombreux ouvrages édités en RSS d’Azerbaïdjan sont transcrits ou traduits pour être publiés en Iran: des manuels scolaires, des chants révolutionnaires, mais aussi des livres d’histoire comme L’Histoire de l’Azerbaïdjan, de l’Académie des sciences d’Azerbaïdjan. Des films réalisés à Bakou sont projetés à Tabriz, tandis que des artistes de RSS d’Azerbaïdjan viennent se produire dans le nord de l’Iran.
- Bayram Balci, " Politique identitaire et construction diasporique en Azerbaïdjan postsoviétique ", Cahiers d’Asie centrale, 19-20 | 2011, §19.
- حامد زارع، منصور هاشمی، محمد قوچانی (تابستان ۱۳۹۲)، «گفتگو با سیدجواد طباطبایی: تسویه حساب با چریک‌ها»، مهرنامه
- رئیس نیا، رحیم، «پانترکیسم»، دانشنامه جهان اسلام، جلد۵، ص۴۶۶–۴۷۲
- محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: «پان‌ترکسیم، ایران و آذربایجان» ، انتشارات سمرقند ص ۱۷۷ تا ۱۸۲
- https://en.wikipedia.org/wiki/Turkic_peoples
- Pan-Turkism From Irredentism to Cooperation نوشتهٔ جیکوب ام. لانداؤ (JACOB M. LANDAU)
- Zakiev - Genesis - TurkicWorld