ولایت پشت

بُشت یا پُشت یا بُست؛ از ولایت‌های ربع نیشابور[1]؛ یاقوت حموی در معجم‌البلدان نوشته است: چون بُشتاسف (گشتاسب) آنجا را بنا نهاد، بدین روی، بُشت نامیده می‌شود.[2] از دیدگاه برخی دیگر؛ این ناحیه، به منزله پُشت (ظَهر) برای نیشابور به حساب آمده و از این روی، پُشت خوانده می‌شود.[3] در تاریخ الحاکم، آمده‌است این ناحیه را به خاطر کثرت ادیبانش، «عربستان خراسان» می‌خواندند و محمدرضا شفیعی کدکنی با برداشت از تعبیرات سمعانی، ابن اثیر و دیگران؛ در این باره، نوشته است: به علت کثرت حضور قبایل عرب در این ناحیه و نیز به علت اشتهار ادیبان عربی‌سرای آنجا، ناحیه پُشت را عربستان می‌خوانده‌اند.[4]

بُشت، در کتاب تاریخ الحاکم و احسن‌التقاسیم مقدسی، در شمار ولایت‌های دوازده‌گانه نیشابور آمده‌است.[1][5] محمد مقدسی، نیشابور را به دوازده ولایتِ بشت، بیهق، کویان (جوین)، جاجرم، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه و رخ؛ سه خزانه طوس، نسا و ابیورد؛ یک قصر بوزجان؛ و یک دار زوزن دسته‌بندی نموده و طرثیث (ترشیز) را شهر ولایت بُشت (بُست) دانسته.[6] ولایت بُشت، دارای دویست و بیست و شش آبادی بوده‌است.[2]

در منابع، از سه شهر یا آبادی مهم ولایت بُشت یاد شده‌است که عبارتند از: ترشیز، کندر و خارزنج.

به گفته محمد مقدسی؛ بشت، مهمترین ولایت از ولایت‌های دوازده‌گانه ربع نیشابور است. بزرگ و دارای هفت منبر می‌باشد. او در این باره، روایتی را چنین نقل کرده‌است: «گویند روزی بوفضل بلعمی و بوفضل بن یعقوب در مجلس میرسعید بودند بلعمی در ستایش مرو پُرچانگی نمود، بن یعقوب گفت ما منکر ستودگی مرو نیستیم که همچنانست که گفتی، ولی نیشابور، دوازده روستا دارد که یکی از آن‌ها بشت است که درآمد سه منبر آن، به اندازه درآمد همه مرو می‌باشد. پس چون بررسی کردند دیدند که چنانست.»[10] مقدسی همچنین ادامه می‌دهد؛ این ولایت، میوه و غلات و انگور نیکو را با هم دارد. شنیده‌ام زیتون و انجیر بسیار نیز دارد و نوبرها را از آنجا می‌برند زیرا که هوایی ملایم دارد.[10]

ولایت بُشت، خاستگاه ادیبان و شاعران بسیاری بوده‌[1] و همچنین عده زیادی از دانشمندان رشته‌های گوناگون علمی نیز به آین ولایت منسوبند. در معجم‌البلدان به چند تن از ناموران ولایت بُشت از جمله؛ ابویعقوب بشتی (اسحق بن ابراهیم بن نصر)، حسان بن مخلّد بشتی (متوفی 259هجری)، سعید بن ابی سعید بشتی (سعید بن شاذان بن محمد نیشابوری)، ابوسعید احمد بن شاذان بشتی، احمد بن خلیل بن احمد بشتی، محمد بن یحیی بن سعید بشتی (ابوبکر مودب)، ابوسعید بشتی (محمد بن ابراهیم بن عبدالله)، ابوصالح بشتی نیشابوری (محمد بن اسحق بن ابراهیم، متوفی 483 هجری)، ابن عبدویه بشتی (ابوعلی حسن بن علی بن علاء)، عبیدالله بن محمد بن نافع بشتی زاهد، احمد بن محمد بشتی خارزنجی و ... اشاره شده‌است.[2] همچنین در کتاب تاریخ الحاکم، از 22 تن از علما و روایان حدیث مقیم نیشابور نام‌برده شده که منسوب به بشت یا خارزنج بشت می‌باشند.[11]

• «احسن‌التقاسیم فی معرفة‌الاقالیم»، تالیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، 1375.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، 1977م.
• «لغت‌نامه»، علی‌اکبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1377.