ملا فیض‌محمد کاتب هزاره

فیض‌محمد کاتب هزاره زادهٔ ۱۶ رمضان ۱۲۹۷ هجری قمری در دهکده زرد سنگ قره‌باغ ولایت غزنی می باشد. پدر او "سعید محمد" و پدرکلانش خداداد فرزند الله داد از طایفه هزاره محمد خواجه بود که در زمان جنگ‌های خونین میان اقوام افغانستان به راه افتاد به ناهور کوچ کرد و وکالت و ریاست قوم محمد خواجه را بر عهده داشت. کاتب هزاره تحصیلات ابتدایی خود را در مکاتب سنتی ناهور به انجام رسانید و برای تکمیل تحصیل بیشتر نزد ملامحمد سرور اسحاقزی در قندهار به شاگردی نشست. سپس برای ادامه تحصیلاتش به لاهوررفت، بعد از لاهور برای تحصیلات حوزوی راهی قم شد و آخرین مرجع تحصیل او حوزه علمیه نجف میباشد. وی خلال این چندسال آموزش‌های حکمت، لغت، نجوم، حساب، جبر و زبان‌های عربی، پشتو، اردو و انگلیسی را فرا گرفت. تحصیلات کاتب مسلسل و روی یک رشته خاص تحت نظر استادان مشخص صورت نگرفته است; بنابراین چنان به نظر میرسد که وی از استعداد سرشار برخوردار بوده و آنچه را آموخته از تلاش جدیت و مطالعه مداوم شخصی خودش بوده است.

کاتب هزاره به دلیل مهارت زیاد در نویسندگی و داشتن خط زیبا به پیشنهاد محمد سرور اسحاق‌زایی (معلمش) به عضویت دارالانشاء و مجلس تألیف حکومت درآمد.[2] کاتب در سال ۱۳۲۰ قمری (۱۲۸۱ خورشیدی) به دستور حبیب‌الله خان کار نویسندگی را آغاز کرد.[3] در حقیقت حبیب الله خان میخواست تاریخ افغانستان از احمدشاه درانی الی زمان خودش تحریر شود و جز کاتب کسی دیگری در درالانشا برای اجرای این مهم مناسب واقع نبود; بنابراین یکی از دلایل انتخاب وی برای این کار درایت و استعداد شخصی وی در نویسندگی و خوشنویسی میباشد.

کاتب هزاره در دوران حکومت حبیب‌الله خان عضو یک گروه سری مشروطه خواهی به نام جنبش مشروطیت اول که گروهی از روحانیان، دانشمندان و روشنفکران آن را تشکیل می‌دادند بود رهبری این جنبش را روحانی به نام مولوی محمد سرورخان واصف بر عهده داشت. این جنبش هدفشان تحول در ساختار حکومت و برپایی نظامی با مشارکت مردم در افغانستان بود. بعدها این فعالیت این گروه افشاء گردید و اعضای برجسته آن اعدام یا روانه زندان شدند. کاتب هزاره که اعضای برجسته این گروه بود مدتی به زندان فرستاده شد اما حبیب‌الله خان او را به علت خدماتی که انجام داده بود عفو و از زندان آزاد کرد.[2][6]

بسیاری معتقد هستند که کاتب هزاره بر اثر شکنجه‌های بسیاری که در زمان حبیب‌الله کلکانی دید، درگذشت. میر غلام محمد غبار در کتاب افغانستان در مسیر تاریخ آورده که کاتب هزاره پس از بازگشت به کابل مورد خشم کلکانی قرار گرفت و شکنجه شد. در اثر این شکنجه‌ها کاتب هزاره مریض شد و برای درمان به ایران رفت و بعد از معالجه و بازگشت در افغانستان درگذشت.[5] برخی دیگر ادعا دارند وی در سال اول حکومت نادر خان برای زیارت علی بن موسی الرضا به مشهد سفر کرد و پس از بازگشت از دنیا رفته‌است و در ۱۶ جدی/دی در «بالا جوی» منطقه چنداول کابل به خاک سپرده شد.[2]

کتاب سراج التواریخ

آثار به جا مانده از کاتب هزاره در آرشیو ملی افغانستان بیش از ده هزار صفحه از یاداشت‌های مختلف در خصوص رویدادهای افغانستان می‌رسد که بعضی از آنها چاپ و مورد استفاده قرار گرفته و از قسمتی دیگر نپذیرفته‌است.[7]

برخی از مهمترین آثار وی شامل موارد زیر می‌شود:

• تحفة الحبیب: اولین اثر کاتب هزاره هست که به دستور حبیب‌الله خان مأموریت یافته بود تا وقایع عصر احمد شاه ابدالی، وقایع عهد عبدالرحمن خان و اوضاع اثر خود حبیب‌الله خان را به رشته تحریر بیاورد.[3] این کتاب در ۳ جلد نوشته شده‌است.[2][8][7]
  • جلد اول: این جلد کتاب حوادث افغانستان را از سال ۱۱۶۰ ه‍.ق تا سقوط سلسله سدوزایی در ۱۲۵۸ ه‍.ق را در بر می‌گیرد.[7]
  • جلد دوم: این جلد کتاب رویدادی‌های افغانستان را از سال ۱۲۵۸ ه‍.ق تا ۱۲۹۷ ه‍.ق روایت می‌کند.[7]
  • جلد سوم: هرچند تا سال‌ها گمان بر دو جلد بودن کتاب تحفه الحبیب بود اما در سال‌های اخیر این جلد کتاب به آرشیو ملی عرضه شد و حوادث سال‌های ۱۲۹۷ ه‍.ق تا ۱۳۰۷ ه‍.ق را در بر می‌گیرد.[7]
• سراج التواریخ: مهم‌ترین کتاب تاریخ افغانستان و فیض محمد کاتب هزاره است که تاریخ ۲ قرن اخیر افغانستان را شرح داده‌است. کتاب سراج التواریخ در ۵ جلد نوشته‌است و منابع نویسنده کتاب‌های معتبر، نقل قول‌های افراد نخبه و اسناد رسمی آرشیو دولت افغانستان است.[1][9][8][7]
  • جلد اول: جلد اول کتاب وقایع سالهای ۱۱۶۰ ه‍.ق تا ۱۲۵۸ را دربردارد و در ۱۹۴ صفحه با قطع بزرگ نوشته شده‌است.[10][7]
  • جلد دوم: جلد دوم کتاب سراج التواریخ از ۱۲۵۹ ه‍.ق که زمان استقرار امارت دوست محمد خان است آغاز می‌یابد و تا سال ۱۲۹۷ ه‍.ق که حکومت محمد یعقوب خان سقوط کرده‌است ادامه می‌یابد. این کتاب در ۱۸۳ صفحه به قطع بزرگ نوشته شده‌است.[10][7]
  • جلد سوم: جلد سوم وقایع سالهای ۱۲۹۷ ه‍.ق تا ۱۳۱۴ ه‍.ق را شرح می‌دهد که در ۸۶۲ صفحه نوشته شده‌است.[10][7]
    • بخش دوم از جلد سوم سراج التواریخ: این کتاب وقایع پنج ساله ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۹ هجری قمری را شامل می‌شود که در زمانش از چاپ بازداشته شده بود و در ۴۱۶ صفحه نوشته شده‌است.[7]
  • جلد چهارم: جلد چهارم کتاب سراج التواریخ به شرح رویدادهای حکومت حبیب‌الله خان می‌پردازد.[10][7]
  • جلد پنجم: به شرح احوالات دوران امان‌الله می‌پردازد که سرنوشت دقیقی از آن معلوم نیست.[11][7]
• فیضی از فیوضات: این کتاب را کاتب هزاره هنگامی که با رسمیات کمتر ارتباط داشته و مکلف به رعایت بعضی نکات نبوده نوشته و از چشم‌دیدها و استدراکات خود مطالب انتقاد آمیزی نسبت به کار داران بزرگ وقت جا داده‌است.[9][8][7]
• تاریخ حکمای متقدمین: این کتاب را کاتب هزاره هنگامی که از امر تاریخ‌نگاری به صورت رسمی فراغت داشت نوشت و به حیات حکمای قدیم بحث می‌راند. این کتاب در سال ۱۳۰۲ خورشیدی به چاپ رسیده‌است.[9][8][7]
• تذکره انقلاب: به رویدادهای دوران حبیب‌الله کلکانی می‌پردازد که در ۲۰۹ صفحه نوشته شده‌است.[9][8][7]
• امان الانشا: علی محمد فرزند کاتب هزاره گفته بود که پدرش کتابی در انشا نوشته که مفقود هست. بعدها نوه کاتب به یکی از محققین گفته که کتاب امان الانشا در نزد عمویش موجود است.[9][7]
• تاریخ عصر امانیه: طی دستوری که امان‌الله خان در ۱۲۹۹ محمد کاتب موظف به نگارش تاریخ افغانستان تا عصر خود امان‌الله این کتاب نوشته شده‌است. هرچند این کتاب فعلاً در دسترس نیست.[9][7]
• فقرات شرعیه: نامه‌ای مربوط به سال ۱۳۹۹ در آٰرشیو ملی افغانستان موجود است که امان‌الله طی دستوری، از محمد کاتب هزاره خواستار نگارش کتاب فقرات شرعیه و به تصدیق ملا عبدالواسع آخوندزاده شده‌است.[9][7]

از دیگر آثار و نوشته‌های وی می‌توان به تحفه الاخوان، فیض الامان، استقلال افغانستان، شرح اصول دین مولانا محمد علی رشتی «شرح این کتاب از ملا فیض محمد کاتب است»، سبب و سر مبتلا شدن نفوس ناطفه انسانیه، رساله‌ای درباره «وجه تسمیه افغانستان»، نژاد نامه افغان، دیوان شهاب ترشیزی، در بیان فیوزهای ضربدار را نام برد.[9][8][7]

در مراسم هشتاد و هشتیم سالگرد درگذشت کاتب هزاره، محمد اشرف غنی رئیس‌جمهور افغانستان از افزوده شدن مدال افتخاری محمد کاتب هزاره به جمع مدال‌های رسمی افغانستان به منظور قدردانی از زحمات او خبر داد.[12][13]