بهار عربی

بهار عربی به انقلاب‌ها، خیزش‌ها و اعتراضات در جنوب غربی آسیا و شمال آفریقا در سال‌های ۲۰۱۰ گفته می‌شود که برخی از آنها تاکنون ادامه دارد. این اعتراضات بدان سبب که در کشورهای عرب در حال پیگیری است با عنوان بهار عربی یاد می‌شود.

بهار عربی
جایگاهجنوب غربی آسیا و شمال آفریقا
تاریخ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰ تاکنون
گونهانقلاب، خیزش، جنگ داخلی، تظاهرات، نافرمانی مدنی، خودسوزی، غارت، فرار از زندان، اعتصاب، درگیری‌های خیابانی
سلاح‌هاسلاح‌های سبک و سنگین، تانک، ماشین‌ها و هواپیماهای جنگی
کشته‌شدگانبین ۱۶۹۰۰۰–۱۷۴۰۰۰
از زنجیره نوشتارهای
انقلاب
گونه‌ها
روش‌ها
انگیزه‌ها
نمونه‌ها
درگاه سیاست

تا به امروز مجموعه‌ای بی‌سابقه و در حال جریان از قیام‌ها، راهپیماییها و اعتراضات در کشورهای عمدتاً عرب‌نشین شمال آفریقا و جنوب غرب آسیا صورت گرفته‌است. حاکمان در تونس،[1] مصر[2] ولیبی[3] و یمن[4] از قدرت ساقط شده‌اند، قیام مدنی در بحرین[5] و سوریه[6] فوران کرده‌است. تظاهرات بزرگ در الجزایر[7] عراق،[8] اردن،[9] کویت،[10] مغرب[11] و سودان[12] گسترش پیدا کرده‌است، و اعتراضات جزئی که در لبنان،[13] موریتانی،[14] عمان،[15] عربستان سعودی،[16] و صحرای غربی،[17] رخ داد و نیز در مرزهای اسرائیل در ماه مه ۲۰۱۱ برخوردهایی اتفاق افتاده‌است.[18] در ادبیات سیاسی بکار برده شده توسط جمهوری اسلامی ایران بیداری اسلامی دارای ریشه‌های مردمی، اسلامی و ضداستعماری خوانده شده‌است.[19] غالب مخالفان در کشورهای عربی شعار (به عربی: الشعب یرید اسقاط النظام) یعنی «مردم خواهان برکناری رژیم هستند» سر می‌دهند.[20] سلاح‌های موجود از زمان جنگ داخلی لیبی یک شورش نهفته در کشور مالی را دامن زد، به‌طوری‌که کودتای مالی به عنوان «پی آمد» بهار عربی در شمال آفریقا توصیف شده‌است.[21] درگیری‌های فرقه‌ای در لبنان به عنوان یک نتیجه مستقیم از قیام سوریه و در نتیجه بهار عربی منطقه‌ای توصیف شده بود.[22] این اعتراضات بیشتر روش‌های مقاومت مدنی در مبارزات مستمر را به اشتراک گذاشته‌است که می‌توان به اعتصاب، تظاهرات، راهپیمایی‌ها و همچنین استفاده مؤثر از شبکه‌های اجتماعی[23][24] برای سازماندهی، برقراری ارتباط، و بالا بردن آگاهی در مواجهه با تلاش دولت‌ها در سرکوب و سانسور اینترنت اشاره کرد.[25][26] بسیاری از این اعتراضات با پاسخهای خشونت‌آمیز از جانب مقامات[27]>،[28][29] و نیز از طرف شبه نظامیان طرفدار دولت و تظاهرکنندگان مخالف مواجه شده‌اند. این حملات از سوی تظاهرکنندگان در برخی موارد با خشونت پاسخ داده‌شده‌است.[30][31][32] برخی از ناظران جنبش بهار عربی و طرفدار دموکراسی را –از وجه مقیاس و اهمیت آن- با انقلاب ضد کمونیستی سال ۱۹۸۹ مقایسه کرده‌اند که با عنوان پاییز ملل از اروپای شرقی آغاز شد و کمونیست جهانی را برانداخت،[33][34][35] اگر چه برخی دیگر معتقدند که چندین تفاوت کلیدی بین این جنبش‌ها وجود دارد که از آن جمله می‌توان به نتایج مورد درخواست معترضان و نقش سازمان‌یافتهٔ فناوری (اینترنت) در انقلابهای عربی اشاره کرد.[36][37][38]


مناطق تحت تأثیر
الجزایر
مصر
سودان
مغرب
صحرای غربی
عربستان سعودی
اردن
—لبنان
—مرزهای اسرائیل
سوریه
عراق
بحرین
عمان
یمن
      سرنگونی حکومت       درگیری مسلحانه       اعتراضات و تغییرات حکومتی
      اعتراضات عمده       اعتراضات جزئی       اعتراضات تأثیرپذیرفته در خارج از جهان عرب

زیان اقتصادی

سازمان ملل متحد در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۶ برآورد کرد که بهار عربی، به رشد اقتصادی این منطقه لطمه زده و کشورهای این منطقه ۶۱۴ میلیارد دلار ضرر کرده‌اند. کمیسیون اقتصادی و اجتماعی آسیای غربی در سازمان ملل می‌گوید در جریان این تحولات معادل شش درصد تولید ناخالص داخلی بالقوه منطقه بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵، از دست رفته‌است و ناآرامی‌ها مشکل بدهی، بیکاری، فساد و فقر را تشدید کرده‌اند.[39]

روزشمار اعتراضات و رخدادها

مجموعه‌ای از اعتراضات و تظاهرات در سراسر خاورمیانه و آفریقای شمالی به عنوان بهار عربی شناخته‌شده‌است،[40][41][42] و گاهی اوقات به عنوان بهار و زمستان عربی،[43] بیداری عربی[44][45][46] یا قیام‌های عربی[47][48] از آن‌ها یاد می‌شود؛ حتی اگر همهٔ شرکت‌کنندگان در تظاهرات عرب نباشند. این اعتراضات در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰ با قیام تونس، در پی خودسوزی محمد بوعزیزی در اعتراض به فساد و بدرفتاری پلیس، آغاز شد.[49][50] به دلیل وجود شرایط مشابه در سایر کشورهای منطقه و موفقیت اعتراضات در تونس، اعتراضات با زنجیره‌ای از ناآرامی‌ها در الجزایر، اردن، مصر، سوریه، یمن، بحرین، لیبی و عربستان و در سطحی کوچک‌تر دیگر کشورهای عرب ادامه یافت. در بسیاری از موارد روزهای اوج اعتراضات با نام «روز خشم» (به عربی: یوم الغضب) یا اصطلاحاتی مشابه توصیف شده‌است که عموماً بعد از نماز عصر جمعه برگزار شده‌است.[51][52][53]

تاکنون سه حکومت تونس، مصر و لیبی در نتیجهٔ این اعتراضات سقوط کرده‌اند؛ در تونس حکومت در ۱۴ ژانویه با فرار زین‌العابدین بن علی رئیس‌جمهور به عربستان سقوط کرد. در مصر پس از سقوط حکومت تونس توجه جهان به اعتراضات عظیم مصر از ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱ آغاز شده‌بود، معطوف شد. پس از گذشت چهار روز، حسنی مبارک رئیس‌جمهور مصر اصلاحاتی را پیشنهاد داد اما حاضر به استعفاء که خواستهٔ اصلی معترضان بود نشد. در روز هشتم وعده داد که در ماه سپتامبر از قدرت کنار خواهد رفت. در همان روز پادشاه اردن ملک عبدالله دوم نخست‌وزیر جدیدی را تعیین کرد و علی عبدالله صالح رئیس‌جمهور یمن نیز اعلام کرد که در سال ۲۰۱۳ قدرت را پس از ۳۵ سال ترک خواهد کرد. در ۱۱ فوریه پس از ۱۸ روز اعتراضات مستمر در شهرهای بزرگ مصر، حسنی مبارک از مقام خود کناره‌گیری کرد.

در لیبی که اعتراضات در روز ۱۳ ژانویه ۲۰۱۱ آغاز شد در روز ۱۷ فوریه (روز خشم) به اوج خود رسید و بدنبال آن مخالفان حکومت معمر قذافی شهرهای لیبی را از غرب به شرق در دست گرفتند در درگیری‌ها حدود ۶۰۰۰نفر از مخالفین کشته‌شدند که به وسیلهٔ جنگ‌افزار و ماشین‌ها و هواپیماهای جنگی دولت هدف قرار گرفتند. شورای امنیت ضمن محکومیت کشتارها قذافی را مجرم جنایت جنگی معرفی کرد. در شهر بنغازی (شهر عمر مختار) دولت موقت با ریاست وزیر مستعفی دادگستری، دولت تشکیل شد. هم‌زمان مخالفت‌ها در بحرین هم به شدت خود رسید و مخالفان خواهان سقوط حکومت یا مشروطه کردن پادشاهی آن شدند و در عربستان هم مخالفان با تظاهراتی نمادین خواهان آزادی‌های مدنی بیشتر و مشروطه شدن پادشاهی عربستان شدند. در روزهای آغازین مارس ۲۰۱۱ وزرای کشور باقی‌مانده دولتهای تونس (الغنوشی) و مصر (احمد شفیق) استیفا دادند؛ و ناوهای جنگی آمریکا و اروپا به سمت لیبی گسیل شدند.

اعتراضات در سوریه نیز از ماه ژانویه ۲۰۱۱ آغاز شد که در جریان آن بیش از ۵۰۰۰ نفر از معترضان سوری، توسط نیروهای نظامی و امنیتی دولت بشار اسد کشته شده‌اند و حدود ۱۴ هزار نفر در این کشور دستگیر شده‌اند و ۱۲ هزار و ۴۰۰ نفر هم از سوریه گریخته‌اند.[54][55]

۱۱ مارس جمعه خشم مردم معترض در کویت، یمن، بحرین و عربستان بود که تظاهرات مخالفان حکومت عربستان در شهر قطیف با برخورد و سرکوب شدید حکومت مواجه گردید و ۲نفر کشته و ده‌ها نفر زخمی شدند؛ و در یمن نیز در حضرموت ۴ نفر کشته شدند. در ۱۵ مارس هم‌زمان با ورود وزیر دفاع آمریکا رابرت گیتس به عربستان نیروهای نظامی عربستان و پس از چند روز نیروهای نظامی اماراتی راهی بحرین شدند و مسئولیت سرکوب اعتراضات مسالمت‌آمیز مردم در بحرین را برعهده گرفتند که در این سرکوبها ۱۰ کشته و صدها زخمی بجا ماند. دولت بحرین بنای میدان لؤلؤ (مرکز اعتراضات مردم) بحرین را تخریب کرد و آن را خاطره بدی برای مردم دانست. با وجود این سرکوبهای خونین ناتو و شورای امنیت در جهت تنبیه دیکتاتور بحرین هرگز اقدامی درخور توجه انجام ندادند.[56] در ۱۸ مارس جمعه خونین یمن ۵۲ نفر از معترضین کشته و ۲۴۰ نفر مجروح شدند. با شدت گرفتن اعتراضات در یمن نیروهای نظامی عربستان با ورود به این کشور مسئولیت سرکوب معترضین را برعهده گرفتند. بدنبال اعتراضات در یمن تعدادی از سفرای یمن در کشورهای مختلف برکناری خود را اعلام کردند و یکی از استان‌های یمن (صعده) به کنترل مخالفین درآمد. ۲۰ مارس نیروهای نظامی ائتلاف حمله علیه دولت لیبی را آغاز کردند. با درگیری‌های شدید و جنگ‌های شهری در ۲۲ اوت طرابلس به تصرف مخالفین درآمد. قذافی و هوادارانش به شهر بنی ولید و سرت پناه آوردند. مخالفین با در هم شکستن حملات نیروهای قذافی این دو شهر را تصرف کردند و در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۱ (۲۸ مهر) قذافی بدست نیروهای دولت انتقالی (مخالفین) در زادگاهش سرت به قتل رسید.

در طول این دوره از ناآرامی‌های منطقه‌ای، رهبران متعددی قصد خود را برای کناره‌گیری از مقام فعلی خود در پایان دوره‌شان اعلام کردند. رئیس جمهور سودان عمرالبشیر اعلام کرد که او خواستار انتخاب شدن مجدد در سال ۲۰۱۵ نیست. نوری المالکی نخست وزیر عراق نیز همین موضع را گرفت[57]؛ البته دوران او در سال ۲۰۱۵ به پایان می‌رسد،[58] اگر چه تظاهرات خشونت‌آمیز فزاینده‌ای وجود داشته‌است که طی آن متعرضان خواستار استعفای فوری او بودند.[59]

اعتراضات و قیام تونس
نوشتار اصلی: انقلاب تونس

در تونس این اعتراضات در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰ با قیام تونس، در پی خودسوزی محمد بوعزیزی در اعتراض به فساد و بدرفتاری پلیس، آغاز شد. این انقلاب به انقلاب یاس معروف است.[60]

تظاهرات دراثر میزان بالای بیکاری، بحران غذا، فساد،[61] فقدان آزادی بیان و اشکال دیگر آزادی‌های سیاسی.[62] و شرایط بد زندگی ادامه یافت. این اعتراضات چشمگیرترین موج ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی تونس طی سه دههٔ محسوب می‌شود[63][64] که نتیجهٔ آن تعداد بسیار زیادی تلفات و صدمات بوده و اکثر این صدمات حاصل عملکرد پلیس و نیروهای امنیتی علیه تظاهرکنندگان بوده‌اند. حکومت تونس در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۱ با فرار زین‌العابدین بن علی رئیس‌جمهور تونس به عربستان سعودی سقوط کرد و این پایانی بود بر دوره حکمرانی ۲۳ ساله او بر مسند قدرت.[65][66]

پس از آن وضعیت فوق‌العاده اعلام شد و یک دولت ائتلافی با رفتن بن علی تشکیل شد، که شامل اعضای حزب بن علی، جنبش دموکراتیک قانون اساسی،[67] و همچنین چهره‌های مخالف از سایر وزارتخانه‌ها بودند. اگر چه، پنج تن از وزرای جدید غیرعضو در جنبش یادشده تقریباً بلافاصله استعفاء دادند.[68][69] در نتیجهٔ ادامهٔ تظاهرات، در تاریخ ۲۷ ژانویه نخست وزیر محمد الغنوشی دوباره دولت را سازمان داد، تمام اعضای سابق جنبش دموکراتیک قانون اساسی (غیر از خودش) را عزل کرد و در ۶ فوریه، جناح حاکم سابق به حالت تعلیق درآمد[70] و در ۹ مارس ۲۰۱۱، منحل شد.[71] پس از اعتراضات عمومی بیشتر، الغنوشی نیز در تاریخ ۲۷ فوریه استعفاء داد و به جای وی بجی قائد السبسی نخست وزیر شد.[72] در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۱، شهروندان در اولین انتخابات پس از انقلاب برای انتخاب ۲۱۷ عضو مجلس مؤسسان تونس رأی دادند تا مسئولیت تصویب قانون اساسی جدید را عهده‌دار شوند.[73] در این انتخابات جناح اسلامگرای میانه رو، النهضه، با کسب ۳۷ درصد آراء موفق شد ۴۲ زن را به عنوان نماینده وارد مجلس مؤسسان کند.[74]

اعتراضات و انقلاب در مصر
نوشتار‌های اصلی: انقلاب مصر (۲۰۱۱)، روزشمار انقلاب مصر ۲۰۱۲–۲۰۱۱ و کودتای ۲۰۱۳ مصر

پس از پیروزی مردم تونس و فرار بن علی دیکتاتور از تونس مردم مصر به خیابان آمدند و خواستار استعفای حسنی مبارک شدند.

شروع انقلاب مصر را۲۵ دی ماه ۱۳۸۹می‌دانند؛ که با شتاب فراوان به سراسر مصر باز تاب یافت. شورشی هزار نفری در مدت ده روز به انقلاب میلیون نفری در میدان تحریر (آزادی) مبدل گردید انقلاب مصر در تاریخ ۲۲ بهمن با اعلام همبستگی ارتش و کناره‌گیری حسنی مبارک از قدرت به پیروزی رسید.

پس از پیروزی انقلاب و اصلاح قانون اساسی انتخابات ریاست جمهوری مصر برگزار شد وطی ان محمد مرسی با پیروزی بر احمد شفیق به عنوان نخستین رئیس‌جمهور برآمده از رأی مردم و پنجمین رئیس‌جمهور تاریخ مصر شناخته شد.

اعتراضات و شورش سراسری لیبی
نوشتار اصلی: جنگ داخلی لیبی (۲۰۱۱)

در لیبی که اعتراضات از روز ۱۳ ژانویه ۲۰۱۱ آغاز شد و از روز ۱۷ فوریه (روز خشم) به اوج خود رسید و به تدریج به شورش همگانی انجامید و بدنبال آن مخالفان حکومت معمر قذافی، شهرهای شرقی و نیمی از شهرهای شمال غربی لیبی را در دست گرفتند. در درگیری‌ها حدود ۶۰۰۰ نفر از مخالفین کشته‌شدند که به وسیلهٔ اسلحه و ماشین‌ها و هواپیماهای جنگی دولت هدف قرار گرفتند. شورای امنیت ضمن محکومیت کشتارها قذافی را مجرم جنایت جنگی معرفی کرد. در شهر بنغازی (شهر عمر مختار) دولت موقت با ریاست وزیر مستعفی دولت تشکیل شد. آمریکا و اروپا گزینه مقابلهٔ نظامی با قذافی را محتمل دانستند. در ۱۷ مارس ۲۰۱۱، شورای امنیت سازمان ملل بخش پرواز ممنوع را بر فراز لیبی بر قرار کرد و انجام اقدام‌های لازم برای حفاظت از جان شهروندان را به تصویب رساند. دو روز بعد، فرانسه، ایالات متحده و انگلیس، مناطقی از لیبی را برای سرنگونی نیروهای قذافی مورد بمباران قرار دادند. در این کار فوراً ائتلافی از ۲۷ کشور اروپایی و خاورمیانه به گروه مزبور پیوستند.

۳۱ مرداد ۱۳۹۰

در سپیده‌دم این روز نیروهای انقلابی با ورود به شهر طرابلس و تصرف بیشتر بخش‌های آن، وارد آخرین مرحله از نبرد برای حکومت نابودی معمر قذافی شدند. آنان بسرعت وارد میدان سبز شدند و در همین روز یکی از تلویزیونهای دولتی را تصرف کردند.[75] آنان پس از ورود به میدان سبز طرابلس نام آن را به میدان شهدا (طرابلس) تغییر دادند.[76]

بسیاری از نهادهای دولت، از جمله چندین مقام بالای دولت قذافی دوباره در سرت، که قذافی اعلام کرده‌بود پایتخت جدید لیبی است، گردِهم آمدند.[77] دیگران به سبها، بنی ولید، صحرای دور از دسترس لیبی، یا به کشورهای اطراف فرار کردند.[78][79] سبها در اواخر ماه سپتامبر سقوط کرد[80] و بنی ولید پس از یک هفته محاصره فرساینده به تصرف درآمد.[81] در تاریخ ۲۰ اکتبر، مبارزان تحت حمایت شورای ملی انتقالی سرت را مصادره کردند و قذافی را در این فرایند کشتند.[82]

اعتراضات در سوریه

تظاهرات در سوریه در تاریخ ۲۶ ژانویه ۲۰۱۱ و زمانی آغاز شد که یک افسر پلیس به مردی در ملاءعام در خیابان الحرکه، در دمشق قدیم حمله کرد. مرد پس از ضرب‌وشتم دستگیرشد. در نتیجه، معترضان خواستار آزادی مرد دستگیر شده‌شدند. خیلی زود «روز خشم» در ۴–۵ فوریه برگزار شد، اما بدون حادثه‌بود.[83][84] از ماه ژانویه ۲۰۱۱ صدها هزار معترض در شهرهای مختلف سوریه نظیر دمشق، درعا و حمص به مدت چندین ماه در ماه‌های ژانویه، فوریه، مارس، آوریل و می در روزهای مختلف به ویژه روزهای جمعه با نام‌هایی مانند جمعهٔ عزت، جمعهٔ مقاومت، جمعهٔ شهدا، جمعهٔ مبارزه و جمعهٔ آزادگان علیه دولت بشار اسد دست به اعتراض و تظاهرات زدند و خواهان کناره‌گیری او از قدرت شدند.[85] تانک‌ها و نیروهای نظامی دولت بشار اسد در شهرهای مختلف سوریه نظیر دمشق، درعا و حمص مستقر شدند و معترضان را سرکوب کردند.[86] معترضان به دخالت نیروهای دولت ایران در سرکوب معترضان نیز اعتراض داشتند.[87][88]

در ۶ مارس، نیروهای امنیتی سوریه در حدود ۱۵ کودک را در درعا، در جنوب سوریه، به دلیل نوشتن شعار علیه دولت دستگیر کردند. بلافاصله تظاهرات علیه دستگیری و اتهام بدرفتاری کودکان برپا شد. درعا اولین شهری بود که علیه رژیم بعثی حاکم بر سوریه (از سال ۱۹۶۳) اعتراض کرد.[89]

در ۱۵ مارس هزاران تن از معترضان در دمشق، حلب، الحسکه، درعا، دیرالزور و حمات جمع شدند،[90][91][92] و بعد خبری منتشر شد مبنی بر اینکه سیاستمداری به اسم سوهیر اتاسی به یک سخنگوی غیررسمی برای «انقلاب سوریه» تبدیل شده‌است.[93] روز بعد از این اعتراضات گزارش‌هایی از حدود ۳۰۰۰ بازداشت و چند شهید مخابره‌شد، اما هیچ آمار رسمی در مورد تعداد تلفات وجود ندارد.[94]

در تاریخ ۱۸ آوریل ۲۰۱۱، تقریباً ۱۰۰ هزارنفر از معترضان در میدان مرکزی حمص نشستند و خواستار استعفای رئیس‌جمهور بشار اسد شدند. تظاهرات در سرتاسر ژوئیه ۲۰۱۱ ادامه داشت، دولت با سرکوب امنیتی خشن و عملیات نظامی در مناطق مختلف، به ویژه در شمال واکنش نشان داد.[95]

در ۳۱ ژوئیه تانک‌های ارتش سوریه به شهرهای مختلف، از جمله حمات، دیرالزور، البوکمال و الحراک در درعا یورش بردند. حداقل ۱۳۶ نفر در خشن‌ترین و خونین‌ترین روز از زمان آغاز قیامها کشته‌شدند.[96]

در روز جمعه ۵ اوت ۲۰۱۱ تظاهراتی اعتراضی در سوریه برگزارشد که جمعهٔ «خدا با ماست» اسم گرفت. طی این تظاهرات نیروهای امنیتی سوریه در درون آمبولانس‌ها به سمت تظاهرکنندگان تیراندازی کردند که در نتیجهٔ آن ۱۱ تن از معترضان کشته‌شدند.[97]

در اواخر ماه نوامبر و اوایل دسامبر، منطقه عمروبابا در حمص تحت کنترل مخالفان مسلح سوریه درآمد. اواخر دسامبر ۲۰۱۱، جنگ بین نیروهای امنیتی دولت و ارتش شورشی آزاد سوریه در استانداری ادلب شدت یافت. شهرها در ادلب و محله‌ها در حمص و حمات به کنترل مخالفان درآمدند، در طی این زمان عملیات نظامی در حمص و حمات بازایستاد شد و متوقف شد. بیش از ۷۲۰۰ نفر (تا تاریخ ۵ فوریه ۲۰۱۲) از معترضان سوری، توسط نیروهای نظامی و امنیتی دولت بشار اسد کشته شده‌اند و بین ۶۰۰۰۰–۸۰۰۰۰ نفر از معترضان در این کشور دستگیر شده‌اند و ۱۲ هزار و ۴۰۰ نفر هم از سوریه گریخته‌اند، که این اقدامات از سوی بان کی‌مون دبیرکل سازمان ملل متحد محکوم شده‌است.[54][55] اتحادیه عرب تلاش زیادی برای فشار بر دولت سوریه برای توقف حملات داشت. سرانجام در دی ماه ۱۳۹۰ نخستین گروه از ناظران عربی وارد سوریه شدند. اما به دلیل وسعت کشتارها این مأموریت با اعتراض اتحادیه عرب در بهمن ۱۳۹۰ خاتمه یافت. یکی از اقدامات دولت در پاسخ به اعتراضات همه‌پرسی قانون اساسی سوریه ۱۳۹۰ بود که پس از اصلاحاتی برگزار شد و بیش از نیمی از واجدان شرایط رأی مثبت دادند.

در اواخر ماه آوریل سال ۲۰۱۲، با وجود اینکه آتش‌بس در کل کشور اعلام شد، مبارزهٔ پراکنده، با درگیری‌های سنگین به ویژه در القصیر ادامه یافت، که در آن نیروهای شورشی بخش شمالی شهر را در کنترل داشتند، در حالی که ارتش قسمت جنوبی را در دست داشت. نیروهای ارتش آزاد سوریه القصیر را در دست داشتند، با توجه به اینکه آخرین نقطهٔ عمدهٔ عبور به سمت مرز لبنان بود. یک فرماندهٔ شورشی از گروه فاروق در شهر گزارش داد که ۲۰۰۰ تن از جنگجویان فاروق در استان حمص از ماه اوت ۲۰۱۱ کشته شده‌بودند. در این مرحله، میان شورشیان در القصیر مذاکراتی بود، که در آن بسیاری از شورشیان فراری از منطقه باباعمرو شهر حمص رفته‌بودند، و حمص به‌طور کامل رها شده‌بود. در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲، سفیر صلح سازمان ملل متحد در سوریه اظهار داشت که از نظر او، سوریه وارد یک دوره جنگ داخلی شده‌است.[98] کوفی عنان که طرح شش ماده‌ای صلح او در مرحلهٔ عملیاتی با شکست روبرو شد، در اوایل اوت ۲۰۱۲ استعفای خود را از مقام نمایندگی سازمان ملل و اتحادیه عرب در بحران سوریه، اعلام کرد.[99]

در اوت ۲۰۱۲ عضویت سوریه در سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی که در مکه برگزار شد به حالت تعلیق درآمد. اکمل الدین احسان اوغلو دبیر کل سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی در نشست این مجمع گفت: «سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی برای رژیم‌هایی که مردم خود را می‌کشند جایی ندارد.» همچنین در بیانیه‌ای که در پایان این اجلاس منتشر شد آمده که «مسلمانان دیگر نمی‌توانند حکومتی را بپذیرند که مردم خود را قتل‌عام می‌کند.» براساس بیانیهٔ این مجمع شرکت‌کنندگان اجلاس خواستار توقف فوری خشونت‌ها در سوریه و به تعلیق درآمدن عضویت این کشور در سازمان شده‌اند. تنها مخالف بیانیه در سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی ایران بود که متحد جدی سوریه‌است.[100]

سازمان ملل متحد در نشست روز ۱۶ اوت خود به مأموریت صلح بانان خود در سوریه خاتمه داد. جرارد آراد، نمایندهٔ دائمی فرانسه در سازمان ملل متحد، در همین روز یعنی پنجشنبه (۱۶ اوت ۲۰۱۲–۲۶ مرداد) پس از جلسهٔ شورای امنیت در این‌باره گفت: «شرایط برای ادامه این مأموریت مناسب نبود».[101]

اعتراضات یمن

اعتراضات در بسیاری از شهرهای شمال و جنوب یمن در اواسط ژانویه ۲۰۱۱ شروع شد. تظاهرکنندگان در ابتدا در برابر طرح‌های دولتی به تغییر قانون اساسی یمن، بیکاری و شرایط اقتصادی،[102] و فساد اعتراض کردند، اما خواسته‌های آنان بلافاصله شامل درخواست برای استعفای رئیس‌جمهور علی عبدالله صالح، شد[4] که با مخالفت‌های داخلی از نزدیکترین مشاوران خود از سال ۲۰۰۹ مواجه‌بود.[103] در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۱ تظاهرات بزرگی متشکل از بیش از ۱۶۰۰۰ معترض در صنعا برگزار شد،[104] و بلافاصله پس از آن توکل کرمان، فعال حقوق‌بشر و سیاستمدار، آن را «روز خشم» در تاریخ ۳ فوریه نامید.[105] بر اساس گزارش خبرگزاری رسمی چین، شین‌هوآ، سازمان دهندگان یک میلیون معترض را فراخوانی کردند.[106]

در ۳ فوریه علی عبدالله صالح رئیس‌جمهور یمن نیز اعلام کرد که در سال ۲۰۱۳ قدرت را پس از ۳۵ سال ترک خواهد کرد.[107] در روز ۳ فوریه ۲۰۰۰۰ نفر از معترضان در برابر دولت در صنعا تظاهرات کردند،[108][109] دیگران در «روز خشم» در عدن شرکت کردند[110] که توسط توکل کرمان نامگذاری شده بود، در حالی‌که سربازان، اعضای مسلح کنگره عمومی خلق، و معترضان بسیاری یک راهپیمایی طرفدار دولت در صنعا برگزار کردند.[111] همزمان با استعفای حسنی مبارک، رئیس جمهوری مصر، یمنی‌ها دوباره در اعتراض به رئیس‌جمهور صالح در ۱۱ فوریه به خیابان‌ها آمدند، که «جمعهٔ خشم» لقب گرفت.[112] در این روز شهرهای یمن شاهد اجتماعات اعتراض‌آمیز بود که نیروهای دولتی با گاز شیمیایی با آن‌ها برخورد کردند و در حضرموت ۴ نفر کشته‌شدند. علی عبدالله صالح قول داد که وضعیت بهتر و بیشتری برای مشارکت سیاسی مردمی در یمن فراهم آورد و تغییراتی در قانون اساسی کشور اعمال خواهد کرد. تظاهرات در روزهای بعد علی‌رغم درگیری‌ها با حامیان دولت ادامه داشت.[113] در جمعهٔ خشم که در ۱۸ فوریه برگزارشد، ده‌ها هزار نفر از یمنی‌ها در تظاهرات ضد دولتی در شهرهای عمدهٔ صنعا، تعز، و عدن شرکت کردند. تظاهرات، به خصوص در سه شهر بزرگ در طول ماه‌های بعد نیز ادامه یافت، و به‌طور خلاصه در اواخر ماه مه به جنگ شهری بین افراد قبایل حاشد و فراری‌های ارتش متحد با مخالفان در یک طرف، و نیروهای امنیتی و شبه نظامیان وفادار به صالح از سوی دیگر شدت یافت.[114] در ۳ ژوئن، اقدامی برای ترور وی از طریق انفجار در مسجد محوطه ریاست جمهوری او و چند تن دیگر از مقامات عالی رتبه یمن را مجروح کرد.[115]

در ۱۴ خرداد ۱۳۹۰ برابر با ۴ ژوئن ۲۰۱۱ علی عبدالله صالح پس از مجروح‌شدن با ۵ مقام بلندپایه روانه عربستان شد، اما قدرت را به عبد ربه منصور الهادی، معاون رئیس‌جمهوری تحویل داد، که او هم به مقدار زیادی سیاست‌های صالح را ادامه‌داد[116] و دستور دستگیری چندین یمنی مرتبط با حمله محوطه ریاست جمهوری را صادر کرد.[115] صالح در زمان حضورش در عربستان، در تلویزیون ریاض ظاهر شد و مردم یمن را در ۷ ژوئیه مورد خطاب قرارداد؛ او مکرراً اشاره می‌کرد که در هر زمانی می‌تواند برگردد و به حضور در عرصه سیاسی ادامه دهد.[117]

در روز جمعه ۱۲ اوت ۲۰۱۱ تظاهراتی اعتراضی در یمن با عنوان جمعه «منصورون» برگزار شد که طی آن تظاهر کنندگان مجدداً پایان نظام علی عبدالله صالح را خواستار شدند.[118]

در ۱۲ سپتامبر، صالح در حالی که هنوز در ریاض تحت درمان بود حکمی را صادر کرد و به معاون رئیس‌جمهور، عبد ربه منصور الهادی، اختیار داد که با مخالفان وارد مذاکره شده و قرارداد شورای همکاری خلیج فارس را امضاء کند.[119]

در ۲۳ سپتامبر، سه ماه پس از اقدام به ترور، صالح ناگهان به یمن بازگشت، و از همهٔ انتظارات قبلی سرپیچی کرد.[120] فشارها بر صالح او را وادار که نهایتاً در ۳ نوامبر طرح شورای همکاری خلیج را در ریاض امضاء کند. وی در این قرارداد موافقت کرد تا از قدرت کناره‌گیری کرده و زمینه را برای انتقال قدرت به معاون ریاست جمهوری فراهم نماید.[121] سپس انتخابات ریاست جمهوری در ۲۱ فوریه ۲۰۱۲ برگزار شد، که در آن هادی (تنها نامزد ریاست جمهوری)، ۹۹٫۸ درصد از آراء رأی دهندگان را به دست آورد.[122] هادی در ۲۵ فوریه در دفتر خود در پارلمان یمن سوگند خورد.[123] در ۲۷ فوریه، صالح از مقام ریاست جمهوری استعفاء داده و قدرت به جانشین او منتقل شد، اگر چه او هنوز به عنوان رئیس حزب عمومی کنگرهٔ مردم دارای نفوذ سیاسی می‌باشد.[124]

اعتراضات بحرین

همزمان مخالفت‌ها در بحرین هم به شدت خود رسید و مخالفان خواهان مشروطه کردن پادشاهی یا سقوط حکومت آن شدند. در تظاهرات مخالفین دو نفر کشته‌شدند که حکومت از این جهت از مردم معترض عذرخواهی نمود. در ۱۵ مارس هم‌زمان با ورود وزیر دفاع آمریکا رابرت گیتس نیروهای نظامی عربستان راهی بحرین شدند و امارات هم برای ارسال نیروی نظامی اعلام آمادگی کرد.

تظاهرات بحرین در ۱۴ فوریه ۲۰۱۱ آغاز شد. هدف این تجمعات در ابتدا دستیابی به آزادی سیاسی بیشتر و احترام به حقوق بشر بود و معترضان قصد نداشتند به‌طور مستقیم سلطنت را تهدید کنند.[5][125]، صص. ۱۶۲–۳ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) سرخوردگی طولانی در میان اکثریت شیعه به دلیل سلطه دولت سنی، یک ریشه و علت اصلی اعتراضات بود، اما از اعتراضات تونس و مصر به عنوان الهام بخشی برای تظاهرات بحرین نام برده‌است.[5][125] یادکرد خالی (کمک) در بحرین تظاهرات عمدتاً مسالمت‌آمیز بودند تا زمانی که در ۱۷ فوریه قبل از طلوع آفتاب حمله‌ای توسط پلیس برای تخلیه‌کردن معترضان از میدان مروارید در منامه شروع‌شد که در آن پلیس ۴ معترض را کشت.[125] ، صص. ۷۳–۴ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) به دنبال این حمله، برخی از تظاهرکنندگان شروع به گسترش اهداف خود و درخواست کردن برای پایان یافتن حکومت پادشاهی در بحرین نمودند.[126] در ۱۸ فوریه، هنگامی که معترضان تلاش می‌کردند مجدداً وارد میدان شوند توسط نیروهای ارتش مورد حمله قرارگرفته و به سختی مجروح‌شدند[125] ، صص. ۷۷–۸ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) روز بعد، پس‌از آنکه دولت دستور عقب‌نشینی سربازان و پلیس را صادر کرد، معترضین مجدداً میدان لؤلؤ را به تصرف درآوردند.[125][127] متعاقب آن تظاهرات بزرگی رخ داد از جمله تجمع بزرگ وحدت ملی در ۲۱ فوریه که ده‌ها هزار نفر در آن شرکت کردند،[128] در حالی‌که در تاریخ ۲۲ فوریه تعداد تظاهرکنندگان در میدان مروارید با بیش از ۱۵۰ هزار نفر به اوج خود رسید پس از آن بیش از ۱۰۰ هزار معترض در آنجا راهپیمایی کردند.[125]، ص. ۸۸ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) در ۱۴ مارس، به در خواست دولت، نیروهایی به رهبری عربستان و شورای همکاری خلیج وارد کشور شدند،[125] ، ص. ۱۳۲ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) که مخالف آن را «اشغال» نامیدند.[129]

در ۱۵ مارس شاه حمد بن عیسی آل‌خلیفه، به مدت سه ماه حالت اضطرار اعلام کرد و از ارتش خواست تا مجدداً کنترل را در دست بگیرند چون درگیری در سراسر کشور گسترش یافته بود.[125] ، ص. ۱۳۹ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)[130] در ۱۶ مارس، سربازان مسلح و پلیس ضدشورش اردوگاه معترضان در میدان لؤلؤ را پاکسازی کردند که گزارش‌شده که در آن ۳ پلیس و ۳ نفر از تظاهرکنندگان کشته شدند.[125] ، صص. ۱۳۳–۴ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)[131]

بعدها، در ۱۸ مارس، دولت بنای یادبود میدان لؤلؤ را تخریب کرد.[125] ، صص. ۱۵۰–۲۳۹ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)[132] پس از لغو کردن قانون وضع اضطراری در تاریخ ۱ ژوئن،[133] چندین تظاهرات بزرگ توسط احزاب مخالف برگزار شدند.[134] تظاهرات در مقیاس کوچکتر و درگیری‌ها در خارج از پایتخت ادامه یافت و تقریباً هر روزه رخ می‌داد.[135][136] در ۹ مارس ۲۰۱۲ بیش از ۱۰۰ هزار نفر در تظاهراتی شرکت کردند که آن را "بزرگترین راهپیمایی در تاریخ ماً نامیدند.[137][138] در اعتراضات بحرین بیش از ۲۹۲۹ از مردم دستگیر شده‌اند،[139] و حداقل پنج نفر به علت شکنجه در حالی که در بازداشت پلیس بودند کشته شدند.[125] ، صص. ۲۸۷٬۲۸۸ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۱ کمیسیون تحقیق مستقل بحرین، گزارش خود را در مورد تحقیقات خود از وقایع منتشر کرد، و پی برد که دولت به‌طور سیستماتیک زندانیان را شکنجه کرده و مرتکب موارد دیگری از نقض حقوق بشر شده‌است.[125] ، صص. ۴۱۵–۴۲۲ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) گزارش مربوطه ادعای دولت بحرین دربارهٔ نقش ایران در تحریک تظاهرات را رد کرد.[137] اگرچه این گزارش ذکر کرده‌بود که شکنجهٔ سیستماتیک متوقف شده‌است،[125] ، ص. ۲۳۲ پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) اما دولت بحرین از ورود گروه‌های بین‌المللی حقوق بشر و سازمان‌های خبری ممانعت به‌عمل آورده و بازدید بازرس سازمان ملل را به تعویق انداخته‌است.[140][141] بیش از ۸۰ نفر از زمان آغاز قیام جان خود را از دست داده‌اند.[142]

اعتراضات اردن

در ۱۴ ژانویه، تظاهرات در عمان پایتخت اردن، و همچنین در معان، کرک، السلط، اربد، و دیگر نقاط آغازشد که توسط اعضای اتحادیه‌های کارگری و احزاب چپ رهبری‌شد که خواستار کناره‌گیری سمیر الرفاعی، نخست‌وزیر دولت بودند.[143] اخوان‌المسلمین و ۱۴ اتحادیه‌های کارگری گفتند که آن‌ها تا روز بعد در خارج از پارلمان برای "محکوم کردن سیاست‌های اقتصادی دولت " تحصن می‌کنند.[144] پس از اعتراض، دولت افزایش قیمت سوخت را لغو کرد،[145] اما در ۲۱ ژانویه ۵۰۰۰ نفر در عمان به رغم این تلاش در راستای کاهش فقر و فلاکت اقتصادی اردن، دست به اعتراض زدند.[146] در اول فوریه، کاخ سلطنتی اعلام کرد که ملک عبدالله به دلیل اعتراضات خیابانی دولت را عزل کرده و از معروف البخیت، ژنرال سابق ارتش خواسته بود تا کابینهٔ جدید را تشکیل دهد.[147] ملک عبدالله، از بخیت خواست تا قدم‌های سریع، محکم و عملی برای راه‌اندازی روند اصلاحات سیاسی واقعی بردارد. وی افزود که اصلاحات باید اردن را در مسیر «تقویت دموکراسی» قراردهد، و برای اردنی‌ها «زندگی شرافتمندانه‌ای که آن‌ها سزاوارش هستند» را فراهم کند.[148] اما این موضع اعتراضات را پایان نداد، و در ۲۵ فوریه با یک تظاهرات بین ۶۰۰۰ و ۱۰۰۰۰ نفر اردنی به اوج خود رسید.[149] اردوگاه اعتراض، به رهبری دانشجویان که در ۲۴ مارس در میدان جمال عبدالناصر در عمان در مرکز شهر تأسیس شد خواستار اصلاحات دموکراتیک شدند،[150] اما حداقل یک نفر کشته و بیش از ۱۰۰ نفر زخمی شدند. روز بعد، پس از اینکه طرفداران دولت در این اردوگاه با معترضان برخورد کردند، پلیس مجبور به مداخله‌شد.[151] این درگیری‌ها و مداخله پلیس به نماد شاخصی از اعتراضات اردن تبدیل شد اما راه‌پیمایی بزرگی که برای ۱۵ ژوئیه در مرکز عمان برنامه‌ریزی شده‌بود به وسیلهٔ حامیان رژیم متوقف‌شد.[152] در نوامبر ۲۰۱۱، اعتراضات ادامه پیدا کرد و مجلس تحت فشار اعتراضات خیابانی، خواستار انحلال دولت بخیت شد. ملک عبدالله بخیت و کابینه‌اش را عزل کرد و در ۱۷ اکتبر عون شوکت‌الخصاونه را به ریاست دولت جدید منصوب نمود.[153] همزمان با ادامه اعتراضات در سال ۲۰۱۲، الخصاونه استعفاء داد و پادشاه، فایز ال تراونه را رئیس دولت اعلام کرد.

اعتراضات در عربستان سعودی

در عربستان هم مخالفان با تظاهراتی نمادین خواهان آزادی‌های مدنی بیشتر و مشروطه شدن پادشاهی عربستان شدند.

اعتراضات عربستان سعودی با خودسوزی یک مرد ۶۵ ساله در صامطه، جیزان در ۲۱ ژانویه آغاز شد.[16] و بعد از آن صدها تن از مردم در اواخر ماه ژانویه در جده[154][155] -و چندین بار در سراسر فوریه و اوایل مارس در شهرهای قطیف، العوامیه، ریاض و حفوف- دست به تظاهرات زدند.[156][157]

در ۴ مارس ۲۰۱۱ میلادی اعتراضات مخالفان از شهرهای احساء و قطیف به ریاض پایتخت عربستان سعودی کشیده‌شد بدنبال آن حکومت سعودی در روز بعد آن اعلام کرد از این پس هرگونه تظاهرات و تجمع اعتراض‌آمیز ممنوع می‌باشد و در صورت تکرار با برخورد شدید پلیس همراه خواهد بود. در ۱۱ مارس روز خشم مخالفان حکومت عربستان در شهر قطیف با شعار (به عربی: لاشیعیة لاسنیة وحدة وحدة اسلامیة) به فارسی: «نه شیعه نه سنی فقط وحدت اسلامی» دست به تظاهرات خشم آلود زدند که با برخورد شدید حکومت مواجه گردید و ۲نفر کشته و ده‌ها نفر زخمی شدند. گفته می‌شود که فیصل احمد عبدل احد[157][158][159](یا عبدل احدواز،[160]) یکی از سازمان دهندگان اصلی برنامه "روز خشم " در ۱۱ مارس[161][162][163] توسط نیروهای امنیتی عربستان در ۲ مارس کشته شده‌است.[159] این زمانی بود که گروهی در فیس بوک در مورد برنامه این اعتراضات بیش از ۲۶ هزار عضو گرفت.[164]

در آوریل ۲۰۱۱ اعتراضاتی بر سر حقوق کارگری در مقابل ساختمان وزارت دولت در ریاض، شهر طائف و تبوک اتفاق افتاد.[165][166][167] تظاهرات که عمدتاً از معترضان شیعه تشکیل شده بود[168][169][170] در قطیف و شهرهای استان‌های شرقی مانند العوامیه، و حفوف اتفاق افتاد، در ماه آوریل تشدید شد.[171][172][173] و تا سال ۲۰۱۱ ادامه پیدا کرد. تظاهرکنندگان خواستار آزادی زندانیان، خارج شدن نیروی حافظ شبه جزیره از بحرین،[174][175] حضور برابر در ادارات کلیدی و اصلاحات در مواضع سیاسی‌بود که معترضان احساس می‌کردند مورد کم‌توجهی قرار گرفته‌است.[170] چهار تن از معترضان حاضر در تظاهرات اواخر نوامبر بدست مقامات عربستان سعودی کشته و جنازه آن‌ها تشییع‌شد.[176] تظاهرات تا اوایل ۲۰۱۲ ادامه داشت[177][178] و عصام محمد ابوعبدالله توسط نیروهای امنیتی در العوامیه در دوازدهم[179] یا سیزدهم[180] ماه ژانویه به ضرب گلوله کشته شد، که منجر به تشییع جنازه وی با حضور ۷۰ هزار نفر گردید.[181] پس از آن بمدت چند روز تظاهرات با شعارهایی ضد مجلس سعود و وزیر کشور، نایف، ولیعهد عربستان سعودی ادامه یافت.[182][183][184] منتظر سعید العبدل در ۲۶ ژانویه به ضرب گلوله کشته شد.[185] زنان کمپینی را -برای کسب حق رأی زنان- در فیس بوک سازماندهی کردند و نام «بلدی» بر آن گذاشتند و از این طریق خواستار اعطای حق رأی به زنان شدند.[186] علی‌رغم اینکه مقامات اعلام کردند که زنان نمی‌توانند شرکت کنند زنان سعودی در آوریل ۲۰۱۱، در جده، ریاض و دمام سعی کردند تا به عنوان رای‌دهنده برای انتخابات شهرداری ۲۹ سپتامبر ثبت نام کنند.[186][187]

کاریکاتوری از درخواست زنان عربستانی مبنی بر حق رانندگی

در ماه مه و ژوئن ۲۰۱۱، منال الشریف و زنان دیگر یک کمپین حق رانندگی برای زنان سازماندهی کردند که فعالیت اصلی آن در تاریخ ۱۷ ژوئن اتفاق افتاد. در ماه مه الشریف با ماشین رانندگی کرد و در ۲۲ ماه مه بازداشت شد و از ۲۳ تا ۳۰ مه در بازداشت بسر برد.[188][189][190] از هفدهم تا اواخر ماه ژوئن، در حدود هفتاد مورد رانندگی زنان ثبت شد.[191][192][193] در اواخر ماه سپتامبر، شایما جاستانیا به ۱۰ ضربه شلاق برای رانندگی در جده محکوم شد. مدت کوتاهی پس از آن که ملک عبدالله مشارکت زنان در انتخابات شهرداری ۲۰۱۵ و واجد شرایط بودن به عنوان اعضای مجمع مشورتی را اعلام کرد، یکبار دیگر حکم خود را لغو کرد.[194][195]

اعتراضات در سایر کشورها

همچنین هم‌زمان با دیگر اعتراضات عربی در کشورهای الجزایر، عمان، کویت، مراکش و موریتانی نیز مخالفان تجمعات اعتراضی داشتند. در جمعه خشم روز ۱۱ مارس در کویت دولت با نارنجکهای اشک‌آور با اجتماع معترضان برخورد کرد.

در ایران نیز اواخر سال ۱۳۸۹ شمسی درخواست مجوزی توسط میرحسین موسوی و مهدی کروبی برای راهپیمایی جهت «حمایت از مردم تونس و مصر» شده‌بود که به ایجاد تجمعاتی در چند شهر در روزهای ۲۵ بهمن ۱۳۸۹ و ۱ اسفند ۱۳۸۹ انجامید.[196][197]

بررسی اجمالی
تاریخ آغازکشورتاریخ پایاننوع اعتراضاتپیامدتعداد کشتگان
۱۸ دسامبر ۲۰۱۰ تونسخودسوزی محمد بوعزیزی
تظاهرات خیابانی		سقوط حکومت
فرار رئیس‌جمهور و خانواده‌اش
۱۴ ژانویه ۲۰۱۱		۳۳۸[198]
۲۸ دسامبر ۲۰۱۰ الجزایرتظاهرات خیابانیرئیس‌جمهور پایان قانون شرایط اضطراری را اعلام کرد (۳ فوریه ۲۰۱۱)[199]۸
۱۳ ژانویه ۲۰۱۱ لیبی‏ ۱۶ ژانویه ۲۰۱۱در ابتدا اعتراضات به فساد و شرایط مسکن؛ سپس خواستار تغییر حکومت شدندجنگ داخلی
افتادن شرق لیبی بدست معترضان، قتل‌عام مردم در خیابان‌های لیبی، وزیر دادگستری، وزیر کشور، بخشی از نیروهای ارتش و بسیاری از سفرا و دیپلمات‌های لیبی در کشورهای مختلف به معترضان پیوستند. سقوط طرابلس (مرداد) و کشته شدن قذافی (مهر)‏		۱۳۰۰۰
۷ ژانویه ۲۰۱۱ اردنتظاهرات خیابانیتغییر هیئت دولت اردن (۱ فوریه ۲۰۱۱)، اعتراضات۱
۱۷ ژانویه ۲۰۱۱ موریتانی۱۷ ژانویه ۲۰۱۱خودسوزی۱
۱۷ ژانویه ۲۰۱۱ سودانتظاهرات و برگزاری همه پرسی دربارهٔ استقلال بخش جنوبی کشور۱
۱۷ ژانویه ۲۰۱۱ عمان۱۷ ژانویه ۲۰۱۱تظاهراتسلطان قابوس حداقل دستمزد ماهانه کارگران بخش خصوصی را از ۱۴۰ ریال (معادل ۳۶۵ دلار) به ۲۰۰ ریال (معادل ۵۲۰ دلار) افزایش داد.۲ تا ۶
۱۴ ژانویه ۲۰۱۱ یمناختلاف در داخل حکومت علیه رئیس‌جمهوررئیس‌جمهور اعلام کرد در پایان دورهٔ ریاست‌جمهوریش از قدرت کنار خواهد رفت (۲ فوریه ۲۰۱۱)[200]
تغییر در دولت
اختلال در نظم مدنی کشور		۱۰۰۰۰+
۲۱ ژانویه ۲۰۱۱ عربستان سعودی۲۹ ژانویه ۲۰۱۱خودسوزی، اعتراضات خیابانیپلیس بلافاصله تظاهرات را متوقف و ۳۰ تا ۵۰۰ نقر را دستگیر کرد۴
۲۵ ژانویه ۲۰۱۱ مصراعتراضات و قیام ملیتغییر هیئت دولت (۲۹ ژانویه ۲۰۱۱)
ٰرئیس‌جمهور اعلام کرد در پایان دورهٔ ریاست‌جمهوریش از قدرت کنار خواهد رفت. (۲ فوریه ۲۰۱۱)
استعفای دسته‌جمعی شورای مرکزی حزب حاکم[201]
مبارک از قدرت کنار رفت. قدرت به شورای عالی نیروهای مسلح مصر متقل شد. (۱۱ فوریه)
ارتش تعلیق قانون اساسی، انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات تا شش ماه آینده را اعلام کرد.		۳۰۲[202]
۲۶ ژانویه ۲۰۱۱سوریهخودسوزی
تظاهرات بزرگ
خیزش ملی
خواهان تغییر حکومت
تظاهرات حامیان دولت در حمایت از اسد[203][204]		اعزام ناظران اتحادیهٔ عرب به سوریه و لغو برنامه ناظران به فاصله سی روز
لغو حالت فوق‌العاده پس از پنجاه سال[205]		۳۰۰۰۰۰+[206](تا ۲۰۱۶)
۳۰ ژانویه ۲۰۱۱ مراکشخودسوزی
تظاهرات خیابانی		۷
۱ فوریه ۲۰۱۱ جیبوتیاعتراضات صلح‌آمیز کوچک۰
۱۰ فوریه ۲۰۱۱ عراقخودسوزی، اعتراضات در شهرهای مختلفنخست‌وزیر نوری مالکی اعلام کرد برای دورهٔ سوم نامزد نخست‌وزیری نخواهد شد+۲۹
۱۴ فوریه ۲۰۱۱ بحریناعتراضات خیابانی بزرگپادشاه حمد به هر خانواده ۱۰۰۰ دینار معادل ۲٬۶۵۲ دلار بخشید.[207]
پادشاه حمد بابت قتل دو نفر از معترضان عذرخواهی کرده و اعتراضات مسالمت‌آمیز را قانونی اعلام کرد (۱۵ فوریه)[208]		 ۳۶
مجموع کشتگان:۳۲۰۰۰–۳۷۸۰۰

خودسوزی‌ها

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اعتراضات وقوع خودسوزی‌های با انگیزهٔ سیاسی بوده‌است. پس از آن که خودسوزی محمد بوعزیزی دستفروش تونسی اعتراضاتی را برانگیخت و این اعتراضات رفته رفته به یک اعتراضات بزرگ سیاسی تبدیل شد که سقوط حکومت را در پی داشت، در کشورهای دیگر نیز افرادی برای تحریک و تشجیع مردم به خودسوزی دست زدند.

رویدادهای مشابه
ناممحل اقامتتاریخ خودسوزیتاریخ مرگمنبع
۱ محسن بوطرفیفبوخضره۱۳ ژانویه ۲۰۱۱۱۶ ژانویه ۲۰۱۱[209]
۲ عویشیه محمدبرج منایل۱۵ ژانویه ۲۰۱۱
—
[210]
۳ بوبکر بویدنجیجل۱۵ ژانویه ۲۰۱۱
—
[211]
۴ معامیر لطفیالواد۱۶ ژانویه ۲۰۱۱
—
[212]
۵ سنوسی تواتمستغانم۱۶ ژانویه ۲۰۱۱
—
[210]
۶ یعقوب ولد دحودتجکجه۱۷ ژانویه ۲۰۱۱۲۲ ژانویه ۲۰۱۱[210]
۷ عبده عبدالمنعم حمادهقنطره۱۷ ژانویه ۲۰۱۱
—
۸ محمد فاروق حسنقاهره۱۸ ژانویه ۲۰۱۱
—
[213]
۹ احمد هاشم السیداسکندریه۱۸ ژانویه ۲۰۱۱۱۸ ژانویه ۲۰۱۱[214][215]
۱۰ محمد عاشور سرورقاهره۱۸ ژانویه ۲۰۱۱
—
[214]
۱۱ نامشخصجازان۲۰ ژانویه ۲۰۱۱۲۱ ژانویه ۲۰۱۱
۱۲ نامشخصدمام۲۴ ژانویه ۲۰۱۱
—
[216]
۱۳ حسن علی عقلهالحسکه۲۶ ژانویه ۲۰۱۱۲۶ ژانویه ۲۰۱۱[217][218]
.

انگیزه‌ها

عوامل متعددی را می‌توان به‌عنوان دلایل و انگیزه‌هایی نام‌برد که زمینه را برای رخداد این قیامها مستعد کرده‌اند؛ از جمله مسائلی مانند دیکتاتوری یا حکومت مطلقه، نقض حقوق بشر، فساد دولتی،[219] رکود اقتصادی، بیکاری، فقر شدید و تعدادی از عوامل ساختاری دموگرافیک[220] مانند درصد زیاد جوانان تحصیل کرده اما ناراضی در درون جامعه.[221]

همچنین برخی مانند فیلسوف اسلوونیایی، اسلاوی ژیژک، اعتراضات و تظاهرات ایران در سال ۲۰۰۹ را به عنوان یکی از دلایل پشت بهار عربی نسبت می‌دهد.[222] انقلاب سال ۲۰۱۰ قرقیزستان نیز احتمالاً یکی از عوامل تأثیرگذار بر آغاز بهار عربی بوده‌است. عوامل تسریع‌کننده برای شورش در تمام شمال آفریقا و کشورهای حوزهٔ خلیج فارس شامل تمرکز چندین دهه‌ای ثروت در دست اقتدارگرایان نشسته بر مسند قدرت، شفافیت ناکافی دربارهٔ گردش این ثروتها، فساد و به خصوص امتناع جوانان در پذیرش وضع موجود بوده‌است.[223] افزایش قیمت غذا و نرخ قحطی جهانی نیز یک عامل مهم بوده‌است،[224][225] چون تهدیدی برای امنیت و قمیت جهانی غذا محسوب می‌شوند که به سطوح سال‌های بحران قیمت مواد غذایی جهانی یعنی ۲۰۰۷–۲۰۰۸ نزدیک می‌شوند.[226] سازمان عفو بین‌الملل افشای کابل‌های دیپلماتیک ایالات متحده توسط ویکی لیکس را به عنوان یک عامل تسریع‌کننده برای شورش‌ها مد نظر گرفته‌است.[227]

در طول سال‌ها، بسیاری از جوانان اهل اینترنت در کشورها دستخوش این قیام‌ها، به‌طور فزاینده‌ای سلطه اقتدارگرایان و سلطنت مطلق را به عنوان رخدادهای اشتباهی تشخیص داده‌اند که نیاز به تغییر و اصلاح دارد. النجمه زیدجالی، استاد دانشگاه عمان، به این تحول به عنوان زلزله جوانان اشاره‌کرده‌است.[223] تونس و مصر، به عنوان اولین شاهدان قیامهای بزرگ، از ملل شمال آفریقا و کشورهای خاورمیانه (مانند الجزایر و لیبی)، از این حیث متفاوت هستند که آن‌ها فاقد درآمد نفت قابل توجهی می‌باشند، و بدین ترتیب قادر نبودند توده‌ها را آرام‌کنند. موفقیت نسبی جمهوری دموکراتیک ترکیه، با مشخصه‌هایی همچون انتخاباتی آزاد علی‌رغم اعتراضات مسالمت‌آمیز، رشد سریع اما لیبرال اقتصاد، قانون اساسی سکولار با وجود دولت اسلامی، مدلی با عنوان (مدل ترکیه) را ایجاد کرد اگر چه ممکن است انگیزه‌ای برای معترضان کشورهای همسایه محسوب نشود اما الگویی خواستنی برای آن‌ها محسوب می‌شد.[139]

جستارهای وابسته

پانویس
  1. «Tunisia's Ben Ali flees amid unrest». Al Jazeera. ۱۵ ژانویه ۲۰۱۱.
  2. Peterson، Scott (۱۲ ژوئن ۲۰۱۱). «Egypt's revolution redefines what's possible in the Arab world». Christian Science Monitor. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  3. Spencer، Richard (۲۳ فوریه ۲۰۱۱). «Libya: civil war breaks out as Gaddafi mounts rearguard fight». London: The Daily Telegraph. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  4. Bakri، Nada؛ Goodman، J. David (۲۸ ژانویه ۲۰۱۱). «Thousands in Yemen Protest Against the Government». The New York Times.
  5. «Protester killed in Bahrain "Day of Rage"». Reuters. ۱۴ فوریه ۲۰۱۱.
  6. «'It Will Not Stop': Syrian Uprising Continues Despite Crackdown». Der Spiegel. ۲۸ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  7. «Algeria protest draws thousands». CBC News. ۱۲ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  8. McCrummen، Stephanie (۲۵ فوریه ۲۰۱۱). «13 killed in Iraq's 'Day of Rage' protests». Baghdad: The Washington Post. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  9. «Thousands protest in Jordan». Al Jazeera. ۲۸ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  10. «Kuwaiti stateless protest for third day». Middle East Online. ۲۰ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  11. «Morocco King on holiday as people consider revolt». Afrol. ۳۰ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  12. «Sudan opposition leader arrested». Press TV. ۱۹ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  13. «Lebanon: Protests against Sectarian Political System». Reuters Africa. Reuters. ۲۷ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  14. «Mauritania police crush protest – doctors announce strike». Radio Netherlands Worldwide. ۹ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  15. Vaidya، Sunil (۲۷ فوریه ۲۰۱۱). «One dead, dozen injured as Oman protest turns ugly». Gulf News. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  16. «Man dies after setting himself on fire in Saudi Arabia». BBC News. ۲۳ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  17. «New clashes in occupied Western Sahara». Afrol. ۲۷ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  18. Donnison، Jon (۱۶ مه ۲۰۱۱). «Palestinians emboldened by Arab Spring». Ramallah: BBC News. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  19. «"ریشه‌های مردمی، ماهیت اسلامی و رویکرد ضداستعماری" سه شاخصه بیداری اسلامی». خبرگزاری فارس.
  20. Korotayev A. , Zinkina J. Egyptian Revolution: A Demographic Structural Analysis. Entelequia. Revista Interdisciplinar 13 (2011): 139–65.<ref|author=United Nations High Commissioner for Refugees |نشانی =http://www.unhcr.org/refworld/country,,,,IRN,,4f34de412,0.html |عنوان =Iran: Arrest Sweeps Target Arab Minority |publisher=UNHCR |تاریخ = |accessتاریخ =2012-06-19
  21. «Mali coup: Arab Spring spreads to Africa». 26 March 2012. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  22. «Syria-related clashes rage in Lebanon, leaving 13 dead». CNN. ۳ ژوئن ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  23. Opening Closed Regimes: What Was the Role of Social Media During the Arab Spring?
  24. «The Arab Spring and the impact of social media». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۹ اوت ۲۰۱۲.
  25. «The Arab Uprising's Cascading Effects». Miller-mccune.com. ۲۳ فوریه ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۳۱ اوت ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  26. Dainotti؛ و دیگران (۲۰۱۱). «Analysis of Country-wide Internet Outages Caused by Censorship» (PDF). ACM.
  27. «Many wounded as Moroccan police beat protestors». Reuters UK. Reuters. ۲۳ مه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  28. «Syria's crackdown». The Irish Times. ۳۱ مه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  29. «Bahrain troops lay siege to protesters' camp». CBS News. ۱۶ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  30. «Syria clampdown on protests mirrors Egypt's as thugs join attacks». Ahram Online. ۱۹ آوریل ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  31. Almasmari، Hakim (۱۶ مارس ۲۰۱۱). «Yemeni government supporters attack protesters, injuring hundreds». Sanaa: The Washington Post. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  32. Parks، Cara (۲۴ فوریه ۲۰۱۱). «Libya Protests: Gaddafi Militia Opens Fire On Demonstrators». The Huffington Post. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  33. Cook, Steven A. "How Do You Say 1989 in Arabic? بایگانی‌شده در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine" From the Potomac to the Euphrates. Council on Foreign Relations. 28 March 2011. Retrieved 25 June 2012.
  34. Landler, Mark. "Obama Cites Poland as Model for Arab Shift." The New York Times. 28 May 2011. Retrieved 25 June 2012.
  35. Sullivan, Charles J. "Riding the Revolutionary Wave: America, The Arab Spring and the Autumn of 1989." The Washington Review of Turkish and Eurasian Affairs. Rethink Institute. April 2011. Retrieved 25 June 2012.
  36. "Open for Business?" The Economist. 23 June 2011. Retrieved 25 June 2012.
  37. Guéhenno, Jean-Marie. "The Arab Spring is 2011, Not 1989." The New York Times. 21 April 2011. Retrieved 25 June 2012.
  38. "Similarities and Differences between Eastern Europe in 1989 and the Middle East in 2011". Summarized remarks from a panel discussion sponsored by Middle East Studies @ American University. 30 May 2011. Retreied 25 June 2012.
  39. 'بهار عربی به رشد اقتصادی خاورمیانه ۶۰۰ میلیارد دلار ضرر زده' بی‌بی‌سی فارسی
  40. Hardy، Roger (۲ فوریه ۲۰۱۱). «Egypt protests: an Arab spring as old order crumbles». BBC. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  41. Ashley، Jackie (۸ مارس ۲۰۱۱). «The Arab spring requires a defiantly European reply». UK: The Guardian. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  42. «Arab Spring – Who lost Egypt?». The Economist. ۱ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  43. Miller، Aaron. «What Is Palestine's Next Move In The New Middle East?». Moment Magazine. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۳۱ اوت ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); بیش از یک پارامتر |ناشر= و |publisher= داده‌شده است (کمک)
  44. «The Arab awakening - Spotlight». Al Jazeera English. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  45. «Arab Awakening?». American Thinker. ۲۰۱۱-۰۶-۰۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  46. «The Arab awakening reaches Syria». The Economist.
  47. Laila Lalami (۱۷ فوریه ۲۰۱۱). «Arab Uprisings: What the February 20 Protests Tell Us About Morocco». The Nation. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  48. «Democracy's hard spring». The Economist. ۱۰ مارس ۲۰۱۱.
  49. Fahim، Kareem (۲۲ ژانویه ۲۰۱۱). «Slap to a Man's Pride Set Off Tumult in Tunisia». The New York Times. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  50. Noueihed، Lin (۱۹ ژانویه ۲۰۱۱). «Peddler's martyrdom launched Tunisia's revolution». Reuters UK. Reuters. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  51. «Yemenis square off in rival 'Day of Rage' protests ناشر =Arab News». ۳ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  52. «Police in south Yemen disperse 'day of rage' protests». Aden, Yemen: Google News. Agence France-Presse. ۱۱ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  53. Murphy، Brian (۱۳ فوریه ۲۰۱۱). «Bahrain moves to foil anti-government rallies». Washington Post.
  54. BBC فارسی - جهان - در روز انتخابات؛ تعداد کشته‌های ناآرامی‌های سوریه از ۵۰۰۰ نفر گذشت
  55. . Al Jazeera (۲۰۱۱–۰۳–۱۸). «UN chief slams Syria's crackdown on protests». تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  56. وبگاه خبرگزاری الف. «اذعان شورای امنیت به سکوت کشتار مردم بحرین». از پارامتر ناشناخته |نشانی نویسنده= صرف‌نظر شد (کمک)
  57. «Party: Bashir is not standing for re-election». Gulf Times. ۲۲ فوریه ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۳۱ اوت ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  58. «Iraq PM plans no re-election». Voice of Russia. ۵ فوریه ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳۱ اوت ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  59. «Iraq angered protesters call for Maliki resignation». Al Sumaria. ۲۶ فوریه ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۳۱ اوت ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  60. انقلاب یاس در تونس، نخستین انقلاب آنلاین؟، دویچه وله فارسی
  61. Spencer، Richard (۱۳ ژانویه ۲۰۱۱). «Tunisia riots: Reform or be overthrown, US tells Arab states amid fresh riots». London: Telegraph. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  62. Ryan، Yasmine. «Tunisia's bitter cyberwar». Al Jazeera. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  63. «Tunisia's Protest Wave: Where It Comes From and What It Means for Ben Ali». Foreign Policy. ۳ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  64. Borger، Julian (۲۹ دسامبر ۲۰۱۰). «Tunisian president vows to punish rioters after worst unrest in a decade». UK: The Guardian. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  65. Davies، Wyre (۱۵ دسامبر ۲۰۱۰). «Tunisia: President Zine al-Abidine Ben Ali forced out». BBC News. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  66. «Uprising in Tunisia: People Power topples Ben Ali regime». Indybay. ۱۶ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  67. =Constitutional_Democratic_Rally&oldid=503095673 RCD
  68. «Tunisia announces withdrawal of 3 ministers from unity gov't: TV». People's Daily. ۱۸ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  69. «Protests hit Tunisia amid mourning». Al Jazeera. ۲۱ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  70. «Tunisian minister suspends ex-ruling party». MSNBC. Associated Press. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  71. «Tunisia disbands party of ousted president». USA Today. ۹ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  72. حزب پیروز تونس نامزد پست نخست وزیری را معرفی کرد، یورونیوز فارسی، ۲۶ اکتبر ۲۰۱۱
  73. Cunningham، Erin. «Tunisia elections seen as litmus test for Arab Spring». Global Post. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  74. Deeter، Jessie. «Post-Revolution Tunisia attempts painful transition to democracy». Pulitzer Center on Crisis Reporting. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  75. طرابلس یک شب تاریخی را پشت سر گذاشت | euronews, اخبار جهان
  76. تغییر نام میدان سبز به میدان شهدا، (انگلیسی).
  77. «From voice said to be Gadhafi, a defiant message to his foes». CNN. ۱ سپتامبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  78. «Gaddafi loyalists flee Sebha to Niger». News24. ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  79. «Rebels to seek return of Gaddafi family from Algeria». Reuters. ۲۹ اوت ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲.
  80. «NTC 'captured' Sabha as loyalists flee to Niger». Hurriyet Daily News. ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  81. «Libya conflict: NTC forces claim Bani Walid victory». BBC News. ۱۷ اکتبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  82. «Qaddafi dead after Sirte battle, PM confirms». CBS News. ۲۰ اکتبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  83. «'Day of rage' protest urged in Syria». MSNBC. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  84. «"Day of Rage" planned for Syria; protests scheduled for Feb 4–5». aysor.am. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  85. Syria's biggest day of unrest yet sees at least 20 people killed | World news | The Guardian
  86. Syrian forces tighten grip ahead of protests - Middle East - Al Jazeera English
  87. tehran times: Iran denies supporting Syria in dealing with protestors
  88. Video, Syria: Pro President Bashar al Assad Goverment Forces Kill 30 Protesters In Homs | World News | Sky News
  89. «Daraa: The spark that lit the Syrian flame». Edition.cnn.com. ۱ مارس ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  90. «Fresh Protests Erupt in Syria». Epoch Times. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  91. «ردّدوا هتافات تدعو لمحاربة الفساد وفتح باب‌الحریات». Al Arabiya. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  92. «الاف السوریین یثورون فی قلب دمشق و المحافظات مطالبین بالحریة». Sawt Beirut. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ مارس ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  93. "مظاهرة احتجاج فی دمشق تطالب بالحریات". BBC. Retrieved 15 March 2011.
  94. معلومات عن سقوط شهداء فی تظاهرات الثلاثاء فی سوریا". Sawt Beirut. Retrieved 16 March 2011.
  95. Amos، Deborah (۱۵ ژوئیه ۲۰۱۱). «In Syria, Opposition Stages Massive Protests». National Public Radio. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  96. Wemple، Erik (۲ اوت ۲۰۱۱). «Syria's Ramadan massacre». The Washington Post.
  97. 11 were killed on a Friday of 'God is with us', Al Arabiya, 5 August 2011
  98. "Syria in full scale civil war". Retrieved 12 June 2012.
  99. یورونیوز، ۳ اوت ۲۰۱۲
  100. بی‌بی‌سی فارسی، ۱۶ آگوست ۲۰۱۲
  101. بی‌بی‌سی فارسی، ۱۷ اوت ۲۰۱۲
  102. «Protests erupt in Yemen, president offers reform». Reuters Africa. Reuters. ۱۱ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  103. «Yemenis urge leader's exit». Al Jazeera. ۲۳ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  104. «Yemenis in anti-president protest». The Irish Times. ۲۷ ژانویه ۲۰۱۱.
  105. «New protests erupt in Yemen». Al Jazeera. ۲۹ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  106. «Yemen reinforces forces around capital amid fear of protest escalation». Xinhua News. ۲ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  107. Sudam، Mohamed (2 February 2011). «Yemeni president signals he won't stay beyond 2013». Reuters. بایگانی‌شده از اصلی در 23 اكتبر 2012. دریافت‌شده در 1 سپتامبر 2012. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  108. Daragahi، Borzou (۳ فوریه ۲۰۱۱). «Yemen, Middle East: Tens of thousands stage rival rallies in Yemen». Los Angeles Times. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  109. Sinjab، Lina (۲۹ ژانویه ۲۰۱۱). «Yemen protests: 20,000 call for President Saleh to go». BBC News. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  110. «Opposing protesters rally in Yemen». Al Jazeera. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  111. «Saleh partisans take over Yemen protest site». Oneindia News. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  112. Lubin، Gus (۱۱ فوریه ۲۰۱۱). «YEMEN: Protests revived in 'Friday of Rage'». Los Angeles Times. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  113. Lubin، Gus (۱۵ فوریه ۲۰۱۱). «Protests rage in Yemen, Bahrain; Iran hard-liners want foes executed». Los Angeles Times. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  114. Johnston، Cynthia (26 May 2011). «Analysis: Yemen civil war likely without swift Saleh exit». Reuters. بایگانی‌شده از اصلی در 23 اكتبر 2012. دریافت‌شده در 1 سپتامبر 2012. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  115. «Several Arrested in Yemen for Alleged Role in an Assassination Attempt on Saleh». Fox News. ۱۳ ژوئن ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  116. Leyne، Jon (۵ ژوئن ۲۰۱۱). «Yemen crisis: One-way ticket for Saleh?». BBC News. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  117. Al Qadhi، Mohammed (۸ ژوئیه ۲۰۱۱). «Saleh appears on Yemen TV, bandaged and burnt». The National. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  118. Massive protests against Yemeni President on "Mansouron” Friday, Alghad Newspaper, Aug 13. 2011
  119. «Yemen president authorizes deputy to negotiate power transfer». CNN World. ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  120. «Yemen President Ali Abdullah Saleh returns to Sanaa». BBC News. ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  121. «Yemeni President Saleh signs deal on ceding power». BBC News. ۲۳ نوامبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  122. "February 2012". Rulers.org. Retrieved 2012-06-19.
  123. New Yemen President Abdrabbuh Mansour Hadi takes oath
  124. «Yemen's Saleh formally steps down after 33 years». Google News. Agence France-Presse. ۲۷ فوریه ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  125. «Report of the Bahrain Independent Commission of Inquiry». BICI.
  126. «Bahrain mourners call for end to monarchy». London: The Guardian. ۱۸ فوریه ۲۰۱۱.
  127. «Day of transformation in Bahrain's 'sacred square'». BBC News. ۱۹ فوریه ۲۰۱۱.
  128. «Bangladeshis complain of Bahrain rally 'coercion'». BBC News. ۱۷ مارس ۲۰۱۱.
  129. «Gulf States Send Force to Bahrain Following Protests». BBC News. ۱۴ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  130. "Bahrain declares state of emergency after unrest". Reuters. 15 March 2011.
  131. "Curfew Follows Deadly Bahrain Crackdown – Curfew Enforced, Several Dead and Hundreds Injured as Security Forces Use Tanks and Helicopters To Quash Protest". Al Jazeera English. 16 March 2011. Archived from the original on 14 April 2011. Retrieved 16 April 2011.
  132. Farmer, Ben (18 March 2011). "Bahrain authorities destroy Pearl Roundabout". The Daily Telegraph (London)
  133. Chulov، Martin (۱ ژوئن ۲۰۱۱). «Bahrain sees new clashes as martial law lifted». London: The Guardian.
  134. «Thousands rally for reform in Bahrain». Reuters. 11 June 2011. بایگانی‌شده از اصلی در 3 اكتبر 2012. دریافت‌شده در 1 سپتامبر 2012. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  135. «Bahrain live blog 25 Jan 2012». Al Jazeera. ۲۵ ژانویه ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  136. «Heavy police presence blocks Bahrain protests». Al Jazeera. ۱۵ فوریه ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  137. «Bahrain protesters join anti-government march in Manama». BBC. ۹ مارس ۲۰۱۲.
  138. «Mass pro-democracy protest rocks Bahrain». Reuters. ۹ مارس ۲۰۱۲.
  139. Is Turkey the best model for Arab democracy?| by Mark LeVine| aljazeera.com| 19 September 2011
  140. «Report: Doctors targeted in Bahrain». Al Jazeera. ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  141. «Bahrain delays U.N. investigator, limits rights group visits». Reuters. ۱ مارس ۲۰۱۲.
  142. Gregg Carlstrom (23 April 2012). "Bahrain court delays ruling in activists case". Al Jazeera English. Retrieved 14 June 2012.
  143. «Jordanians march against inflation». Al Jazeera. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  144. McDevitt، Johnny (۱۵ ژانویه ۲۰۱۱). «Jordanians protest against soaring food prices». London: The Guardian.
  145. Andoni، Lamis (۱۶ ژانویه ۲۰۱۱). «To the tyrants of the Arab world ...». Al Jazeera. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  146. al-Khalidi، Suleiman (۲۱ ژانویه ۲۰۱۱). «Thousands of Jordanians protest economic conditions». Reuters. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  147. «Jordan's Royal Palace says king sacks government in wake of street protests». Associated Press. ۱ فوریه ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ فوریه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  148. Derhally، Massoud A (۱ فوریه ۲۰۱۱). «Jordan's King Abdullah Replaces Prime Minister». Bloomberg. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  149. «Middle East protests: Jordan sees biggest reform rally». BBC News. ۲۵ فوریه ۲۰۱۱.
  150. «Protest camp set up in Jordan capital». Al Jazeera. ۲۴ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  151. «Clashes break out at Jordan anti-government protest». BBC News. ۲۵ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  152. «Pro-Reform Protesters Attacked in Jordan's Capital». Amman: ABC News. Associated Press. ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  153. «Jordan's king 'appoints new prime minister'». Al Jazeera. ۱۷ اکتبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  154. «Flood sparks rare action». Montreal Gazette. ۲۹ ژانویه ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  155. «Dozens detained in Saudi over flood protests». The Peninsula. Reuters. ۲۹ ژانویه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  156. «Anti-govt. protests hit S Arabia cities». Press TV. ۵ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  157. Laessing، Ulf؛ Jones، Matthew (2011-03-xx). «Saudi Arabia says won't tolerate protests». Reuters. بایگانی‌شده از اصلی در 5 مارس 2011. دریافت‌شده در 1 سپتامبر 2012. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  158. "Saudi-Arabiens Mächtige werden nervös" (به German). Handelsblatt. 2 March 2011. Unknown parameter |archiveنشانی= ignored (help); Unknown parameter |accessتاریخ= ignored (help); Unknown parameter |deadنشانی= ignored (help); Unknown parameter |archiveتاریخ= ignored (help)
  159. Bustamante، Tom (۲ مارس ۲۰۱۱). «Iraq Oil Refinery Attack Shows Need for EarthSearch (ECDC) Systems». Wall Street Newscast. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  160. «Report: Saudi Facebook activist planning protest shot dead». Monsters and Critics. Deutsche Presse-Agentur. ۲ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  161. Spencer، Richard؛ Kirkup، James؛ Ramdani، Nabila (۲۱ فوریه ۲۰۱۱). «Libya: Muammar Gaddafi's regime on the brink of collapse». London: The Daily Telegraph. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  162. Awad، Ammar (۲۳ فوریه ۲۰۱۱). «Protests continue across the Arab world». Toronto Star. Reuters and Associated Press. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  163. «Middle East unrest: Saudi and Bahraini kings offer concessions». London: The Guardian. ۲۳ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  164. E، Sara (۶ مارس ۲۰۱۱). «Saudi Facebook Administrator Faisal Ahmed Abdul-Ahadwas reportedly shot as Saudi Arabia bans protests ahead of its Day of Rage». EU-digest. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  165. «Saudis stage protest rally in Riyadh». Press TV. ۵ آوریل ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  166. Alsharif، Asma؛ Benham، Jason (۱۰ آوریل ۲۰۱۱). «Saudi unemployed graduates protest to demand jobs». Reuters. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  167. «Scuffles break out as teachers protest for job stability, higher wages». Arab News. ۱۱ آوریل ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  168. «Several injured in Saudi Arabia protest». Press TV. ۱۷ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  169. «Kuwait Navy set for Bahrain – Saudi Shias Rally». Arab Times. ۱۸ مارس ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  170. «Shia Muslims protest in eastern Saudi Arabia - International Business Times». Ibtimes.com. ۱۶ آوریل ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  171. «Saudis stage protest in Qatif». Press TV. ۹ مه ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  172. «Saudis denounce Bahrain occupation». Press TV. ۱۳ مه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  173. «Saudis show solidarity with Bahrainis». Press TV. ۲۰ مه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  174. «Saudi Shi'ites protest, support Bahrain brethren». Reuters. ۱۶ مارس ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ مارس ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  175. Benham، Jason (۱۷ مارس ۲۰۱۱). «Saudi Shi'ites call for Bahrain troop withdrawal». Reuters. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ مارس ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  176. «Saudi Arabia: Renewed Protests Defy Ban». Human Rights Watch. ۳۰ دسامبر ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  177. «Protests in Qatif, HR Warns of KSA's Brutality». Moqawama/al-Intiqad. ۷ ژانویه ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  178. «Saudi forces attack Qatif protesters». Press TV. ۱۱ ژانویه ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  179. «Saudi forces clash with protesters in Qatif». Al Jazeera. ۱۳ ژانویه ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  180. «Shia protester 'shot dead' in Saudi Arabia». BBC News. ۱۳ ژانویه ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  181. «Thousands people escorted the Shi'a martyr Issam Abu Abdullah». Committee for the Defense of Human Rights in the Arabian Peninsula. ۱۷ ژانویه ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  182. «Saudi protesters hold demo in Qatif». Press TV. ۱۷ ژانویه ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  183. «Shi'a citizens held two peaceful protests in Tarout and Sihat». Committee for the Defense of Human Rights in the Arabian Peninsula. ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  184. «Saudis hold anti-regime demo in Qatif». Press TV. ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  185. «Saudi forces kill another protester». Press TV. ۲۷ ژانویه ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  186. Shaheen، Abdul Nabi (۲۶ آوریل ۲۰۱۱). «Saudi women defy ban to register for polls». Gulf News. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  187. «Voters register for Saudi municipal elections». Al Jazeera. ۲۳ آوریل ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  188. al-Huwaider، Wajeha (۲۳ مه ۲۰۱۱). «The Saudi woman who took to the driver's seat». France 24. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  189. Al-Shihri، Abdullah (۲۱ مه ۲۰۱۱). «Manal al-Sherif, Saudi Woman, Detained For Defying Driving Ban». The Huffington Post. Associated Press. از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  190. Stewart، Catrina (۲۳ مه ۲۰۱۱). «Saudi woman arrested after defying driving ban». London: The Independent. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  191. Burke، Jason (۱۷ ژوئن ۲۰۱۱). «Saudi Arabia women test driving ban». London: The Guardian. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  192. al-Nafjan، Eman (۲۹ ژوئن ۲۰۱۱). «Saudi women driving movement». از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  193. Khan، Muna (۲۰ ژوئن ۲۰۱۱). «Highway to Nowhere. Why is it so hard to give the wheel to women?». Al Arabiya. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  194. al-Omran، Ahmed (۲۹ سپتامبر ۲۰۱۱). «Reports: Saudi King Cancels Lashing Sentence Against Woman Who Drove». NPR. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  195. Dolan، Kerry A. (۲۸ سپتامبر ۲۰۱۱). «Saudi King Revokes Lashing Punishment For Woman Driver». Forbes. از پارامتر ناشناخته |archiveنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |deadنشانی= صرف‌نظر شد (کمک); از پارامتر ناشناخته |archiveتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  196. تجمع‌های اعتراضی مخالفان در شهرهای ایران از سرگرفته‌شد
  197. BBC فارسی - ایران - ادامه تجمع و درگیری‌ها در ایران
  198. Tunisia protests against Ben Ali left 200 dead, says UN, BBC, February 1, 2011.
  199. «Algeria to lift emergency powers'». Al-Jazeera. ۲۰۱۱–۰۲–۰۳. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  200. «Yemen President Ali Abdullah Saleh 'to quit in 2013'». BBC News. ۲۰۱۱–۰۲–۰۲. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  201. Mubarak's son Gamal, top leaders quit ruling party, Oneindia News, February 5, 2011.
  202. «Middle East Uprising – Live Updates». Hrw.org. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  203. تظاهرات هواداران بشار اسد در حمایت از وی برای اعتراض به اتحادیهٔ عرب در پی تحریم کشورشان
  204. تظاهرات هواداران بشار اسد در حمایت از وی در پی تعلیق عضویت سوریه در اتحادیهٔ عرب
  205. موافقت دولت سوریه با لغو قانون وضعیت فوق‌العاده
  206. «As Syrian death toll tops 5,000, UN human rights chief warns about key city». Un.org. ۱۲ دسامبر ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  207. Bahrain's king gives out cash ahead of protests, Reuters, February 11, 2011.
  208. Protesters occupy Bahrain square Aljazeera, 16 Feb 2011
    تغییر در دولت
    اختلال در نظم مدنی کشور
  209. «Tunisia triggers copycat suicides». Al Jazeera English. ۲۰۱۱–۰۱–۱۷. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  210. «Tunisia copycat burnings in 3 North African countries». The Jordan Times. ۲۰۱۱–۰۱–۱۸. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  211. «Yacoub Ould Dahoud, Self-Immolation Victim, Is Part Of Growing Trend». The Huffington Post. ۲۰۱۱–۰۱–۱۷. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  212. «Algerian father of four sets himself on fire to protest government». Monsters and Critics. ۲۰۱۱–۰۱–۱۷. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  213. Zayed, Dina (۲۰۱۱–۰۱–۱۸). «Egyptians set themselves ablaze after Tunisia unrest». Reuters. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  214. «Tunisia new government is fractured by resignations». yalibnan. ۲۰۱۱–۰۱–۱۸. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  215. «Mother of Ahmed Hashim al-Sayyed». Yahoo! News. ۲۰۱۱–۰۱–۱۸. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  216. «Citizen burns himself at a petrol station in Dammam (Arabic)». Alriyadh.com. ۲۰۱۱–۰۱–۲۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژانویه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۶ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  217. «Information on the death of a young man who burned himself in Al Hasakah (Arabic)». Free-syria.com. ۲۰۱۱–۰۱–۲۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژانویه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۶ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  218. «Syrian suicider is "Hasan Ali Akleh". Damascus has banned a demonstration in support of Egypt (Arabic)». Metransparent.com. ۲۰۱۱–۰۱–۲۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۶ فوریه ۲۰۱۱. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  219. Cockburn، Alexander (۱۸–۲۰ فوریه ۲۰۱۱). «The Tweet and Revolution».
  220. Andrey Korotayev A, Zinkina J (2011). "Egyptian Revolution: A Demographic Structural Analysis". Entelequia. Revista Interdisciplinar. 13: 139–165.
  221. «Demographics of the Arab League, computed by Wolfram Alpha».
  222. «Ahmadinejad row with Khamenei intensifies». Al Jazeera. ۶ مه ۲۰۱۱.
  223. Reverchon، Adrien؛ de Tricornot (۱۳ آوریل ۲۰۱۱). «La rente pétrolière ne garantit plus la paix sociale». بیش از یک پارامتر |first1= و |first= داده‌شده است (کمک)
  224. Clemens Breisinger, Olivier Ecker and Perrihan Al-Riffai. 2011. Economics of the Arab awakening Washington, DC: International Food Policy Research Institute (IFPRI)
  225. The Other Arab Spring 7 April 2012 Thomas Friedman New York Times Op Ed
  226. Javid، Salman Ansari (۲۷ ژانویه ۲۰۱۱). «Arab dictatorships inundated by food price protests». Tehran Times. از پارامتر ناشناخته |accessتاریخ= صرف‌نظر شد (کمک)
  227. Peter Walker Amnesty International hails WikiLeaks and Guardian as Arab spring 'catalysts', in The Guardian, Friday 13 May 2011

منابع

* دپارتمان بیداری اسلامی اندیشکده روابط بین‌الملل

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.