حافظ اسد

حافظ اسد (رئیس‌جمهور دولت بعث سوریه) و رفعت اسد (معاونت ریاست جمهوری)

حافظ اسد در سال ۱۹۳۰ به دنیا آمد. حافظ اسد پس از طی تحصیلات مقدماتی وارد دانشکده خلبانی شد. وی پس از مدّتی خدمت در ارتش، در نیروی هوایی سوریه به درجه ژنرالی رسید و پس از طی مقاماتی چون وزیر دفاع و فرمانده نیروی هوایی، نخست‌وزیر، دبیرکل حزب بعث، ۹از ماه مارس ۱۹۷۱ میلادی پس از انجام کودتایی رئیس‌جمهور سوریه شد.

وی در کودتای سال ۱۹۶۳ حزب بعث مشارکت داشت و پس از آن به فرماندهی نیروی هوایی سوریه رسید. در سال ۱۹۶۶ اسد و دوستانش کودتای دیگری را علیه جناح سنتی حزب بعث ترتیب دادند که به قدرت گرفتن شاخه رادیکال نظامی بعث به رهبری صالح جدید منجر شد و اسد در دولت جدید به عنوان وزیر دفاع منصوب شد. او در سال ۱۹۷۰ در کودتای دیگری صالح جدید را سرنگون کرده با وجود حاکمیت به اصطلاح مبنی بر دموکراسی از آن به بعد تا هنگام مرگ حاکم بلامنازع سوریه شد.

اسد در دوران حکومت خود گرایش‌های رادیکالی حکومت بعث را کاهش داد. میزان بیشتری از مالکیت خصوصی در نظام اقتصادی کشور ایجاد شد و روابط سوریه با کشورهای عربی که از نظر پیشینیان او ارتجاعی محسوب می‌شدند، بهبود یافت. البته اسد اتحاد با شوروی را در تمام دوران جنگ سرد حفظ کرد و در عوض از حمایت آن‌ها علیه اسرائیل بهره‌مند شد.

ویرانه‌های مربوط به مدتی بعد از قتل‌عام بین ۱۷ هزار تا ۴۰ هزار مردم غیرنظامی سوریه در جریان کشتار حما توسط نظامیان حزب بعث

ویرانه‌های مربوط به مدتی بعد از قتل‌عام بین ۱۷ هزار تا ۴۰ هزار مردم غیرنظامی سوریه در جریان کشتار حما توسط نظامیان حزب بعث

منتقدان دولت حافظ اسد، دولت او و اساساً حاکمیت حزب بعث سوریه را مبتنی بر دیکتاتوری نظامی می‌دانند. منتقدان حافظ اسد بر این باورند که حکومت او مبتنی بر دیکتاتوری نظامی بود. منتقدان حافظ اسد کشتار حما و کشتار زندان تدمر توسط ارتش بعثی سوریه برای سرکوبی مخالفان داخلی دولت حافظ اسد را نمودِ دیکتاتوری نظامی او می‌دانند که از طریق دو دستگاه نظامی (ارتش و سازمان‌های اطلاعاتی‌امنیتی) به جامعه اِعمال می‌شد. آنان یادآور می‌شوند که اگرچه سیاست خارجی حافظ اسد در تضاد با صدام حسین در عِراق بود به طوری که حافظ اسد مهم‌ترین متحد نظامی ایران در جنگ ایران و عراق بود و همه‌جا با صدام حسین مخالفت می‌کرد، ولی سیاست داخلیِ حافظ اسد و صدام حسین کاملاً شبیه به هم بود و از روش‌های یکسانی استفاده می‌کردند؛ مانند تأسیس ارتش شخصی برای خودشان به نام گارد ریاست جمهوری و تک‌حزبی کردن حکومت و وضع قوانین برای مطلقه کردن قدرت ریاست‌جمهوری مادام‌العمر.

کشتار حما یک عملیات نظامی در فوریه ۱۹۸۲ بود که با یورش همه‌جانبهٔ نیروهای مسلح بعثی سوریه به این شهر به منظور سرکوب شورش مخالفان حکومت حزب بعث سوریه و دولت حافظ اسد صورت گرفت. رفعت اسد فرماندهی این عملیات را برعهده داشت و در این عملیات، برای آن که حکومت برادرش حافظ اسد را مستحکم تر سازد و مخالفانش را نابود کند، بنابر تخمین عفو بین‌الملل بین ۱۷۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ نفر از مردم غیرنظامی سوریه را به قتل رساند.[6][7]

او هم‌چنین برای حفظ حکومت بعث سوریه به ریاست حافظ اسد، کشتار زندان تدمر را نیز مرتکب شده‌است. یک روز پس از آن که فردی تلاش کرد حافظ اسد را ترور کند، با وجود آن که ترور اسد ناموفق ماند، حزب بعث تصمیم به انتقام گرفت. به صورتی که قوای نظامی حزب بعث و نیروهای گروهان دفاعی سوریه تحت فرماندهی رفعت اسد، به داخل زندان یورش بردند و تقریباً ۱۰۰۰ نفر از زندانیانی را که در حال گذراندن محکومیت خود بودند و نقشی در ترور نافرجام اسد نداشتند، به قتل رساندند.

حافظ اسد به عنوان یکی از استراتژی‌هایش در این راستا که قدرت را در سوریه در دست داشته باشد با استفاده از امکانات دولتی یک فرقه شخصیت را ایجاد کرد.[8] تصاویر او که اغلب او را در حال انجام اقدامات قهرمانانه نشان می‌داد، در همه مکان‌های عمومی قرار داده می‌شد. او تعداد بی‌شماری از مکان‌ها و موسسات را در سوریه به افتخار خودش و برخی از اعضای خانواده‌اش نام‌گذاری کرد. به بچه‌ها در مدارس آموزش داده می‌شد که اشعار متملقانه‌ای دربارهٔ حافظ اسد بخوانند. معلم‌ها می‌بایستی هر درس را با سرود «رهبر جاودانه ما حافظ اسد» آغاز کنند. در برخی موارد او تصویری خدایی از خودش ارائه می‌کرد. در کنده‌کاری‌ها و نقاشی‌ها او در کنار پیامبر اسلام نشان داده می‌شد. پس از مرگش دولت پرتره‌هایی از مادر او را تولید کرد، در حالی که هاله‌ای از نور او را دربر گرفته بود. به مقامات سوری گفته شده بود که او را به عنوان فرد مقدس یاد کنند.[9] در فرقه شخصیتی که او ایجاد کرد، از او به عنوان یک فرد با بصیرت و متواضع یاد می‌شد که صرفاً رهبر کشور است. استراتژی ایجاد فرقه شخصیت بعدها توسط رئیس‌جمهور بعدی دولت بعث سوریه یعنی بشار اسد دنبال شد.[10]

حافظ اسد، رئیس‌جمهور دولت بعث سوریه

حزب بعث یک حزب فراملیتی بود و جناح‌های سوریه و عراق، زیرمجموعه‌های آن بودند. رئیس‌جمهور دولت بعث عراق احمد حسن البکر در سال ۱۳۵۸ شروع به امضای معاهداتی با دولت بعث سوریه کرد که طبق آن‌ها هر دو کشور با هم متحد می‌شدند. بنابر مفاد معاهده‌ها، حافظ اسد قائم‌مقام اتحادیه می‌شد و با این وضع مقام صدام حسین در خطر می‌افتاد؛ ولی قبل از اینکه چنین اتفاقی بیفتد، به وسیله یک کودتای نرم و بدون خشونت توسط صدام حسین تکریتی در رده‌های بالای دولت عراق، رئیس‌جمهور البکر در تاریخ ۲۵ تیر ۱۳۵۸ مجبور به استعفا شد و به این ترتیب صدام حسین تکریتی به‌طور رسمی رئیس‌جمهور دولت بعث عراق گردید. پس از آن هم حافظ اسد و صدام حسین هر روز بیش از پیش اختلاف پیدا کردند و رفته‌رفته به مخالفان یک‌دیگر تبدیل شدند و به نوعی تجزیه حزب بعث تکمیل شد. اختلافات حافظ اسد و صدام حسین آن قدر زیاد شد که این دو به مخالفان سیاسی و تبعید شدگان یک‌دیگر پناه می‌دادند و کمی بعد رسماً قطع رابطه کردند. حافظ اسد در همین راستا هنگام جنگ ایران و عراق، رسماً جانب جمهوری اسلامی ایران را گرفت و تا هنگام مرگ نیز با تهران رفت‌وآمد منظم و با دولت ایران ارتباط نزدیک داشت.

حافظ اسد و صدام حسین مخالفان سیاسی بودند و یک‌دیگر را به خیانت به حزب بعث متهم کرده و خودشان را بعثی واقعی می‌نامیدند اما شیوه حاکمیت آنان کاملاً مشابه هم بود. هر دو دولت آنان بر پایه دیکتاتوری نظامی، حکومت تک‌حزبی و کیش شخصیت استوار بود.

دولت حافظ اسد در زمان جنگ ایران و عراق، به دلیل اختلاف نظرهای شدیدی که با دولت صدام حسین تکریتی داشت، همواره از حکومت ایران حمایت می‌کرد و ایران نیز در عوض امتیازهای تجاری و اقتصادی قابل توجهی به حکومت بعث سوریه اعطا می‌کرد که از آن جمله می‌توان به صادرات یک میلیارد دلار نفت خام رایگان به سوریه در مقابل مسدود کردن مسیر صادرات نفت عراق از خاک سوریه اشاره کرد. سوریه نیز در عوض اجازه استقرار نیروی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در خاک خود و نزدیکی مرز لبنان را صادر کرد تا از این طریق حزب‌الله لبنان مستقیماً از جانب ایران اداره شود.[11]

سوریه، حمایت از جمهوری اسلامی ایران را باعث تقویت بنیه روحی و نظامی خود در برابر اسرائیل و مسائل داخلی لبنان و مبارزه علیه حضور بیگانه در این کشور می‌دانست. مهمترین کمک سوریه در جنگ، حمایت‌های سیاسی آنها از ایران بود، چرا که موضع‌گیری‌های سوریه در کنفرانس کشورهای عربی مانع از شکل‌گیری جبهه متحد کشورهای عرب علیه جمهوری اسلامی ایران شد.

حافظ اسد در نوامبر ۱۹۷۰ در مقام رئیس‌الوزرا (نخست‌وزیر یا رئیس دولت)، با لباس نظامی

سوریه هیئتی از افسران سوری را به کشورهای بلوک شرق فرستاد تا تسلیحاتی را از این کشورها خریداری کند. این تسلیحات مستقیماً در اختیار ایران قرار گرفت تا تحریم‌های تسلیحاتی ایران دور زده شود. این کشور بخشی از فرودگاه بین‌المللی دمشق را به جمهوری اسلامی ایران اختصاص داد. دمشق حتی به حسن تهرانی مقدم و تیم ۵۰ نفره سپاه پاسداران انقلاب اسلامی موشک داد. این موشک‌ها اولین جرقه‌های دانش موشک بومی در ایران بود. از آن جایی که تیم ایرانی به دستور مستقیم حافظ اسد رئیس‌جمهور وقت سوریه در مهمترین پادگان موشکی این کشور استقرار یافته بود، تیم ایرانی از هر فرصتی برای آموزش بهره می‌برد به نحوی که اعضا بدون اینکه کسی مانع آن‌ها شود، به زاغه‌های مهمات، انبارهای موشکی و ... سرکشی می‌کردند تا از نحوه نگه‌داری موشک‌ها هم آگاه شوند.

دمشق برای حمایت کامل از ایران، اطلاعات پایگاه‌های نظامیِ نیروهای عراقی و همچنین سلاح‌های روسی که عراق از آن‌ها استفاده می‌کرد را به تهران داد و همین اطلاعات نقش مهمی در پیروزی‌های ایران در مقابل تهاجم صدام حسین داشت.[12]

• رفعت اسد (برادر حافظ)
• جمیل اسد (برادر حافظ)
• باسل اسد (پسر حافظ)
• بشار اسد (پسر حافظ)
• ماهر اسد (پسر حافظ)
• بشری اسد (دختر حافظ)

حافظ اسد در روز ۱۰ ژوئن ۲۰۰۰ هنگام مکالمه تلفنی با امیل لحود رئیس‌جمهور لبنان بر اثر حمله قلبی در سن ۶۹ سالگی درگذشت. پس از مرگ او، حزب بعث جلسه‌ای تشکیل داد و فرزند او بشار اسد را به عنوان رئیس‌جمهور بعدی دولت بعث سوریه انتخاب کرد. بشار اسد در همان اوایل دولت خود سفری به تهران کرد و علی خامنه‌ای رهبر ایران، مرگ حافظ اسد را به او تسلیت گفت و تأکید کرد که: «جمهوری اسلامی ایران با درگذشت آقای حافظ اسد، یک دوست و برادر خوب را از دست داد اما ادامه راه وی به وسیله فرزند آن مرحوم که یادآور شخصیت آقای حافظ اسد می‌باشد، مایه امیدواری است.» و سپس بشار اسد نیز یادآور شد که مثل دولت حافظ اسد، «دمشق همواره و در تمام شرایط پشتیبان تهران خواهد بود.» همان‌طور که در زمان جنگ ایران و عراق، دولت بعث سوریه از دولت ایران حمایت کرد.[13]