یهودیان آذربایجان

در اردبیل سابقه ای از فعالیت یهودیان در دسترس نیست، در این شهر از عبارد جهود و جوود برای خطاب این قوم استفاده می شده است.

ارومیه از گذشته‌های دور دارای شماری از یهودیان بوده‌است.[1] در سال ۱۲۸۹ قمری جمعیت آنان در ارومیه ۱٬۲۰۰ نفر،[2]ژاک دو مورگان نیز در سفری که به ایران داشت یهودیان ارومیه را پرشمار ذکر کرده و آورده‌است که به جز بازرگانی به هیچ کار دیگری نمی‌پردازند.[3] در سرشماری سال ۱۹۰۳–۱۹۰۴ میلادی جمعیت یهودیان ارومیه ۲٬۲۰۰ نفر بود[4] در جنگ جهانی اول یهودیان ارومیه در جنگ و درگیری میان آشوریان، ارامنه، ترک‌ها و روس‌ها گیر افتادند و در آتش این جنگ سوختند. آنان داستان‌های بسیاری از قتل و تجاوز بدست سربازان این ارتش‌ها به خاطر دارند.[5] تا پیش از تشکیل دولت یهود در سال ۱۹۴۸ ،۷۰۰ خانوادهٔ یهودی ساکن ارومیه بودند.[6] که با تشکیل کشور اسرائیل بیشتر آنان به آن کشور مهاجرت کردند.[7] به طوری‌که در سال ۲۰۰۶ تنها دو نفر یهودی در ارومیه باقی‌مانده بودند.[8] آنان کنیسه با قدمتی بالغ بر ۲۶۰ سال در این شهر دارند و گورستانی مخصوص به خود در تپهٔ یهودیان یا جهودلرداغی.[9] یهودیان ارومیه به زبان آرامی و گویش لشان ددان صحبت می‌کردند.[10]

از تاریخ آغاز سکونت یهودیان در شهر بوکان، اطلاعات دقیقی موجود نیست. اما دیوید یروشالمی در کتاب یهودیان ایران در قرن نوزدهم، جمعیت یهودی‌های ساکن بوکان را در سال ۱۹۰۱ میلادی مصادف با ۱۲۸۰ خورشیدی ۴۰۰ نفر (۶۰ خانه) ذکر نموده‌است.[11] براساس گزارش‌های سازمان اسناد ملی ایران در سال ۱۳۲۶ تعداد ۸۰ خانوادهٔ یهودی در میان مسلمانان بوکان با آرامش و صمیمیت زندگی می‌کردند اما محله، کنیسه، قصابی، حمام و مغازه‌های آن‌ها جدا از مسلمانان بود. فرزندان آن‌ها در کنار فرزندان مسلمانان در یک مدرسه و کتابخانه مشغول به تحصیل بودند. یهودی‌ها بخشی از اقلیت مذهبی این شهر را تشکیل می‌دادند و پیشهٔ بیشتر آن‌ها تجارت، پارچه‌فروشی و طلافروشی و پزشکی بود و در تاریک بازار اکثر مغازه‌های این بازار را در اختیار داشتند.[12] در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۲۹ پس از تشکیل اسرائیل در فلسطین تعداد زیادی از یهودیان شهر مانند دیگر هم‌کیشان خویش در سایر نقاط ایران، همهٔ ساختمان‌ها و اموال و اثاثیه خود را با قیمتی ارزان به مسلمانان فروختند و از بوکان به تهران و سپس به اسرائیل مهاجرت کردند.[13]
یهودیان این شهر در میان خود به زبان عبری صحبت می‌کردند و به زبان‌های کردی، فارسی و ترکی نیز آشنایی کامل داشتند. روزهای شنبه را تعطیل کرده و برای انجام مراسم مذهبی به کنیسه می‌رفتند. آن‌ها عمدتاً در محلهٔ یهودیان که در حال حاضر، کوچه‌های اطراف خیابان استاد هیمن و خیابان شهید نجاری را دربر می‌گیرد سکونت داشتند. کنیسهٔ یهودیان در خیابان استاد هیمن در مجاورت منزل ابوبکر قاسمی واقع است. به‌دلیل وجود شمار زیادی از یهودیان در گذشته، نام بوکان در فهرست اتحاد جهانی آلیانس به ثبت رسیده‌است.[14] قوم یهود ایران بیشتر در تهران، اصفهان زندگی می‌کردند.[15][16]

پیش‌تر جمعیت کوچکی از یهودیان در شهر تبریز ساکن بودند.[17] بعد از آنکه هالاکوخان در سال ۱۲۸۵ میلادی سلسلهٔ خود را تأسیس کرد بسیاری از یهودیان به این شهر مهاجرت کردند.[18] در دورهٔ حوالی دورهٔ آق‌قویونلوها، بنابه گزارش تاجران ونیزی، یهودیان در تبریز سکونت دائم نداشتند و تنها برای تجارت به شهر می‌آمدند.[19] به دلیل تبعیضات و تعدیات فراوان جمعیت یهودیان تبریز در دوران صفوی پراکنده شدند.[20] هر چند در قرن ۱۹ به حضور پررنگ ایشان در عرصهٔ فرش اشاره شده‌است.[21] امروزه همهٔ آن‌ها به تهران مهاجرت کرده‌اند.[22] در حال حاضر قبرستانی کشف شده که سنگ قبرهایی با نشان ستارهٔ داود در آن‌ها دیده می‌شود که در منطقهٔ دامنهٔ سهند و روستای عنصرود شهرستان اسکو می‌باشد و این نشانگر حضور یهودیانی که به تجارت فرش مشغول بوده‌اند می‌باشد. آن‌ها در بافندگی چیره‌دست بوده و همچنین گره‌هایی معروفی به نام گرهٔ جهودی در بافت فرش داشتند و محصولاتشان پرطرفدار بوده‌است.

در گذشته نه چندان دور، جمعیتی از یهودی‌ها[23] هم در شهر سکونت داشتند که همگی در دههٔ چهل، به شهرهای دیگر و اسرائیل مهاجرت کردند

تسرتلی در دائرةالمعارف بزرگ شوروی از معدودی آشوری‌های سلماس سخن می‌گوید که یهودی بوده‌اند.[24]

در سال ۱۸۸۱ نقده ۶۰ خانوار یهودی داشت که حدوداً ۳۶۰ نفر می‌شدن. تا سال ۱۹۰۱ جمعیت آنان به ۸۰۰ تن افزایش پیدا کرد که بعدها همه آنان به اسرائیل مهاجرت کردند.[25]

در زمان قدیم این شهر یهودیان زیادی داشته ولی به دلیل مهاجرت بسیار تعداد آنان کاهش یافته و هم در یک محله جمع شدند. در حال حاضر اقلیت بسیار اندکی از یهودیان در میاندوآب هستند. آنان کنیسه ندارند و مراسم مذهبی را در خانهٔ خود انجام می‌دهند.[26]